Nawozy Najważniejszym aktem prawnym regulującym wprowadzanie do obrotu nawozów i ich stosowanie w Polsce jest Ustawa z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu. Ustawa reguluje dodatkowo zagadnienia związane z agrochemiczną obsługą rolnictwa oraz zapobieganiem zagrożeniom dla ludzi, zwierząt i środowiska, które mogą powstać w wyniku przewozu, przechowywania i stosowania nawozów. Nawozy są produktami przeznaczonymi do dostarczania roślinom składników pokarmowych i zwiększania żyzności gleb. Ustawa o nawozach i nawożeniu wyróżnia i definiuje cztery grupy nawozów: 1. nawozy naturalne - odchody zwierząt, obornik, gnojówka i gnojowica, przeznaczone do rolniczego wykorzystania; 2. nawozy organiczne - substancje organiczne i ich mieszaniny, w tym komposty zawierające składniki pokarmowe roślin; 3. nawozy organiczno-mineralne - mieszaniny nawozów mineralnych i organicznych; 4. nawozy mineralne - uzyskiwane w wyniku procesów chemicznych lub przerobu surowców mineralnych. W Polsce mogą być dopuszczone do obrotu tylko nawozy spełniające wymagania jakościowe, w których zawartość zanieczyszczeń nie przekracza dopuszczalnych wartości i które nie wykazują szkodliwego działania na zdrowie ludzi, zwierząt oraz na środowisko. Na każdym opakowaniu lub na etykiecie dołączonej do nawozów powinna znajdować się informacja zawierająca numer zezwolenia, dotycząca typu nawozu, zawartości składników pokarmowych, ich formy i rozpuszczalności oraz nazwę handlową nawozu, nazwę i adres producenta lub importera. Dodatkowo na etykiecie powinna znajdować się informacja o masie netto nawozu lub jego objętości, instrukcja stosowania i przechowywania oraz określony termin przydatności. Nawozy naturalne i organiczne Nawozy naturalne są to przeznaczone do rolniczego wykorzystania odchody zwierząt, obornik, gnojówka i gnojowica. Natomiast nawozy organiczne są to substancje organiczne i ich mieszaniny, w tym komposty, zawierające składniki pokarmowe roślin.
Głównym celem stosowania nawozów naturalnych i organicznych jest dostarczenie substancji organicznej do gleby. Ze względu na zawartość składników pokarmowych w tych nawozach można traktować je jako nawozy wieloskładnikowe, zawierające makro- i mikroelementy. Nawozy naturalne i organiczne powinny być stosowane pod rośliny o długim okresie wegetacji, dobrze wykorzystujące składniki pokarmowe. Dawki nawozów powinny być dostosowane do potrzeb pokarmowych roślin. Należy pamiętać, że wielkość dawek nawozów naturalnych i organicznych jest ograniczona ilością azotu, jaką wprowadza się na pole wraz z tymi nawozami. Nie może ona przekraczać 170 kg N ha -1. Nawozy naturalne OBORNIK Obornik jest nawozem naturalnym, powstającym w produkcji zwierzęcej przy ściołowym utrzymaniu zwierząt. Stanowi go przefermentowana mieszanina odchodów zwierząt i słomy. O składzie chemicznym obornika decyduje: zawartość składników we wszystkich jego komponentach (kale, moczu i słomie), ich wzajemny udział w masie obornika, a także procesy zachodzące podczas jego przechowywania. O składzie chemicznym odchodów zwierząt decyduje przede wszystkim gatunek zwierząt, ich wiek i kondycja oraz skład chemiczny paszy. Wzajemne proporcje komponentów obornika są uzależnione od ilości zużywanej ściółki. Przeciętnie na jedną krowę zużywa się 3-8 kg słomy dziennie, na konia 2-4 kg, a pod świnię 1-2 kg słomy. Na ogół 1 kg obornika o zawartości 75% wody zawiera: 5 g N, 1,3 g P, 5,8 g K, 3,6 g Ca, 1,1 g Mg oraz 5,3 mg B, 5 mg Cu, 640 mg Mn, 0,43 mg Mo, 353 mg Zn, 0,33 mg Co. Obornik jest produkowany w gospodarstwie przez cały rok, a stosowany zwykle w okresie jesieni lub wiosny. W związku z tym musi być on przechowywany w gospodarstwie. Sposób przechowywania obornika decyduje o typie przemian zawartych w nim związków organicznych, a przede wszystkim o wielkości strat składników i w konsekwencji wartości nawozowej. W trakcie przechowywania obornika najbardziej dynamicznym przemianom ulegają związki węgla i azotu. W świeżym oborniku stosunek obu pierwiastków wynosi
C:N = 30:1. Po przefermentowaniu stosunek ten ulega zawężeniu do wartości optymalnej C:N = 20-1 5:1. W starszym systemie produkcji zwierzęcej obornik jest przechowywany bezpośrednio pod zwierzętami. W oborach głębokich masa obornika jest dobrze ugniatana kończynami zwierząt, co ogranicza dostęp tlenu. Dzięki temu rozkład związków organicznych zachodzi powoli w warunkach beztlenowych. Ponieważ intensywność beztlenowego rozkładu związków organicznych jest stosunkowo niewielka, dlatego w trakcie przechowywania obornika w oborze głębokiej dochodzi do małych strat masy nawozu i azotu. Ten sposób przechowywania obornika nie jest jednak zalecany ze względu na pogorszenie się warunków sanitarnych w budynkach inwentarskich. W nowoczesnym systemie utrzymania zwierząt masa odchodów i ściółki jest usuwana z budynków inwentarskich na gnojownię. Powinna być ona zbudowana w miejscu sąsiadującym z budynkiem inwentarskim i uniemożliwiającym zalanie obornika wodą ani jego przesuszenie. Gnojownia musi być wyposażona w utwardzoną i nieprzepuszczalną płytę ze spadkiem (1%) i instalację odprowadzającą odciek do szczelnego zbiornika. Jej wielkość powinna być dostosowana do ilości utrzymywanych sztuk obornikowych w gospodarstwie, aby możliwe było przechowywanie obornika przez 6 miesięcy. Za 1 sztukę obornikową przyjmuje się krowę dojną o masie 500 kg przebywającą przez cały rok w oborze. W ciągu roku produkuje ona 10 t przefermentowanego obornika. W celu określenia ilości sztuk obornikowych w gospodarstwie przyjmuje się, że 1 sztukę obornikową stanowi: 5 cieląt do 100 kg, 1,7 buhaja lub jałówki o masie 300 kg, 1,4 konia o masie 600 kg, 6,7 tucznika w wieku 3-6 miesięcy, 4 maciory w wieku ponad 10 miesięcy, 12,5 owcy w wieku ponad 1 rok. Pojemność gnojowni zależy od wysokości pryzmy obornika. Przy wysokości pryzmy równej 2 m można przechowywać 1,8 t m -2 obornika. W praktyce przyjmuje się, że przy wysokości pryzmy wynoszącej 2 m na jedną sztukę obornikową powinna przypadać powierzchnia 3 m 2 gnojowni. Powierzchnię gnojowni powinno się podzielić na części i zapełniać je stopniowo obornikiem, układając warstwy o grubości 20-40cm. Po osiągnięciu zakładanej wysokości pryzmy należy przykryć ją torfem, trocinami, ziemią ogrodową lub folią.
Dokładne ubicie obornika i przykrycie pryzmy znacznie ogranicza straty azotu podczas przechowywania nawozu na gnojowni. Zaniedbania z tym związane zwiększają straty azotu nawet powyżej 30% i powodują duży ubytek masy nawozu związany z intensywną mineralizacją związków organicznych w warunkach tlenowych. Obornik stosuje się na jednym polu raz na 3-5 lat pod rośliny najlepiej wykorzystujące składniki pokarmowe z tego nawozu: buraki, ziemniaki, kukurydzę, kapustę i marchew pastewną. Pod buraki cukrowe i pastewne zaleca się stosowanie dawek obornika w wielkości 30-40 t ha -1 ziemniaki, kukurydzę na silos, kapustę pastewną - 25-30 t ha -1, ziemniaki na sadzeniaki, kukurydzę na ziarno, marchew pastewną - 20-25 t ha -1. Najlepszym terminem do stosowania obornika jest jesień, pod orkę odwrotkę lub przedzimową. Z uwagi na straty składników nie powinno się wywozić obornika wczesną jesienią (we wrześniu). Obornik można stosować również wiosną zwłaszcza pod średniopóźne i późne odmiany ziemniaków. Zabrania się stosowania obornika na glebach zalanych wodą, w odległości 20 m od wód powierzchniowych, pokrytych śniegiem lub zamarzniętych do głębokości 30 cm. Obornik powinno się rozrzucać w dni pochmurne, a pole należy zaorać tego samego dnia. Na glebach lekkich obornik powinien być zaorany do głębokości 20 cm, a na ciężkich -10-15 cm. Wykorzystanie azotu z obornika w pierwszym roku po zastosowaniu wynosi ok. 30%, fosforu 20-25%, a potasu 50%. W drugim i trzecim roku rośliny wykorzystują dalsze 30-40% azotu i potasu. Wykorzystanie fosforu z obornika w ciągu dwóch lat wynosi ok. 30%, a w ciągu rotacji (3-4 lata) nawet do 65%. Wartość nawozową 10 t przefermentowanego obornika ocenia się średnio na 1,5-2 t ha -1 ziemniaków, 1,5 t ha -1 buraków i 200-300 kg ziarna w działaniu następczym. Uwzględniając zawartość składników pokarmowych w oborniku, można obliczyć, że wraz z dawką 20 t tego nawozu na ha wprowadza się do gleby 100 kg N, 26 kg P i 116kg K. Z tego w pierwszym roku po zastosowaniu obornika rośliny wykorzystują 30 kg N, 5 kg P i 58 kg K ha -1. Są to ilości zbyt małe w stosunku do potrzeb nawozowych roślin. Dlatego najlepszym sposobem nawożenia roślin jest nawożenie mineralno-organiczne.
Obornik rozrzuca się roztrząsaczami lub przyczepami z adapterem z różną ilością bębnów roztrząsających. GNOJÓWKA Gnojówka jest nawozem naturalnym, którego masę stanowi przefermentowany mocz zwierząt. Powstaje ona w pomieszczeniach inwentarskich, z których obornik usuwany jest codziennie na gnojownię. 1 sztuka obornikowa produkuje rocznie ok. 6 m 3 gnojówki. Gnojówkę przechowuje się w szczelnym zbiorniku w celu ograniczenia ulatniania się amoniaku. Może ona zawierać pewne ilości kału i zanieczyszczeń, dlatego powinna przepływać przez osadnik znajdujący się przed zbiornikiem głównym. Skład chemiczny gnojówki zależy przede wszystkim od gatunku utrzymywanych zwierząt, sposobu i okresu jej przechowania. Jest nawozem azotowo-potasowym. W 1 m 3 gnojówki bydlęcej znajduje się 2,6 kg N oraz ok. 6,4 kg K, a w gnojówce trzody chlewnej 1,2 kg N oraz ok. 2 kg K. W źle przechowywanym nawozie zawartość azotu może być nawet dziesięciokrotnie mniejsza. Straty azotu z gnojówki następują w wyniku ulatniania się amoniaku z nieszczelnych zbiorników. Również rozlewanie nawozu na powierzchnię gleby bez jego wymieszania z glebą przyczynia się do dużych strat azotu i wówczas gnojówkę należy traktować wyłącznie jako nawóz potasowy. Zaleca się przedsiewne stosowanie gnojówki z jednoczesnym mieszaniem nawozu z glebą. Gnojówka jest nawozem szybko działającym. Należy ją stosować w terminach: na przełomie marca i kwietnia - pod zboża jare i użytki zielone w kwietniu i na początku maja - pod rośliny okopowe i inne jare w końcu maja i czerwcu - pod okopowe międzyrzędowo, międzyplony wtóre, kukurydzę na silos, marchew pastewną w lipcu - pod międzyplony w końcu lipca i sierpniu - pod rzepak ozimy i łąki po II pokosie w październiku i listopadzie - na użytki zielone. Gnojówki nie wolno stosować zimą, na gleby zalane wodą i zamarznięte. W celu ograniczenia strat amoniaku gnojówkę należy wylewać w dni pochmurne i chłodne. Wykorzystuje się do tego wozy lub przyczepy asenizacyjne z systemem rozprowadzającym, aplikującym nawóz przez rozlewacze radełkowe. Najlepsze rezultaty
daje stosowanie gnojówki w międzyrzędzia. Na użytkach zielonych gnojówkę należy rozcieńczyć wodą w stosunku 1:3. Działanie plonotwórcze 1 kg N w gnojówce przy przeciętnej dawce tego nawozu (20-30 m 3 ha -1 ) wynosi 8 kg ziarna i 60-80 kg ziemniaków lub buraków. POMIOT PTASI Pomiot ptasi powstaje w gospodarstwach wyspecjalizowanych w tuczu drobiu. Zawartość składników w nawozie jest uzależniona od składu chemicznego paszy i gatunku drobiu (tab.). Zawartość wody i składników pokarmowych w pomiocie ptasim (%) Gatunek zwierząt Zawartość woda N P K Ca Mg Kury 56% 1,6 0,65 0,66 1,71 0,42 Kaczki/gęsi 70% 0,5-1,0 0,22-0,60 0,50-0,75 0,57-1,14 0,12-0,18 Zawartość składników pokarmowych w pomiocie ptasim jest większa niż w oborniku. Azot występuje przede wszystkim w kwasie moczowym, łatwo ulegającemu amonifikacji. Dlatego pomiot powinien być przechowywany w sposób ograniczający straty azotu w wyniku ulatniania się amoniaku. W tym celu można mieszać pomiot (100 kg) z torfem (15-20 kg), kompostem (20-30 kg), ziemią ogrodniczą (30-50 kg) lub superfosfatem pojedynczym (10-20 kg). Pomiot ptasi może być stosowany w ilości 10-20 t ha -1 pod te same rośliny i w tych samych terminach co obornik. Należy jednak pamiętać, że jest on nawozem szybko działającym i dlatego można go również stosować pogłówne w dawkach 3-4 t ha -1 w postaci zmielonej lub w postaci roztworu wodnego w stosunku - pomiot: woda = 1:4-20. GNOJOWICA Gnojowica jest przefermentowaną mieszaniną odchodów zwierząt i wody, powstającą w budynkach inwentarskich przy bezściołowym ich utrzymaniu. Powinna być przechowywana w szczelnych zbiornikach, przykrytych płytą z instalacją wentylacyjną. W trakcie przechowywania ulega ona rozwarstwieniu na kożuch, warstwę płynną i szlam. Dlatego przed zastosowaniem należy ją dokładnie wymieszać.
Pojemność zbiornika na gnojowicę powinna być dostosowana do obsady zwierząt i umożliwiać przechowanie nawozu przez okres 6 miesięcy. Roczna produkcja gnojowicy od 1 sztuki obornikowej wynosi 20 t. Skład chemiczny gnojowicy jest uzależniony od gatunku i wieku utrzymywanych zwierząt, składu paszy oraz ilości wody zużywanej do zabiegów higienicznych w oborach i chlewniach. Ze względu na ilość zużywanej wody (10 do ponad 30 l na sztukę dziennie) zawartość suchej masy w gnojowicy waha się od 2 do 18%. Przeciętna zawartość azotu w gnojowicy bydlęcej i od trzody chlewnej jest podobna i wynosi 0,30-0,36% w świeżej masie na wozu. Natomiast zawartość potasu w gnojowicy bydlęcej (0,27-0,3%) jest większa niż w gnojowicy pochodzącej od trzody chlewnej (0,14-019%). Ponad połowa azotu w gnojowicy występuje w postaci mineralnej - amonowej i azotanowej. Pozostała ilość azotu występuje w związkach organicznych. Gnojowica jest więc nawozem szybko działającym. Potas z gnojowicy wykazuje podobne działanie jak w nawozach mineralnych i jest wykorzystywany przez rośliny w 50-90%. Dawkę gnojowicy na gruntach ornych ustala się na podstawie ilości wnoszonego wraz z nią azotu, a na użytkach zielonych - azotu i potasu. Uważa się, że ilość składników pokarmowych wnoszonych na pole wraz z gnojowicą powinna zapewniać pokrycie potrzeb nawozowych roślin w 70%. Pozostała część dawki składników powinna być dostarczona roślinom w postaci nawozów mineralnych. Działanie nawozowe gnojowicy jest uzależnione od terminu jej stosowania oraz kategorii agronomicznej gleby. Na glebach lżejszych dochodzi do większych strat azotu z gnojowicy i składnik ten jest gorzej wykorzystywany przez rośliny. Mniejsze wykorzystanie azotu jest również wtedy, kiedy termin stosowania gnojowicy jest odległy od siewu roślin. Przy rozlewaniu gnojowicy na polach wykorzystuje się wozy i przyczepy asenizacyjne z łyżkowym lub bocznym systemem rozprowadzającym. Po rozlaniu konieczne jest jej natychmiastowe przyoranie. Nie wolno przykrywać runi zbyt grubą warstwą gnojowicy (jednorazowa dawka nie powinna przekraczać 20 m 3 ha -1 ) i stosować jej na glebach zalanych wodą oraz przy poziomie wód gruntowych zalegających na głębokości 20-40cm. Nawozy organiczne
SŁOMA Słoma zbóż w gospodarstwach bezinwentarzowych, wyspecjalizowanych w produkcji roślinnej lub przy bezściowłowym utrzymaniu zwierząt, powinna być przyorywana na polu po zbiorze roślin. Zawartość składników pokarmowych roślin w słomie jest stosunkowo mała. Dlatego wraz z nią nie wnosi się do gleby dużych ilości azotu, fosforu i potasu. Niekorzystny jest również stosunek węgla do azotu. Jest on duży i w słomie różnych gatunków zbóż wynosi C:N = 80-100:1. Powoduje to, że po przyoraniu słoma ulega rozkładowi pod wpływem mikroorganizmów glebowych wykorzystujących azot mineralny z gleby. Sorpcja biologiczna azotu (pobieranie składników pokarmowych przez mikroorganizmy) w okresie wegetacji jest zjawiskiem niekorzystnym, ponieważ prowadzi do konkurencji o ten składnik pomiędzy mikroorganizmami glebowymi a roślinami uprawnymi i pogorszenia się stanu odżywienia roślin azotem. Dlatego należy zmniejszyć stosunek C:N w przyorywanej słomie poprzez mineralne nawożenie azotowe. Przyjmuje się, że na 1 t przyorywanej słomy należy zastosować 6-8 kg N ha -1. Przy plonie słomy równym 5 t ha -1 należy zastosować 30-40 kg N ha -1 w nawozach mineralnych, w gnojowicy lub gnojówce. Słomę należy wymieszać z glebą na głębokość 8-12 cm poprzez talerzowanie lub podorywkę. KOMPOSTY Komposty są nawozami organicznymi produkowanymi z różnych materiałów organicznych. Kompostowanie jest procesem mikrobiologicznym polegającym na częściowym rozkładzie substancji organicznej w warunkach tlenowych. Do kompostowania przydatne są niemal wszystkie odpadowe materiały organiczne: słoma, trociny, kora, odpady komunalne, fekalia, odpady z rzeźni, odchody zwierząt i inne. Materiał wyjściowy formuje się w pryzmę o szerokości 2-2,5 m i 1,5 m wysokości, układając na przemian materiał organiczny o dużym i małym stosunku C:N. W ciągu kilku miesięcy należy kilkakrotnie wymieszać zawartość pryzmy w celu jej napowietrzenia (najlepiej co 4-6 tygodni). Powierzchnię pryzmy należy przykryć ziemią ogrodniczą lub torfem. W celu utrzymania optymalnej wilgotności (60-70%) pryzmę należy polewać gnojówką, gnojowicą lub wodą.
Lokalizacja pryzmy w miejscu osłoniętym powinna ograniczać możliwość jej zalania i nadmiernego parowania wody. Przekompostowany materiał charakteryzuje się jednolitą strukturą i ciemnym zabarwieniem. W gotowym kompoście stosunek C:N = 20-30:1. Kompost gospodarski zawiera przeciętnie 0,62% N, 0,12% P i 0,28% K. Działanie kompostów polega przede wszystkim na uzupełnianiu zawartości substancji organicznej w glebie. Jest również źródłem składników pokarmowych dla roślin. Jednak działanie plonotwórcze kompostów jest nieco mniejsze niż obornika. NAWOŻENIE ROŚLINAMI ZIELONYMI Nawożenie roślinami zielonymi polega na zaoraniu resztek pożniwnych lub specjalnie w tym celu uprawianych roślin w plonie głównym, wtórnym i międzyplonach. Ilość składników pokarmowych, jaka powraca do gleby wraz z masą roślin, nie zwiększa bezpośrednio zasobności gleby, chyba że uprawiane są rośliny motylkowate. Zwiększa się natomiast zawartość substancji organicznej w glebie. Gatunkami roślin najczęściej uprawianymi na zaoranie są: łubiny, seradela, nostrzyk biały, żyto i jego mieszanki z wyką, rzepak oraz gorczyca biała. Szczególnie cenna jest uprawa roślin motylkowatych, ponieważ po przyoraniu plonu dostarczają one 120-180 kg N ha -1. Azot z tych roślin pochodzi w dużej mierze z asymilacji atmosferycznego N 2.