Dyskryminacja jest zjawiskiem stale obecnym we współczesnym świecie.

Transkrypt

1 Dyskryminacja. Przyczyny - przejawy - sposoby zapobiegania, pod red. Magdaleny Lesińskiej-Staszczuk, Justyny Wasil, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2016 Równość w ludzkiej godności i wynikająca stąd równość praw i obowiązków jest wymogiem, bez którego stoczylibyśmy się w barbarzyństwo. [...] Wiara w tę równość nie tylko chroni naszą cywilizację, ale czyni nas ludźmi. Leszek Kołakowski Wstęp Dyskryminacja jest zjawiskiem stale obecnym we współczesnym świecie. Nierówne traktowanie jednostek albo grup ze względu na płeć, rasę, pochodzenie narodowe lub etniczne bądź też z jakichkolwiek innych przyczyn bez racjonalnego wytłumaczenia staje się niejednokrotnie praktyką stosowaną w poszczególnych państwach zarówno w sferze publicznej, jak i prywatnej. Nieracjonalne różnicowanie jednostek często oparte jest na tendencyjnych ocenach wynikających ze stereotypów, czyli jednostronnych, upraszczających i wyidealizowanych obrazów własnej zbiorowości oraz tak samo jednostronnych, upraszczających i negatywnych obrazów zbiorowości obcych 1. W przedkładanej publikacji istotne jest również pojęcie nierówności społecznej, definiowane jako nierówność szans życiowych poszczególnych ludzi, ściślej, szans korzystania z tworzonych społecznie dóbr ekonomicznych i kulturowych normalnie istniejących w społeczeństwie 2. Powstaje zatem pytanie, czym będzie równość i w jaki sposób można ją osiągnąć. Analizowane pojęcie powinno ujmować równość praw, ale także równość przed prawem 3. Na gruncie społecznym równość oznaczać będzie brak zróżnicowania ludzi, którzy są równi ze swej natury bez względu na rasę, płeć, 1 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002, s B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003, s Ch. Tobler, Indirect Discrimination. A case study into the development of the legal concept of indirect discrimination under EC law, Antwerpen Oxford 2005, s. 17.

2 narodowość, wyznanie czy pochodzenie; ponadto równość społeczna dotyczyć będzie określenia stanu stosunków społeczno-ekonomicznych, w którym członkowie społeczeństwa mają takie same szanse życiowe. W terminologii prawniczej równość oznacza równe formalnie prawa obywatelskie i polityczne, nie zaś jednorodność osób ze względu na ich naturę czy położenie 4. Równość, do której powinniśmy współcześnie dążyć, to równość pod względem zdolności funkcjonowania w pełni jako jednostki ludzkie. Możliwości te obejmują takie kwestie, jak: samo przeżycie, stan zdrowia, wolność i wiedzę (edukację), umożliwiające wybór własnej drogi życiowej, a także zasoby pozwalające nią podążać 5. Celem publikacji oddanej do rąk czytelników jest przedstawienie przejawów dyskryminacji, przyczyn oraz sposobów jej przeciwdziałania. Zakaz dyskryminacji jest jedną z fundamentalnych zasad prawa międzynarodowego, która zawarta jest w takich dokumentach, jak: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności czy Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Jak określa art. 7 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka: Wszyscy są równi wobec prawa i mają prawo, bez jakiejkolwiek różnicy, do jednakowej ochrony prawnej. Wszyscy mają prawo do jednakowej ochrony przed jakąkolwiek dyskryminacją, będącą pogwałceniem niniejszej Deklaracji, i przed jakimkolwiek narażeniem na taką dyskryminację 6. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych w art. 2 ust. 1 stanowi: Każde z Państw Stron niniejszego Paktu zobowiązuje się przestrzegać i zapewnić wszystkim osobom, które znajdują się na jego terytorium i podlegają jego jurysdykcji, prawa uznane w niniejszym Pakcie, bez względu na jakiekolwiek różnice, takie jak: rasa, kolor skóry, płeć, język, religia, poglądy polityczne lub inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, sytuacja majątkowa, urodzenie lub jakiekolwiek inne okoliczności 7. 4 Ibidem, s G. Therborn, Nierówność, która zabija. Jak globalny wzrost nierówności niszczy życie milionów i jak z tym walczyć, Warszawa 2015, s Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, [w:] Prawa człowieka. Dokumenty międzynarodowe, B. Gronowska, T. Jasudowicz, C. Mik (red.), Toruń 1993, s Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 19 grudnia 1966 roku, Dz. U. 1977, nr 38, poz

3 Analogicznie uregulowana została kwestia niedyskryminacji w art. 2 ust. 2 Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych 8. Wart odnotowania w kontekście analizowanej kwestii jest także art. 26 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, który stanowi: Wszyscy są równi wobec prawa i są uprawnieni bez żadnej dyskryminacji do jednakowej ochrony prawnej. Jakakolwiek dyskryminacja w tym zakresie powinna być ustawowo zakazana oraz powinna być zagwarantowana przez ustawę równa dla wszystkich i skuteczna ochrona przed dyskryminacją z takich względów, jak: rasa, kolor skóry, płeć, język, religia, poglądy polityczne lub inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, sytuacja majątkowa, urodzenie lub jakiekolwiek inne okoliczności 9. Pojęcie dyskryminacji ze względu na określone pojedyncze kryterium zostało zdefiniowane w Międzynarodowej Konwencji w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej, z której wynika, że za dyskryminację rasową należy uznać: Wszelkie zróżnicowanie, wykluczenie, ograniczenie lub uprzywilejowanie z powodu rasy, koloru skóry, urodzenia, pochodzenia narodowego lub etnicznego, które ma na celu lub pociąga za sobą przekreślenie bądź uszczuplenie uznania, wykonywania lub korzystania (na zasadzie równości) z praw człowieka i podstawowych wolności w dziedzinie politycznej, gospodarczej, społecznej i kulturalnej lub w jakiejkolwiek innej dziedzinie życia publicznego 10. Zakaz dyskryminacji wprowadzony został także na mocy art. 14 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (EKPC), który stanowi: Korzystanie z praw i wolności wymienionych w niniejszej Konwencji powinno być zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów, jak: płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie bądź z jakichkolwiek innych przyczyn Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 19 gru d nia 1966 roku, Dz. U. 1977, nr 38, poz Dz. U. 1977, nr 38, poz Międzynarodowa Konwencja w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej z 7 marca 1966 roku, Dz. U. 1969, nr 25, poz. 187; por. S. Łodziński, Równość i różnica. Mniejszości narodowe w porządku demokratycznym w Polsce po 1989 roku, Warszawa 2005, s Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 roku, Dz. U. 1993, nr 61, poz. 284 z późn. zm. 9

4 W Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej zakaz dyskryminacji zawarty został w art. 21, z którego wynika: Zakazana jest wszelka dyskryminacja ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, język, religię lub światopogląd, opinie polityczne lub wszelkie inne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną. W zakresie zastosowania Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską i bez uszczerbku dla jej postanowień szczególnych, zakazana jest wszelka dyskryminacja ze względu na przynależność państwową 12. W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (RP) równość uregulowana została w art. 32 w brzmieniu: Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny 13. Mimo uregulowań prawnych zabraniających dyskryminacji przyjętych na forum międzynarodowym oraz w aktach prawa wewnętrznego poszczególnych państw przeciwdziałanie dyskryminacji we współczesnym świecie pozostaje wciąż zadaniem trudnym z uwagi na zakorzenione w narodach stereotypy, mity, różnice kulturowe czy wręcz niewiedzę. Problem nieracjonalnego różnicowania osób zajmuje coraz więcej miejsca w dyskursie publicznym prowadzonym zarówno w społeczeństwach poszczególnych państw europejskich, jak i na forum organizacji międzynarodowych. Tematyka ta podejmowana jest przez przedstawicieli środowiska naukowego: prawników, politologów, socjologów, historyków i kulturoznawców, a także praktyków działających na rzecz zapobiegania zjawisku dyskryminacji. Problematyka badawcza zawartych w niniejszym tomie tekstów dotyczy różnych aspektów występowania dyskryminacji, przyczyn, przejawów oraz sposobów jej przeciwdziałania w wymiarze prawnym, instytucjonalnym i społecznym. Zagadnienia natury definicyjnej nie są poruszane we wstępie, ale czynią to autorzy poszczególnych tekstów naukowych, które składają się na przedkładany tom. Ponadnarodowy aspekt przeciwdziałania zjawisku dyskryminacji w wymiarze instytucjonalnym ukazany został w pierwszym z artykułów dotyczącym analizy wybranych orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości UE pod kątem przeciwdziałania dyskryminacji ze względu na płeć. Przeciwdziałanie dyskryminacji kobiet w świetle Światowej Rady Kościołów oraz Konferencji Kościołów Europejskich stanowi przedmiot analizy następnego artykułu, w którym podjęto próbę odpowiedzi na pytanie, dlaczego kwestia ochrony praw kobiet, 12 Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, Dz. U. UE C , 14 grud nia Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Dz. U. 1997, nr 78, poz

5 jak również wdrażania polityki antydyskryminacyjnej nie została w pełni zrealizowana w żadnej z tych organizacji. Ujęcie podstaw doktrynalnych określających pozycję kobiety w ideologii nazistowskiej stanowi przedmiot rozważań podjętych w kolejnym artykule. Tekst ten jest ciekawą analizą poglądów jednego z czołowych działaczy nazistowskich Alfreda Rosenberga, dotyczących kobiet i ich roli w społeczeństwie III Rzeszy. Tematyka uregulowań prawnych i instytucjonalnych przyjętych na rzecz ochrony mniejszości narodowych ujęta została w tekstach dotyczących mniejszości narodowych w państwach Kaukazu Południowego oraz w Republice Austrii. Stosunkowo nowym przejawem dyskryminacji jest wykluczenie informacyjne i informatyczne związane z rozwojem technologii teleinformatycznych opisane w artykule dotyczącym braku dostępu określonych obszarów i grup do infrastruktury i usług technologii informacyjnych oraz komunikacyjnych. Przedmiotem analizy następnego tekstu są kampanie społeczne ukazane jako narzędzie przeciwdziałania dyskryminacji w Polsce. Kolejny z przedstawionych artykułów ma charakter historyczny i dotyczy wykluczenia społecznego występującego wśród ziemiaństwa polskiego przełomu XIX i XX wieku. Kwestie związane z występowaniem dyskryminacji w wymiarze lokalnym zawarte zostały w tekstach dotyczących wykluczenia społecznego mieszkańców polskich wsi oraz reprezentacji kobiet w samorządzie gminnym na obszarach wiejskich województwa lubelskiego. Przedkładana książka z pewnością nie wyczerpuje całości tematyki dotyczącej dyskryminacji we współczesnym świecie, jej przyczyn, przejawów i sposobów przeciwdziałania. Zaprezentowane analizy, stanowiska i wnioski to niewielki fragment szeroko dyskutowanego problemu. Redaktorki pracy żywią jednak nadzieję, że będzie ona stanowić przyczynek i inspirację do dalszych badań nad zjawiskiem szeroko pojętej dyskryminacji zarówno w wymiarze teoretycznym, jak i praktycznym. Książka może być również cennym głosem w toczącej się dyskusji, zwłaszcza że autorzy, których teksty składają się na niniejszy tom, to grono interdyscyplinarne, są wśród nich politolodzy, prawnicy i historycy. Magdalena Lesińska-Staszczuk Justyna Wasil 11