Rozdział. Dobra osobiste w ogólności.. Zagadnienia ogólne istota i przegląd dóbr osobistych... Konstytucja Zgodnie z art. 30 Konstytucji przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności oraz praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona są obowiązkiem władz publicznych. Z kolei zgodnie z art. 3 Konstytucji: wolność człowieka podlega ochronie prawnej (ust. ); każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych, a nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje (ust. ). Konstytucja chroni zatem godność człowieka, statuując tę ochronę w zasadach ogólnych, przydając jej atrybut niezbywalności i nienaruszalności, a także stanowiąc jej poszanowanie i ochronę obowiązkiem władz publicznych. Niezależnie od powinności władz publicznych każdy jest zobowiązany do poszanowania praw i wolności innych (art. 3 ust. zd. Konstytucji). Reguły wynikające z ww. przepisów stanowią płaszczyznę, na której ujmowane i interpretowane są poszczególne prawa oraz wolności człowieka i obywatela. Szczególną rolę odgrywa oczywiście zasada art. 30, z niej wynikają bowiem lub do niej odnoszą się konkretne regulacje dotyczące ww. praw. Por. W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Praktyczny komentarz, Kraków 007, s. 34. 3
Rozdział. Dobra osobiste w ogólności Konstytucja określając poszczególne wolności i prawa osobiste nie definiując ich gwarantuje prawo m.in. do: prywatności, czci i dobrego imienia (art. 47), swobody i tajemnicy komunikowania się (art. 49), wolności sumienia i zakazu zmuszania do ujawniania światopoglądu, przekonań religijnych, wyznania (art. 53 ust. i 7). Pierwsze z przywołanych praw obejmuje uprawnienie do bycia pozostawionym w spokoju i zakaz ingerencji w sferę intymności jednostki, a także nakaz poszanowania czci i dobrego imienia, co dotyczy każdego nie tylko jednostki. Postanowienia art. 49 Konstytucji dotyczą tajemnicy korespondencji, rozmów telefonicznych i innych form przekazu. Z kolei ostatnie z ww. uprawnień wyrażają wolność przyjęcia i wyznawania religii wg swego uznania oraz swobodę przyjęcia światopoglądu innego niż religijny, a także konstytucyjnie określony zakaz zmuszania do prezentowania wybranej religii, jej braku, światopoglądu itd.. W tym opracowaniu pominięto zagadnienia, jakkolwiek ogólnie dotyczące problematyki dóbr osobistych, to pozbawione praktycznego znaczenia w prawie pracy (np. prawo do życia, zakaz eksperymentów naukowych, zakaz tortur itp. art. 38 40 Konstytucji).... Akty międzynarodowe Problematykę dóbr osobistych podjęto już w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (która 0..948 r. została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ). Zgodnie z jej art. nie wolno ingerować samowolnie w czyjekolwiek życie prywatne, rodzinne, domowe ani w jego korespondencję czy też uwłaczać jego honorowi lub dobremu imieniu. Każdy człowiek ma prawo do ochrony prawnej przeciwko takiej ingerencji lub uwłaczaniu. Por. Ibidem, s. 50 5, 46 47; Konstytucje Rzeczypospolitej pod red. J. Bocia, Wrocław 998, s. 94 96 i 04. 4
.. Zagadnienia ogólne istota i przegląd dóbr osobistych Analogicznie brzmi art. 6 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (uchwała Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 6..966 r.). Zasadnicze znaczenie ma jednak EKPC. Zgodnie z art. 8 ust. tego aktu każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania oraz swojej korespondencji. Stosownie do ust. niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia oraz moralności lub ochronę praw i wolności innych osób. Artykuł 9 wprowadza wolność myśli, sumienia i wyznania, a art. 0 wolność wyrażania opinii. Zakaz dyskryminacji ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, języka, religii, przekonań politycznych i innych, pochodzenia narodowego lub społecznego, przynależności do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie lub z jakichkolwiek innych przyczyn wprowadza art. 4 EKPC. Każdy, kogo prawa i wolności zawarte w tym dokumencie zostały naruszone (art. 3), ma prawo do skutecznego środka odwoławczego do właściwego organu państwowego także wówczas, gdy naruszenia dokonały osoby wykonujące funkcje urzędowe. Ponieważ treść ww. zasad odpowiada de facto analogicznym postanowieniom Konstytucji, ich ponowne omawianie nie jest konieczne. Dodać jednak trzeba, że EKPC, choć ujmuje podstawowe prawa i wolności człowieka szeroko, nie zawsze będzie podstawą do ich dochodzenia na krajowej drodze sądowej. Ochrona konwencyjna nie wszędzie pokrywa się bowiem z ochroną dóbr osobistych w prawie krajowym, a dochodzenie tych praw możliwe Por. Kodeks cywilny pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 008, komentarz do art. 3 KC. Por. J. Oniszczuk, Równość najpierwsza z zasad i orzecznictwo TK, Warszawa 004, s.73 i cyt. tam orzeczecznictwo TK. 5
Rozdział. Dobra osobiste w ogólności będzie, pod warunkiem że mieszczą się one w pojęciu sprawy cywilnej art. KPC. Chociaż EKPC dotyczy zasadniczo zgodnie zresztą z tytułem praw człowieka, znajduje także zastosowanie do osób prawnych. Korzystają one z ochrony przewidzianej w tym dokumencie w zakresie tajemnicy korespondencji, nietykalności pomieszczeń, szeroko rozumianej prywatności czy zakazu dyskryminacji. Wśród aktów międzynarodowych w kontekście tematyki pracy warto odnotować prawo socjalne Rady Europy. Problematyki dóbr osobistych, a konkretnie poszanowania godności w pracy, dotyczy art. 6 ZEKS. Przepis ten chroni godność pracowników, a został wprowadzony w celu przeciwdziałania w miejscu pracy molestowaniu, w tym seksualnemu, a także mobbingowi. ZEKS nie została jednak ratyfikowana przez Polskę, podpisano wyłącznie jej poprzedniczkę, tj. Europejską Kartę Społeczną z 96 r., która nie zawierała analogicznego zapisu 3...3. Prawo wspólnotowe Zgodnie z art. 6 ust. TUE, UE jest zbudowana na zasadach wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności, jak również rządów prawa, które są wspólne dla państw członkowskich. Unia Europejska szanuje prawa podstawowe, gwarantowane w EKPC oraz wywodzące się z porządków konstytucyjnych państw członkowskich, jako zasady ogólne prawa wspólnotowego (ust. ), a pod pojęciem praw podstawowych, które nie zostało zdefiniowane, rozumie się w istocie prawa człowieka, będące integralną częścią zasad ogólnych prawa wspólnotowego 4. Por. K. Piasecki, Kodeks cywilny, komentarz, część ogólna, Kraków 003, s. 6. Por. A. Kubiak-Cyrul, Dobra osobiste osób prawnych, Kraków 005, s. 54, 59. 3 Por. A.M. Świątkowski, Karta Praw Społecznych Rady Europy, Warszawa 006, s., 48, 5 i 58. 4 Por. Ochrona praw jednostki a.c., pod red. Z. Brodeckiego, Warszawa 004, s. 03 04; C. Mik, W. Czapliński, Traktat o UE komentarz, Warszawa 005, s. 8 8. 6
.. Zagadnienia ogólne istota i przegląd dóbr osobistych Należy przy tym zaznaczyć, że Wspólnota nie przystąpiła do EKPC (nie jest jej stroną). O oznacza to, że sądy wspólnotowe mimo brzmienia art. 6 ust. TUE nie mogą opierać swoich orzeczeń wprost na EKPC. Nie dyskwalifikuje to jednak możliwości korzystania z tego aktu przez sądy krajowe Wspólnoty na zasadzie respektowania jego postanowień z racji przystąpienia danych państw do EKPC. Ochrona (a w zasadzie deklaracja ochrony) poszczególnych praw, tj. godności, integralności osoby ludzkiej, zakaz poniżającego traktowania oraz pracy przymusowej, ochrona poszanowania życia prywatnego i komunikowania się, wolności myśli i wypowiedzi, swobody stowarzyszania się, a także zakaz dyskryminacji przewidziane są wyraźnie w Karcie Praw Podstawowych UE. Jakkolwiek akt ten nie ma cech normy prawnej (nie posiada mocy bezpośrednio wiążącej), stanowi deklarację celów Wspólnoty. Wyznacza zatem kierunek wykładni przepisów wspólnotowych, stąd jego przydatność do oceny uprawnień i obowiązków obywatela UE. Przewidziane w Karcie: ochrona godności (art. ), ochrona integralności osoby (art. 3), zakaz poniżającego traktowania (art. 4), zakaz pracy przymusowej (art. 5 ust. ), prawo do poszanowania życia prywatnego, domu i komunikowania się (art. 7), wolność poglądów (art. 0 ust. ), swoboda wypowiedzi (art. ust. ), swoboda stowarzyszania się, m.in. w sprawach związkowych (art. ust. ) oraz zakaz dyskryminacji (art. ) odpowiadają treścią stosownym zapisom EKPC 3, dlatego powtarzanie uwag poczynionych przy analizie tego aktu jest zbędne. Por. C. Mik, W. Czapliński, op.cit., s. 87. Por. F. Jasiński, Karta Praw Podstawowych UE, Warszawa 003, s. 4; S. Hambura, M. Muszyński, KPP z komentarzem, Bielsko Biała 00, s. 7 i 6. 3 Por. S. Hambura, M. Muszyński, op.cit., s. 0, 3. 7
Rozdział. Dobra osobiste w ogólności..4. Kodeks cywilny Zgodnie z art. 3 KC dobra osobiste człowieka, w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. Artykuł ten statuuje ochronę dóbr osobistych przysługujących osobie fizycznej, a na zasadzie odpowiedniego stosowania również osobie prawnej, zgodnie bowiem z art. 43 KC przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych stosuje się odpowiednio do osób prawnych. Kodeks cywilny nie definiuje zatem pojęcia dóbr osobistych, ograniczając się do wymienienia niektórych z nich. W grę wchodzi otwarty katalog ww. dóbr (o czym świadczy sformułowanie: w szczególności ). Doktryna i judykatura pod pojęciem tym rozumie pewne wartości niematerialne łączące się ściśle z jednostką ludzką (a także z osobą prawną). Ich cechą jest niemajątkowy charakter (nawet jeżeli ich naruszenie powoduje konsekwencje majątkowe). Są to dobra niemajątkowe, co nie wyłącza ich znaczenia w sferze majątkowej. Charakteryzuje je ścisłe powiązanie z osobą, która podlega ochronie (tak ścisłe, że razem z osobą, której przysługują, powstają i razem z nią wygasają), a także bezwzględny, skuteczny erga omnes, charakter praw wynikających z tych dóbr. Jak podano wyżej, dobra osobiste są to indywidualne, niematerialne wartości świata uczuć, przeżyć, przemyśleń, doświadczeń, zatem ogólnie stanu psychicznego człowieka. Jednakże wartości te mają być uznane powszechnie w danym społeczeństwie, Por. S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego, Księga pierwsza Część ogólna, Warszawa 998, s. 65 66; Kodeks cywilny z komentarzem pod red. J. Winiarza, t. I, Warszawa 989, s.38; A. Wolter, Prawo cywilne Zarys Części Ogólnej, Warszawa 986, s. 78. Por. A. Wolter, op.cit., s. 78; S. Dmowski, S. Rudnicki, op.cit., s. 66. 8