NEKTAROWANIE I ZAPYLANIE BORÓWKI WYSOKIEJ

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXVII 1983 NEKTAROWANIE I ZAPYLANIE BORÓWKI WYSOKIEJ (VACINIUM CORYMBOSUM L.) B o l e s ł a w J a b ł o ń s k i, S t a n i s ł a w K ról Oddział Pszczelnictwa ISK w Puławach K a z i m i e r z P l i s z k a, Z o f i a Z u r o w s k a Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego - AR w Warszawie WSTĘP Borówka wysoka, wzięta po raz pierwszy do uprawy w Stanach Zjednoczonych dopiero w roku 1905 przez dra F. V. C o V i l e (Pieniążkowie 1971), zyskuje sobie coraz więcej zwolenników nie tylko w Ameryce, ale i w Europie. Dzięki staraniom prof. S. A. Pieniążka, również w Polsce czynione są z powodzeniem próby uprawy tej rośliny, zarówno w o- gródkach przydomowych, jak i na większych plantacjach (R e j m a n i P l i s z k a. 1978). Katedra Sadownictwa SGGW w Warszawie posiada specjalne pole doświadczalne o powierzchni blisko 20 ha, poświęcone uprawie, hodowli i ocenie odmian borówki wysokiej (P l i s z k a 1981). Opracowano tu metody rozmnażania tego gatunku w warunkach naszego kraju (P l i s z k a 1fJ83). W kilku Zakładach Doświadczalnych ISK, rozmieszczonych w różnych rejonach kraju, założono w drugiej połowie lat siedemdziesiątych doświadczenia porównawczo-odmianowe, których celem było wyłonienie najlepszych klonów borówki dla warunków Polski. Doświadczenie, założone na terenie Pszczelniczego Zakładu Doświadczalnego ISK w Puławach zdecydowano się wykorzystać jednocześnie do określenia jej potrzeb zapylania przez owady w naszych warunkach klimatycznych. Wyniki tych badań są treścią niniejszej pracy. MATERIAŁ I METODA Doświadczenie w Puławach założono wiosną 1979 r. Obejmuje ono 14 następujących odmian borówki wysokiej: Berkeley, Bluecrop, Blueray, Collins, Concord, Coville, Darrow, Earliblue, Herbert, Iwanhoe, Jersey, Lateblue, Weymouth i 13-16-A. Z braku odpowiedniego stanowiska naturalnego trzyletnie rośliny wysadzano w betonowych cembrowinach, wysokości 1 m i średnicy zewnętrznej 1 m, wypełnionych wysokim torfem wymieszanym z ziemią torfową łąkową o ph = 3,5, w stosunku 1 : 2. Cembrowiny zostały zagłębione w ziemi na głębokość 90 cm 91

(ryc. 6A), w odstępach przeciętnie 40 cm jedna od drugiej. Dla każdej odmiany przeznaczono 6 cembrowin. Pielęgnacja roślin w czasie wegetacji ograniczała się do niezbędnego podlewania, nawczenia według ustalonych zaleceń (R ~ j in a n i P l i- s z k a 1978), usuwania chwastów oraz wycinania zaschniętych pędów. Owoce każdej odmiany zbierano dotychczas trzykrotnie w sezonie, z poszczególnego krzewu oddzielnie i ważono w celu określenia plonu ogólnego. Badania nektarowanią l zapylania borówki wykonywano w latach 1981-1982. Z powodu dużej ich pracochłonności, wzięto pod uwagę tylko po 4 rośliny każdej odmiany. Nektarowanie badano znaną metodą pipetową, w okresie pełni kwitnienia roślin, pierwszego roku przez 8 dni, drugiego przez 6 dni. Nektar pobierano z kwiatów 3-dniowych, ponieważ wcześniej ustalono, że takie kwiaty borówki wysokiej zawierają pełną porcję nektaru, jaką mogą wydzielić w ciągu swego życia. Dobową zmienność koncentracji cukrów w nektarze badano w ciągu trzech pogodnych dni, oznaczając w dwugodzinnych odstępach procentową zawartość cukrów na refraktometrze Abbego. W celu określenia intensywności odwiedzania kwiatów borówki wysokiej przez owady zapylające, na każdym krzewie doświadczalnym, przez cały okres kwitnienia, codziennie od rana do wieczora w godzinnych odstępach czasu, liczono wszystkie pracujące na kwiatach pszczoły miodne, trzmiele oraz inne owady. Określono też liczbę kwiatów odwiedzanych przez owada danego gatunku w jednostce czasu. Posługiwano się przy tym zegarkiem z sekundnikiem. Dla gatunków liczniej oblatujących borówkę wykonano po 30 obserwacji, trwających 1-6 minut, a dla gatunków mniej licznych - po kilkanaście obserwacji. Chcąc pracę owadów odnieść do liczby kwiatów, policzono na każdym krzewie doświadczalnym wszystkie kwiaty, ustalając najpierw średnią ich liczbę w kwiatostanie (na podstawie 40 kwiatostanów każdej odmiany), a następnie mnożąc przez liczbę kwiatostanów na poszczególnym krzewie. Dla sprawdzenia stopnia zawiązywania i wykształcania się owoców z kwiatów odwiedzanych i nie odwiedzanych przez owady, na każdym krzewie doświadczalnym wyznaczono po 2 gałązki z kilkudziesięcioma kwiatami, które dokładnie liczono. Na jedną z tych gałązek zakładano na czas kwitnienia szyfonowy izolator, druga zaś pozostawała na swobodzie. W czasie dojrzewania owoce liczono, a następnie wyrażano w procentach w stosunku do liczby kwiatów. Wyniki opracowano statystycznie, stosując zależnie od potrzeby analizę wariancji lub obliczając współczynnik korelacji (1'), względnie błędy standardowe średnich. PRZEBIEG POGODY W LATACH BADAŃ W tabeli 1 zamieszczono dane meteorologiczne nie tylko z dwu lat badań (1981, 1982), ale także z roku 1980, ponieważ pąki kwiatowe u 92

Tabela Niektóre dane meteorologiczne z lat badań otrzymane ze Stacji Meteorologicznej IUNG w Puławach Some meteorological data frorn meteorological Station in Pułavy R'Jk Miesiące - Months Year I II I III I IV I V I VI I VII I VIII I IX 1 X I XI I XII Średnie temperatury w "C - Averagę temperaturę in "C 1980-6,3-1,3-0,4 6,6 10,0 15,6 16,8 16,3 12,7 8,6 1,7-1,0 1981-3,9-1,1 4,0 6,0 14,3 17,5 18,8 16,9 14,0 9,2 3,1-2,8 1982-3,8-2,9 3,2 5,7 14,8 16,3 19,2 19,6 15,7 8,9 4,8-2,1 x -3,4-2,4 1,5 7,7 13,6 17,1 18,7 17,5 13,6 8,1 2,6 1,4 Sumy opadów w mm - Total rainfall in mm 1980 14 20 27 74 72 120 81 109 52 156 35 24 1981 39 21 60 10 54 117 88 59 58 68 59 75 1982 30 20 6 31 50 36 42 41 18 48 24 77 x 30 29 30 39 60 73 75 74 47 43 40 36 Suma godzin usłonecznienia - Tirne of insolation in hours 1980 58 32 110 148 193 158 103 145 119 58 41 28 1981 50 74 115 197 218 187 240 191 158 101 18 24 1982 56 84 162 140 269 234 254 258 180 130 68 8 x 48 58 120 212 247 225 223 215 159 106 42 32 x - średnie wieloletnie - Average of meny years borówki wysokiej zakładają się w lecie roku poprzedniego. Lato 1980 można naj ogólniej określić jako chłodne, pochmurne i deszczowe. Zima 1980/81 była łagodna. Nieco tylko niższą średnią temperaturę od średniej wieloletniej charakteryzował się styczeń, zaś luty i zwłaszcza marzec - znacznie wyższą. Maj, czerwiec i lipiec 1981 były ciepłe, a pod względem opadów i nasłonecznienia tylko czerwiec odbiegał od średnich wieloletnich, wykazując więcej opadów i większe zachmurzenie. Po dość ciepłych i lekko przewyższających normę opadów w miesiącach jesiennych nastał dość chłodny grudzień i przeciętnie mroźny styczeń i luty, a następnie dość ciepły marzec. Pogodę w sezonie wegetacyjnym 1982 roku należy określić jako ciepłą - słoneczną i suchą. Tylko czerwiec charakteryzował s.ę nieco niższą temperaturą. WYNIKI KWITNIENIE BOROWKI WYSOKIEJ Pora i obfitość kwitnienia. Ogólnie biorąc, okres kwitnienia borówki trwał w obu latach badań od około połowy maja do pierwszych dni czerwca, a więc nieco ponad 2 tygodnie (ryc. 1). Różnica w porze za- 93

Odmiana Hoj - Hoi -I VI Cultiv ors 141Isl (61" I (81 (9 I 201 2/1 221 231 24125126T 2 7T281 29f 30T3d 11z 13 Weymouth a ------------------~- b Earli blue - IJ-I6-1t -------------------- Col/ins ------------------ Blueray - Concord -------------------- Corille ------------------ Bluecrop -------------------- Dorrew - - ------------ Loleblue ----------------- Berkeley - - - - - - Bluecrop (?) ------------------- lwanhoe -------------------- Jersey ---- - - --- Herbert ------------------- Ryc. 1. Pora kwttnienia 14 odmian borówki wysokie] w Puławach, a - w roku 1981, b - w roku 1982 Flowering date of 14 cultivars of blueberry in Puławy a - in 1981 year, b - in 1982 year kwitania najwcześniejszych odmian (Weymouth i Earliblue) a najpoźniejszych (Herbert, Jersey) wynosiła około 5 dni. Podobna różnica wystąpiła w porze przekwitania. Liczba kwiatów w kwiatostanie wahała się dla poszczególnych odmian w 1981 r. od 7,0 do 9,4, a w 1982 r. od 6,1 do 9,5, wynosząc średnio w pierwszym roku 8,2 w drugim - 8,0 (tab. 2). Średnia liczba kwiatów na krzewie, a tym samym na jednostce powierzchni, była w drugim roku blisko dwa razy tak duża jak w pierwszym. Należy wiązać to głównie z wiekiem krzewów, które były dopiero V-I okresie startu do tak zwanej pełni owocowania. Analizując średnie liczby kwiatów na krzewie poszczególnych badanych odmian borówki, łatwo dostrzec między nimi duże różnice. Najobfitszym kwitnieniem wyróżniały się odmiany: Jersey, Bluecrop, Lateblue, Blueray, Earliblue i 13-16-A, średnio obfitym - Conccrd i Coville, a pozostałe - słabszym. Zwłaszcza odmiany Collins i Herbert miały mało kwiatów. Powodem tego było zasychnie znacznej liczby ich pędów z przyczyn dotąd bliżej nie określonych. Długość życia kwiatów. Wprawdzie nie prowadzono systematycznych i szczegółowych badań dynamiki rozkwitania kwiatów borówki wysokiej, ale pobieżne obserwacje pozwoliły stwierdzić, że rozkwitają one w ciągu całego dnia. Samo rozkwitanie polega na powolnym powiększaniu się otworu na szczycie kubkowatej korony i stopniowym wywijaniu jej 94

Obfitość kwitnienia borówki wysokiej w Puławach (1981-1982) Abundance of blooming of blueberry in Pułavy (1981-1982) Tabela2 Odmiana Cultivar Liczba kwiatów Liczba kwiatów Liczba kwiatów w kwiatostanie na krzewie w tys./ha* Number of the Number of the Number of f1of'lowers in f1o- flowers per bushes wers per 1 ha in rescence thousands* Weymouts 7,2 7,0 518 Earliblue 8,0 7,8 1042 13-16-A 7,8 7,8 1501 ColJins 7,0 6,1 512 Blueray 8,3 8,3 831 Concord 8,2 8,6 1242 Coville 8,3 8,6 1199 Bluecrop 8,0 8,0 1480 Darrow 9,0 9,5 914 Lateblue 9,0 7,9 1212 Berkeley 9,1 8,0 120 Bluecrop (?) 8,4 7,6 1432 Iwanhoe 7,5 8,1 680 Jersey 8,0 8,1 1311 Herbert 9,4 9,0 814 1981 I 1982 1981 I 1982 1981 I 1982 1379 2230 2207 292 2290 1969 1858 1784 1206 2488 1368 2728 1409 2762 927 2331 4689 6755 2304 3740 5589 5400 6660 4113 5454 540 6444 3060 5900 3662 6205 10035 9932 1314 10305 8861 8361 8028 5427 11196 6156 12276 6341 12429 4172 Średnio - Average 8,2 8,0 987 1793 4443 8069 brzegów na zewnątrz. Trwa to zależnie od temperatury, od kilku do kilkunastu godzin. Z chwilą rozchylania się korony w kwiecie borówki zaczyna się nektarowanie, dzięki czemu staje się on atrakcyjny dla owadów. W tym też czasie pojawia się na znamieniu słupka lepka wydzielina, której stopniowo przybywa, a która utrzymuje się jeszcze w chwili opadania korony. Pyłek z pylników wyraźnie osypuje się dopiero w drugim dniu życia kwiatu. Korony zaczynają opadać w czwartym dniu życia kwiatów, gdy te są swobodnie dostępne dla owadów zapylających, a o 1-2 dni później - gdy kwiaty są izolowane. Wizualnym objawem starzenia się koron jest brunatnienie ich wywiniętych brzegów. NEKTAROW ANIE BOR6wKI WYSOKIEJ Wydzielanie się nektaru w kwiecie. Kwiat borówki wysokiej nektaruje około 3 dni (tab. 3). Najintensywniejsze nektarowanie stwierdzono w pierwszym dniu życia kwiatu, kiedy wydzielało się około 440/u ogólnej masy cukrów. Drugiego dnia stwierdzono już mniej - 32010 ogólnej masy cukrów, a trzeciego dnia tylko 24 6 /u. Nie pobrany przez owady nektar utrzymuje się w kwiecie do czasu opadnięcia korony. Deszcz nie wypłukuje nektaru z kwiatów borówki, dzięki ich zwisającym kubkowatym koronom. 95

Okres nagromadzania się nektaru w kwiatach borówki wysokiej Accumulation of nectar in blueberry f'iowers Tl.'bela 3 Cecha badana Investigated fearure kolejne dni życia kwiatu Succesive days of flower the living 2 3 4 I 5 Ilość nagromadzonego nektaru w 10 kwiatach w mg Amount of nectar of 10 flowers in mg Procent cukrów w nektarze Percent of sugar eontent in nec tar Ilość nagromadzonych cukrów w 10 kwiatach (mg) Amount of sugar of 10 flowers in mg Dobowe porcje wydzielanych cukrów przez 10 kwiatów (mg) Daily amount of sugar of 10 f'lowers in mg 76,0 123,2 126,3 119,0 125,5 33,0 37,3 44,7 45,6 44,5 25,1 43,0 56,5 54,3 55,8 25,1 17,9 13,8 Koncentracja cukrów w nie pobranym nektarze wzrasta stopniowo z 33% w pierwszym dniu życia kwiatów do około 45 % w trzecim i w dalszych dniach. Nektar pobierany z kwiatów świeżo zakwitłych, a także ze starszych ale krótko izolowanych, zawierał przeważnie poniżej 30% cukrów. Wskazuje to, że gromadzący się w kwiecie nektar ulega zagęszczeniu przy normalnej bezdeszczowej pogodzie. Dowodzą tego również dane na rys. 2. Z ryciny tej wynika również, że na procentową zawar- % l oc ~-- /' '\ 80 26 \ \\ 70 22 60 te 50 ~o \ \ \ r=> I \ J \ / /, r.....1 \ I \....... I \.,.,..............J,./... I./,;.... ~. \ I \.:, \ \j \.: I \,,... ~: / \ /. O.,, \ / f " _/' \ / ----,~-~ ----ł ł2 27. V (6 20 24 8 (2 16 ------ 2 28. V 3 Ryc. 2. Zmiany w koncentracji cukrów w nektarze borówki wysookiej (3) w zależności od dobowych wahań temperatury (1) i wilgotności względnej powietrza (2) Fluctuation of sugar eoncentratlen in blueberry nectar (3) in dependence from daily fluctuation of temperature (1) and relative humidity of air (2) 96 20 00

tość cukrów w zalegającym w kwiatach nektarze wywiera wpływ wahająca się w ciągu doby wilgotność względna powietrza. Wzrost jej powoduje rozrzedzenie nektaru, a spadek - zagęszczenie. Zjawiska te zachodzą z pewnym opóźnieniem w stosunku do zmian wilgotności powietrza, co jest zrozumiałe. Obfitość nektarowania i wydajność miodowa. W obu latach badań wystąpiły duże i statystycznie udowodnione różnice w obfitości nektarowania badanych odmian borówki wysokiej (tab. 4). in roku 1981, kwiat najlepiej nektarującej odmiany Blueray, wydzielał o ponad 60 % więcej cukrów niż kwiat najsłabiej nektarującego klonu 13-16-A, zaś w roku 1982 kwiat odmiany Weymouth o ponad 160 i% więcej niż kwiat odmiany Jersey. Trudno wytłumaczyć; dlaczego te same odmiany w różnych latach różnie nektarowały. Bardzo możliwe, że wpłynęły na to przypadkowo zróżnicowane zabiegi agrotechniczne, jak nawożenie czy podlewanie, których nie poddawano ścisłej kontroli. Ogólnie można jednak stwierdzić, że odmiany Blueary, Weymouth, Darrow, Collins i Bluecrop odznaczały się nieco lepszym nektarowaniem, niż odmiany Jersey, Berkeley, 13-16-A i Coville. Nektarowanie i wydajność cukrowa borówki wysokiej (1981-1982) Odmiana Cultivar Nectar secretion and sugar yield of blueberry (1981-1982) Tabela4 Wydajność Ilość cukrów z 10 kwia- cukrowa rów w mg % cukrów w nektarze w kg/ha Amount of sugar of 10 Perce nt of sugar in nectar Amountof flowers in mg sugar in kg/ha 1981 I 1982 1981 I 1982 1981 I 1982 Weymouth 42,6 a.b, 55,4 cb, 48,2 a 7 41,5 a.b, 9,9 34.3 Earliblue 35,8 a,b. 39,0 bja, 57,1 ais 48,6 b.a. 16,8 39,2 13-16-A 31,0 al 34,0 a.b. 51,7 a 12 46,8 bla, 20,9 33,8 Collins 46,1 al.b. 48,4 b.c 46,7 a. 48,5 b.a, 10,6 6,3 Blueray 51,5 b.a. 41,7 b.a.c 50,3 al. 38,2 a 3 b, 19,0 43,0 Concord 41,1 a.bs 36,8 bla, 55,8 au 40,5 a.b. 23,0 32,6 Coville 32,2 a,b, 37,2 b,a 2 47,8 a 6 47,8 b,a. 17,4 30,1 Bluecrop 49,6 b.a. 51,5. bloc 55,1 a 13 39,5 a.b. 33,0 41,4 Darrow 49,2 b 3 a. 47,2 b c 47,7 as 36,3 a, 20;3 25,6 Lateblue 47,6 bla. 39,5 b.a, 41,9 a, 43,3 alob. 26,0 44,2 Berkeley 36,6 a.b. 24,9 a 2 b. 38,4 al 36,2 a, 2,0 15,3 Bluecrop (?) 39,9 a 7 bs 28,5 a 3 bs 49,7 a. 43,2 abb. 25,7 35,0 Iwanhoc 34,2 a.bj 40,7 bsajc 50,9 a 11 43,5 a.b. lo,5 25,7 Jersey 32,7 a,b, 20,8 a, 50,0 a. 40,5 a.b. 19,3 25,9 Herbert 48,6 b.a, 41,8 b,c 43,7 a, 44,7 al1b. 17,8 17,4 Średnio - A verage 41,3 39,2 48,6 51,1 18,2 29,9 - W obliczeniach przyjęto 4500 krzewów na l ha Calculated 4500 of bushes per 1 ha 7 - Pszczefrricze Zeszyty Naukowe - r. XXVII 97

Procentowa zawartość cukrów w nektarze wahała się u różnych odmiam VI'. 19811'1r. od 38,4 do 57,1, a w 1982 r. - od 36,3 do 48,6, przy czym istotność różnic udowodniono tylko w drugim roku. Jednakże w obu latach odmiana Berkeley miała najniższy procent cukrów w nektarze, a odmiana Earliblue najwyższy, Średnio biorąc, kwiaty borówki wysokiej podobnie obficie nektarcwały w obu latach badań i zawierały podobnie wysoki procent cukrów w nektarze. Wydajność cukrów z jednostki powierzchni, zależąca nie tylko od obfitości nektarowania poszczególnych kwiatów, ale i od ich liczby, wykazywała bardzo duże różnice między odmianami, co jest zrozumiałe. W trzecim roku po posadzeniu najwyższą wydajnością cukrową charakteryzowała się odmiana Bluecrop - 33 kg w przeliczeniu na 1 ha, zaś w czwartym roku po posadzeniu odmiana Lateblue - 44 kg w przeliczeniu na 1 ha. Odpowiada to 41 i 55 kg surowca miodowego, w przeliczeniu na substrat zawierający 80% cukrów. OBLOT BOROWKI WYSOKIEJ PRZEZ OWADY ZAPYLAJĄCE Skład gatunkowy owadów zapylających i praca ich na kwiatach. Dominującym gatunkiem na kwiatach borówki w obu latach badań była pszczoła miodna (tab. 5). Dziko żyjących pszczołowatych w 1981 r. było tylko 2,24%, a w 1982 r. - 6,91%. Wśród nich około 90% stanowiły trzmiele, z trzmielem ziemnym na czele (około 60%), a resztę pszczoły samotnice - pszczolinki i miesiarki. Much na kwiatach borówki nie notowano. Tabela 5 Skład gatunkowy owadów zapylających borówkę wysoką w Puławach w latach 1981-1982 oraz szybkość ich pracy na kwiatach Composition of insect pollinating ofbluebery in Pulavy in 1981-1982 years and effectiveness their of work as pollinators Gatunek owadów Species of insect Apis mellifera L. Dziko żyjące Apoidea Wśród dzikich Apoidea: Bombus terrestris (L.) } Bombus lucorum (L.) Bombuś lapidarius (L.) } Bombus ruderarius (MilI.) Bombuś pasquorum Scop. Bombus muscorum (F.) Bombus pratorum (L.) Bombuś hypnorum (L.) Andrena F. Megachile Latr. % osobników zaobserwowanych w latach: Percent of insects recorded in the years: 1981 1982 97,76 93,09 2,24 6,91 59,74 56,09 22,08 30,00 5,19 2,17 3,48 1,31 0,87 12,99 5,65 0,43 Liczba kwiatów odwiedzanych w ciągu l min. Number of f'lowers visited during l minute 5,20 ±1,90 13,03 ±2,77 15,30 ±2,90 98

Badając szybkość pracy owadów zapylających stwierdzono, że jeżeli pszczoła miodna odwiedza średnio około 5 kwiatów borówki w ciągu minuty, to trzmiele 3 razy tyle. Szybkości pracy pszczół samotnic nie badano z powodu małej ich liczebności. Trzmiele i nie licznie także pszczoły miodne zbierały z borówki nie tylko nektar ale i pyłek. Zacbserwowano, że pszczołom miodnym łatwiej jest odwiedzać kwiaty o krótszej a szerszej koronie, jakie ma na przykład odmiana Earliblue, niż o dłuższej i zwykle węższej. Jednak do tych ostatnich wciskały one również głowy, byle dostać nektar, co świadczy o dużej jego atrakcyjności. Trzmiele, których przeważnie matki występują na borówce, nie mają kłopotów z dostawaniem się do nektaru. Jednakże pod koniec kwitnienia pojawiły się już pojedyńcze robotnice trzmiela ziemnego i gajowego, które wygryzały u podstawy koron otwory, przez które sięgały po nektar. Zauważono też, że jedna miesiarka zachowywała się na kwiatach borówki podobnie, jak robotnice wspomnianych trzmieli, to jest przegryzała korony kwiatów. Z wygryzionych otworów chętnie korzystały pszczoły miodne. Dzienna i sezonowa dyna mika oblotu borówki wysokiej przez owady zapylające. W dniach pogodnych pszczoły miodne i trzmiele pojawiały się na kwiatach borówki wysokiej już przed godziną 6 rano (czasu środkowo-europejskiego), a kończyły pracę po godzinie 18. (ryc. 3). Nieliczne pszczoły samotnice spotykano na kwiatach między godziną 10 a 17. Ogólnie biorąc, w godzinach porannych bardziej nasilony lot na borówkę rozwijały pszczoły miodne, a wieczorem trzmiele, których loty trwały nieco dłużej niż loty pszczół. Sezonowa dynamika oblotu roślin przez owady zapylające zależy od przebiegu pogody w okresie kwitnienia. Podczas kwitnienia borówki w % Owadów-Insecf,s /6 /2 -------~ : : :, ~ r-- : :, 6 8 /0 '2 /6 /8 Godziny - HOUN 8...-- ---a ------h c Ryc. 3. Dzienna dynarnika oblotu borówki wysokiej przez owady zapylające (a - pszczoły miodne, b - trzmiele, c - pszczoły samotnice), przedstawiająca liczbę owadów na Jednostce powierzchni uprawy w poszczególnych godzinach dnia, wyrażona w procentach w stosunku do o-gólnej liczby owadów zaobserwowanych w ciągu dnia Daily dynarnics of the blueber ry foraging by Insect pollinators - the number of Insects (a - boneybees, b - bumblebees, c - solitarybees), observed on the flower s in each of t he day in percent of the total number of insects metod during all the day 99

1982 r. było cieplej niż w roku 1981. Jednak w obu latach podobnie w dniu 29 maja opady deszczu i towarzyszące im spadki temperatury ograniczały loty owadów pszczołowatych na kwiaty borówki (ryc. 4). Ogólnie biorąc, sezonowa dynamika oblotu borówki przez pszczoły miodne była w obu latach bardzo podobna. Natomiast trzmiele w 1981 r. liczniej mm 'c % / '::1 =;~~~\ ';~'~-~~;~~J~~~,Ir~j (5 50"../',., /-~'.ź \,.:» --". / ''y/''; 2 % 25 20.... f5 eo O).... f O 5 _.- j 20 22 mm fo 8 6 4-2 'c % 25 70 \.. 2 60~ ~--- ł5 50 -;1..<\ /. /' /5. -, / ~.»c- /O 'o',--~ v -"c::=.~/.</--/_... 5 30.-...., --_.... % 25 20 ł5 I I I I,i I 5... ~..vl i, c::=:j( --2 ---3 - -4 - -- 5 _ 6 Ryc. 4. Sezonowa dynamika oblotu borówki wysokiej przez owady zapylające, mie, rzona Liczbą osobników obserwowanych w poszczególnych dniach okresu kwitnienia na jednostce powierzchni uprawy, wyrażaną w procentach w stosunku do ogólnej liczby owadów zaobserwowanych w ciągu całego okresu kwitnienia, 1 - opady w mm, 2 - maksymalna temperatura powietrza w oc, 3 - minimalna temperatura w -c. 4 - wilgotność względna powietrza w %, 5 - pszczoły miodne, 6 - trzmiele i pszczoły samotnice Sesonal dynamics of the 'blueberry pollinators insects fjraging - the num ber of insects visiting the flowers on the plots, observed in each day of the flowering period in 8/0 of the total number respective insects metod during au tlovermg period 1 - rainfall in mm, 2 - maximai air temperaturo in oc, 3 - minimal air temperatur e, in =c, 4 - relative air humidity in Ofo, 5 - honeybees, 6 - burnblebees and soliłarybees 100

występowały na początku okresu kwitnienia, a w 1982 r. - pod koniec tego okresu. W dniu naj liczniejszego oblotu liczebność pszczół miodnych sięgała 20'% ogólnej zaobserwowanej ich liczby w całym okresie kwitnienia, zaś odpowiednio liczebność trzmieli - 25%. Intensywność oblotu borówki wysokiej przez owady zapylające była w 1982 r. przy wyższej temperaturze znacznie mniejsza niż w roku 1981 przy niższej temperaturze w czasie kwietnienia. Średnio na 1000 kwiatów w pierwszym roku badań przypadało 54,8 roboczogodzin pszczelich oraz 1,1 roboczogodzin trzmielich, zaś w drugim roku - odpowiednio 29,0 i 2,22 roboczogodzin (tab, 6). Przy szybkości pracy pszczoły miodnej, wynoszącej 5 kwiatów na minutę, w ciągu jednej roboczogodziny odwiedzała ona przeciętnie około 300 kwiatów. W ciągu 54,8 roboczogodzin w roku 1981 było więc 16.440 odwiedzeń kwiatów, a w ciągu 29 roboczogodzin w 1982-8.700 odwiedzeń. Zatem jeden kwiat w czasie swego życia mógł być w pierwszym roku odwiedzony przez pszczoły przeciętnie 16 razy. a w drugim około 9 razy. Różnice w intensywności oblotu kwiatów poszczególnych odmian borówki przez owady pszczołowate były w obu latach znaczne. Jedne odmiany były dwukrotnie liczniej odwiedzane przez owady od drugich. Intensywność oblotu borówki wysokiej przez owady zapylające Visiting intenvity of blueberry flowers by insects Tabela 6 Odmiana Cultivar Liczba roboczogodzin owadzich Średnie zagęszczenie owadów na 100J kwiatów na 1 ha Number of work-hours of in- Number of insects per 1 ha sects on 1000 flowers Pszczół pszczół trzmieli trzmieli miodnych miodnych bumblebee bumblebee Honeybee honeybee 1981 I 1982 1981 I 1982 1981 I 1982 1981 I 1982 Weymouth 39,1 30,1 0,0 0,18 1013 2075 O 11 Earliblue 60,7 37,7 0,48 0,90 3163 4200 14 83 13-16-A 34,0 24,1 1,67 1,47 2550 2663 104 135 Collins 53,2 43,6 2,44 1,71 1363 638 45 21 Blueray 72,9 36,2 1,81 2,29 3025 4150 57 219 Concord 55,0 32,9 1,21 1,14 3413 3237 52 94 Coville 40,0 19,8 0,83 2,15 2400 1838 36 167 Bluecrop 59,3 42,3 1,80 3,64 4388 3775 104 271 Darrow 48,4 30,1 0,82 5,81 2213 1813 31 292 Lateblue 51,3 27,1 0,82 2,41 3113 3375 47 250 Berkeley 67,1 21,6 0,00 3,67 423 1475 O 208 Bluecrop (?) 43,6 16,7 1,40 1,65 3125 2275 83 188 Iwanhoe 59,9 28,5 1,47 2,24 2038 2013 21 167 Jersey 59,2 24,1 1,45 2,19 3875 3025 63 229 Herbert 77,8 20,8 0,32 1,89 3075 963 10 73 Średnio - Average 54,8 29,0 1,10 2,22 2612 2601 45 161 101

Intensywność oblotu kwiatów przez pszczoły miodne wiązała się z obfitością nektarowanią kwiatów borówki, czego dowodzą dane na ryc. 5. W miarę obfitszego nektarowania kwiatów wzrastała intensywność oblotu ich przez pszczoły. _----b 0 6 8 ---- --..0,5 3 8,"" '--. ----,982- ~~-----r-----.----~r-----~x JO 35 40 45 ----ł -----2 Ryc. 5. Zależność intensywności oblotu kwiatów borówki wysokiej przez owady zapylające od obfitości ich nektarowania (udowodniona w 1981 r. przy poziomie wiarygodności a=o,01, a w 1982 - przy a=0,10) x - ilość mg cukrów wydzielanych przez 10 kwiatów, y - liczba roboczogodzin owadów zaplających na 1000 kwiatów The correlatlon between the intensity of insects foraging and the abundance nectar secretion (significant at a=o,ol in 1981 year and at a=o,lo in 1982 year) x - quantity of sugar from 10 flowers in mg, y - number of workhours pollinating insect per 1000 flowers Zagęszczenie owadów na jednostce powierzchni pozwala zorientować się, że na 1 ha 3-4 letniej plantacji borówki wysokiej pracowało średnio od 2,5 do 4 tys. pszczół miodnych (tab. 6). Tyle mniej więcej osobników może w drugiej połowie maja jednocześnie pracować na kwiatach z jednej słabszej rodziny pszczelej. 50 ZAWIĄZYW ANIE owocow I PLONOWANIE BOROWKI WYSOKIE.r Przy swobodnym dostępie owadów zapylających borówka wysoka zawiązała średnio około 90 owoców ze 100 kwiatów w 1981 roku, kiedy w okresie kwitnienia panowała niższa temperatura i wyższa wilgotność powietrza, a około 80 owoców w roku 1982, gdy w czasie kwitnienia temperatury były wyższe, a wilgotność powietrza niższa (tab. 7). Wahania między odmianami w obrębie lat okazały się również znaczne. Dlatego, pomimo braku statystycznych dowodów, można stwierdzić, że odmiany Jersey. Iwanhoe i Lateblue wydawały więcej owoców ze 100 kwiatów niż na przykład odmiana Weymouth. Kwiaty borówki wysokiej izolowane od dostępu owadów pszczołowatych zawiązały średnio 13 owoców ze 100 kwiatów w roku 1981 i 16 owoców w roku 1982. Różnice zarówno między poszczególnymi odmianami w obrębie lat, jak i między latami dla danej odmiany były ogrom- 102

Zawiązywanie owoców i plonowanie borówki wysokiej (1981-1982) Setting of fruits and fruit crop of blueberry (1981-1982) Tabela 7 Liczba owoców ze Plon owoców w kg 100 kwiatów z l krzewu Number of fruits Fruits yeld in kg from Okres zbioru per 100 flowers l bushes (średnio) Odmiana CuItivar nie izolo- Period of fruits izolowa- średnio wanych crop nych 1980-1982 non (average) isolated 1981 1982 average isolated 1980-1982 1981 l 1982 1981 I 1982 Weymouth 79,1 71,3 0,0 6,6 0,46 0,53 0,42 a. 18 VII-16 VIII EarJiblue 88,9 92,0 0,0 35,0 0,65 1,17 0,70 a,;b s 18 VII-22 VIII 13-16-A 91,5 83,0 7,8 17,6 1,17 1,06 0,95 b.a. 23 VII-3 IX Collins 96,8 71,2 55,7 6,6 0,53 0,80 0,53 a.b. 15VII-3 IX Blueray 91,7 71,2 7,1 0,0 0,81 1,99 0,86 b.a. 22 VII-3 IX Concord 84,2 79,6 27,9 0,0 1,21 1,34 1,01 bs 30 VII-3IX Coville 84,6 62,5 2,3 8,0 0,50 0,87 0,72 a,bs 5 VIII-12 IX Bluecrop 99,3 81,3 7,9 30,0 1,19 0,84 0,55 b 2 a. 22 VII-3 IX Darrow 83,5 84,2 1,0 0,0 0,71 0,98 0,72 a"bs 22 VII-3 IX Lateblue 92,7 91,4 1,5 31,6 1,85 1,79 1,43 c 5 VIII-3 IX Berkeley 88,6 80,3 10,4 20,2 1,17 0,77 0,74 a,bs 22 VIII-l2 IX Bluecrop (?) 89,2 66,2 7,3 13,0 0,41 0,34 0,33 a, 23VII-3IX Iwanhoe 92,4 96,1 10,8 39,1 1,01 0,89 0,78 b,a, 19VII-3 IX Jersey 98,1 98,0 52,7 50,6 0,66 0,72 0,66 asbs 30 VII-3IX Herbert 91,7 87,1 5,3 16,0 0,49 0,31 0,33 3. 5 VIII-3 IX Średnio 89,7 81,4 13,2 16,3 0,86 0,91 0,74 Average ne. Jedynie odmiana Jersey zawiązywała pod izolatorami po około 50 owoców ze 100 kwiatów w obu latach, a odmiana Darrow - prawie zero w obu latach. Należy ponadto dodać, że w 1981 r. wszystkie owoce powstałe pod izolatorami były bardzo małe i zaschnięte. W zestawieniu z owocami powstałymi z kwiatów swobodnie dostępnych dla owadów wyglądały one tak, jak na ryc. 6B. W roku 1982 z kwiatów pod izolatorami, obok owoców zaschniętych bez miąższu, powstały też owoce soczyste, lecz bardzo drobne, które wewnątrz miały bardzo mało nasion. Dowodzi to, że do dobrego plonowania borówki wysokiej, mimo że jest ona w zasadzie rośliną samopłodną, konieczne są owady zapylające. Ponadto im owadów tych jest więcej, im więcej razy odwiedzają one kwiaty, tym wyższy procent powstaje z nich owoców. Dowodzą tego dane na ryc. 7. Srednie plony owoców borówki wysokiej w roku 1982 były niewiele tylko wyższe niż w roku 1981 (tab. 7), pomimo blisko dwukrotnie obfitszego jej kwitnienia. Przyczyną tego było nieco słabsze zawiązywanie owoców, łączące się ściśle ze słabszym oblotem kwiatów przez owady zapylające, a przede wszystkim słabsze wyrośnięcie poszczególnych jagód z powodu suchej pogody. 103

l ~'..I " ~i, A B Ryc. 6. Borówka wysoka: A - ogólny widok owocującego krzewu odmiany Lateblue w czwartym r oku po posadzeniu, B - gałązka z owocami zawiązanymi przy swobodnym dostępie owadów pszczołowatych (po lewej) oraz gałązka izolowana w czasie kwitnienia z zaschniętymi zawiązkami owoców (po prawej) Blueberry: A - a view of Iour years old shrub of Lateblue cultivar B - fr uit s on the twig freely p.illinated (in the left) and on the twig isolated against poll.inators (in the r ight) y :1 86 84 82 Ryc. 7. Zależność liczby owoców ze 100 kwiatów od liczby odwiedzeń kwiatu prżez owady zapylające (istotna przy a=o,ol) x - liczba odwiedzeń kwiatu, y - liczba owoców ze, 100 kwiatów The corr elation between the number of fruits setted on 100 flower s and the visitting num ber off the flowers by insects (significant at a = 0,01) x - number of visitting of flowers, y - number of fruits on 100 flower s 104

W przedostatni.ej kolumnie tabeli 7 podano, opracowane statystycznie, średnie z 3 lat plony owoców dla poszczególnych odmian. Najwyższe plony jagód, 1,34 kg z krzewu, wydała odmiana Lateblue, a najniższe 0,33-0,53 kg z krzewu odmiany Hurbert, Weymouth i Collins. Plony pozostałych odmian wahały się od około 0,70 kg do około 1 kg z krzewu. Ogólnie biorac lepiej plonujące odmiany w trzecim roku po posadzeniu wydały około 1 kg krzewu, a w czwartym roku po posadzeniu - około 1,5 kg. W przeliczeniu na 1 ha - przy 4.500 krzewach na tej powierzchni, wyniesie to odpowiednio 4.500 kg i 6.750 kg. Pierwsze zbiory owoców z odmian wcześniejszych (Earliblue i Weymouth) wykonano w połowie lipca, a ostatnie z odmian późnych (Lateblue, Coville i Berkeley) - około 10 września. DYSKUSJA Z pszczelarskiego punktu widzenia pora kwitnienia borówki wysokiej jest bardzo korzystna, ponieważ przypada na występującą w naszych warunkach przerwę w pożytkach pszczelich w drugiej połowie maja, kiedy każdy niemal nektarujący kwiat się liczy. Pora kwitnienia tej rośliny jest korzystna również dla dobrego jej zapylenia, gdyż niedostatek pożytku w przyrodzie zapewnia dobry oblot kwiatów przez o- wady. Nektarowanie borówki wysokiej w naszych warunkach klimatycznych jest bardzo dobre. Trudno jednak powiedzieć czy lepsze niż gdzie indziej, ponieważ w literaturze nie spotykano odpowiednich danych. Z powodu odmiennej nieco metodyki badań nie można też dokonać ściślejszych porównań z danymi Szklanowskiej (1973) dla borówki czernicy czy maliny. Nie ma jednak wątpliwości co do tego, że kwiat borówki wysokiej wydziela przynajmniej tyle cukrów co kwiaty tamtych roślin lub nawet więcej. Określana na 30--40 kg z 1 ha wydajność cukrowa dla roślin w czwartym roku po posadzeniu pozwala sądzić, że z chwilą osiągnięcia przez nie pełni owocowania, a więc w 6-7 roku po posadzeniu i w dalszych latach, będą one dostarczać 90-120 kg cukrów z 1 ha. Odpowiada to 112-150 kg wydajności miodowej, czyli surowca miodowego, w przeliczeniu na substrat zawierający 80 /0 cukrów. Biorąc pod uwagę, że okres kwitnienia borówki wysokiej trwa około 2 tygodni, dzienne porcje dostarczanego owadom surowca miodowego mogą często przekraczać 10 kg z ha. Pyłek borówki wysokiej nie ma prawdopodobnie większego znaczenia dla pszczoły miodnej, ponieważ obserwowano u nas, podobnie jak w Ameryce (Shaw - cyt. za Free 1970), tylko niewielki procent zbieraczek z obnóżami. Trzmiele dla odmiany zbierały pyłek borówki bardzo chętnie. Może to wskazywać, iż pszczoła miodna ma trudności w jego zbieraniu, o czym wspominają również autorzy amerykańscy. Chociaż borówka wysoka uważana jest za roślinę w zasadzie samopłodną (F," e e 1970, Rej m a n i P l i s z k a 1978), to do normalnego 105

owocowania wymaga ona odwiedzania kwiatów przez owady zapylające (m.in. Merrill, Merrill i Johnston - cyt. za Free 1970). Potwierdzono to również w Puławach, gdzie bez udziału owadów pszczołowatych, borówka wysoka prawie nie wiązała owoców, a nieliczne zawiązane wcześnie zasychały, lub nie wyrastały należycie. Autorzy amerykańscy (m.in. M e a d e r i D a r r o w, F i l m e i. M a r u c c i - cyt. za Free 1970), stwierdzili poza tym dodatni wpływ krzyżowego zapylania, zwłaszcza przy niższych temperaturach, na zawiązywanie owoców borówki wysokiej, na ich dorodność i na wysokość plonów jagód, wobec czego poleca się sadzić obok siebie przynajmniej dwie odmiany. W trakcie badań w Puławach zaobserwowano, że lepka substancja utrzymuje się na znamieniu słupka przez cały okres życia kwiatu borówki wysokiej. Może to wskazywać na długo utrzymującą się receptywność znamion. Jednak Wo o d i Wo o d - 1963 (cyt. za Free 1970) wykazali, że im wcześniej zostanie kwiat borówki zapylony, tym większą ma on szansę na wydanie owocu. Zatem słuszne byłoby zwracanie uwagi także na jednoczesność kwitnienia odmian mających się wzajemnie zapylać, aby w maksymalnym stopniu wykorzystywać efekt krzyżowego zapylania. Skład gatunkowy owadów zapylających borówkę wysoką (dominacja pszczoły miodnej i subdominacja trzemil), szybkość ich pracy (odwiedzanie około 5 kwiatów na minutę przez pszczołę miodną i około 15 przez trzmiele) oraz zachowanie się na kwiatach (m.in. tendencja do preferowania przez pszczołę miodną niektórych odmian, przegryzanie otworów w kwiatach przez robotnice trzmieli krótkojęzycznych i korzystanie z tych otworów przez pszczoły), było w zasadzie podobne do opisanego przez autorów amerykańskich, cytowanych przez F r e e (1970). U nas jednak owadów przegryzających kwiaty borówki jest znikomo mało, dzięki czemu nie ma raczej obawy o ujemny ich wpływ na zapylanie i plonowanie.. Udokumentowana prosta zależność intensywności oblotu kwiatów borówki wysokiej przez pszczoły miodne od obfitości ich nektarowania może tylko częściowo tłumaczyć bardziej lub mniej chętne odwiedzanie kwiatów poszczególnych odmian przez te owady. O atrakcyjności kwiatu dla owada ostatecznie decyduje możliwość lub niemożliwość osiągania nektaru. Wśród badanych w Puławach odmian borówki wysokiej nie było takich, których pszczoły miodne nie mogłyby w ogóle zapylać. Obserwowane zagęszczenie pszczół miodnych, wynoszące średnio o- koło 2,5 tys. osobników na 1 ha, a po dodaniu trzmieli (licząc każdego za 3 pszczoły) - około 3 tys. na 1 ha, pozwala wnioskować, że jedna średniej siły rodzina pszczela powinna z powodzeniem wystarczyć do dobrego zapyleni" 1 ha borówki wysokiej w czwartym i także piątym roku po posadzeniu. Plantacje będące w pełni owocowania, a więc 6-7 letnie i starsze wymagać będą 2-3 rodzin pszczelich na 1 ha. Jest to nieco więcej niż radzi Kinsman (cyt. za Free 1970) w warunkach o bogatszej jednak niż u nas dzikiej entomofaunie zapylającej. Dla odmian 106

o mniej atrakcyjnych dla pszczół miodnych kwiatach, ten sam autor radzi aż 5 rodzin pszczelich na 1 ha. Z licznym oblotem kwiatów borówki wysokiej przez owady zapylające wiąże się lepsze zawiązywanie owoców, nie tylko w warunkach amerykańskich, ale także i u nas. Pod względem wysokości plonu owoców nie wszystkie z badanych odmian zachowywały się w Puławach podobnie jak na przykład w Ursynowie (Rejman i Pliszka 1978), czy w Skierniewicach {"Sprawozdanie Roczne ISK 1981" - 1982). Jednak niektóre z nich, jak Lateblue, 13-16-A, Earliblue, Iwanhoe, Concord, Coville, Bluecrop, Jersey, ria ogół wszędzie owocowały lepiej, inne, jak Collins, Weymouth - słabiej, pozostałe zaś różnie. Może to świadczyć o genetycznie umiarkowanych właściwościach tych odmian, jednak nie należy zapominać, że badane krzewy były dopiero w trzecim i czwartym roku po posadzeniu. WNIOSKI Borówka wysoka w naszych warunkach klimatycznych nektaruje bardzo dobrze. Jeden jej kwiat wydziela w ciągu swego życia 20-50 mg cukrów, których koncentracja w nektarze w chwili pobierania go przez owady oscyluje w pobliżu 30o/().Wydajność miodowa 3-4 letniej plantacji może wynosić 30-50 kg z 1 ha, a plantacji w pełni owocowania prawdopodobnie około 3 razy tyle. Dzienna wydajność starej plantacji może przekraczać ] O kg z 1 ha. Kwiaty borówki wysokiej są chętnie odwiedzane przez owady pszczołowate. Dominującym gatunkiem na kwiatach jest pszczoła miodna, której liczebność może wynosić od około 90 do blisko 10oP/o. Pozostałą entomofaunę zapylającą stanowią głównie samice różnych gatunków trzmieli (Bombus). Z pszczół samotnic sporadycznie spotykano pszczolinki (Andrena) i miesiarki (Megachile). Znana z wysokiego stopnia samopłodności borówka wysoka dla dobrego owocowania wyrnaga odwiedzania kwiatów przez owady zapylające. Bez udziału owadów pszczołowatych wydaje ona znikomo mało owoców, w dodatku całkowicie bezwartościowych, bo bardzo drobnych i przedwcześnie zasychających. Do zapylenia 1 ha 3-4 letniej plantacji borówki wysokiej powinna wystarczyć w zasadzie jedna rodzina pszczela. Plantacje w pełni owocowania wymagać będą 2-3 rodzin pszczelich na 1 ha. Plony owoców najlepszych odmian borówki wysokiej, w 3-4 roku po posadzeniu wynosiły w Puławach przeciętnie 1-2 kg z krzewu, a najlepiej plonującymi odmianami okazały się: Lateblue, Concord, Blueray i Earliblue. 107

LITERATURA F r e e J. B. (1970) - Insect pollination of cr ops. Akad. Press, Loriden and New York, s. 336-344. p i e n i ą ż k o w i e J. i S. (1971) - Owoce krain dalekich. PWRiL, Warszawa s. 382-390. p l i s z k a K. (1981) - Obserwacje nad wzrostem i rozwojem krzewów kilku odmian borówki wysokiej. Ogrodnictwo, 12: 29'2-294. p l i s z k a K. (1983)- O rozmnażaniu borówki wysokiej. Sad Nowoczesny, 1 : 14- -19. Praca zbiorowa (1982) - Sprawozdanie Roczne ISK 1981. Skierniewice. s. 58-60. Rej m an A. (1976) - Pomologia, wyd. III, PWRiL, Warszawa, s. 516-523. Rej m a n A., P l i s z k a K. (1978) - Borówka wysoka. PWRiL, Warszawa. HEKTAPOBbI,n:EJIEHJ!IE VI OfIbIJIEHJ!IE V.4CCINIUM CORYMBOSUM L. B. R 6 JI o H bc K H, C. K P Y JI b, K. Il JI H W re a 3. 2K Y P o B CK a Pe310Me B roaax 1981-1982 B Hy.naaax npoaozteao HCCJIe~OBaHHH 14 COpTOB Vaccinium corymbosum r. 06Hapy:lKeHO 3Ha'łHTeJIbHylO ~l1cpcpepehl.\hal.\hlo COpTOB no OTHOW - HHIO K 06HJIHIO HeKTapOBbI~eJIeHI1H. C 60JIee 06HJIbHbIM HeKTapOBbI~eJIeIlHeM 6bIJIa nojio:lki1tejibhocbh3aha HHTeHCHBHOCTbnocemaexocrr,» l.\betob HaceKOMbIMI1 onsr- JIHTeJIHMH. A c JIy'łWeM noceutaesrocraso 6bIJI CBH3aH aaxeruo BbICWV!Mrrpouear aa- BH3aHHblX cppyktob. Be3 y'iacthh aacexosrsrx rrsennnsrx, rrozt V!30JIHTOpaMI1, ace cepra He ~abajii1 cppyktob. Cpe~11 HaceKO MbIX OnbIJIHTeJIeM, Me,n;OIlOCHblerrsern.r COCTaBJIHJII193-98%, a oc- -ra.nsusre - lilmejii1, rjiabhbim 06pa30M MaTKI1 paansrx RI1)10B. Cpennee aarymeune ~OMalIlHI1X rrsen B nepec-rere Ha 1 ra njiahtal.\1111vaccinium corymbosum L., B '1eTaeprose rozty nocjie noca:lk~ehhh, COCTaBJIHJIOOKOJIO3000, rrpx KOJIe6aHHHx c 2 AO 4 TbIC. 3TO coornercrnyer no'łth O~HOt1:He O'łeHb CI1JIbHOt1:n'łeJIUHOM cesrse. IlJIaH- Tal.\ID:! B nojihote njioaohowemłh 6YAYT Tpe60BaTb Tpl1~bI 60JIbWerO 3arYLQeHI1H rrren, ~etblpexjiethl1e KyCTbI Vaccinium corymbosum L., ~abajii1 HaceKOMbIM 30-40 xr caxapazioa c 1 ra, njialltal.\11i1 B nojihote njioaouowehi1haoji:lkublnaaar.s TPI1:lKAbI 6oJIbwe. Ppoacax cppyktob ual1jiyqwero cepra Lateblue B TpeTbeM rozry nocjie no- Ca:lKAeHI1HCOCTaBJIHJIYI 1,8 xr c ozmoro KYCTa. NECTAR SECRETION AND POLLINAT.JON OF THE BLUEBERRY (VACCINIUM CORYMBOSUM L.) B. J a b ł o ń s k i, S. K ról, K.. P l i s z k a, Z. Ż u ol' W s k a Summary Fourteen varieties of the blueberry 'were examined in 1981-1982 in Pulawy. Significant differences iln nectar secretion Intensity were observed am ang the varieties. Anobundand nectar produetlon was positlvely eorrelated with the visit rate o-f pollinating insects to flowers. Then an Increased visit rate resulted in a dis'tinctly higher percentagę of set fruits. On the other hand, all the varieties isolated from Apoidea insects usually yielded no fruits. 108

Among pollinating insects h oney bees constituted 93-98 6 /0 and the rest - bumble bees, mainly females of various species. Mean density of honey bees on 1 ha of blueberry plantation was 3000 (2000-4000) in the fourth year after planring. This corresponds mor e or less to one not very strong bee celony. It seems that plantation being at the peak of fructification needs threefold higher den sity of bee populatron. Four-year blueberry plants gave for insect.s 30-40 kg of sugar from l ha. Presurnably, these values should be three times higher at the peak of fructification. Fruit yields of the best variety - Lateblue amountcd to 1,8 kg from one shrub in the third year planting,