PRZEGLĄ D ZACHODNIOPOMORSKI ROCZNIK XXIX (LVIII) ROK 2014 ZESZYT 3 VOL. 2 BARTOSZ MICKIEWICZ *, DAGMARA K. ZUZEK ** Szczecin, Kraków GOSPODARSTWO ROLNE WEDŁUG GŁÓWNEGO ŹRÓDŁA DOCHODÓW W OKRESIE 2002 2010 1 Słowa kluczowe: dochód rolniczy, praca najemna, działalność pozarolnicza, emerytury i renty STRESZCZENIE Celem artykułu było ukazanie zmian, jakie zaszły między spisami rolnymi z 2002 i 2010 roku w zakresie dochodów gospodarstw domowych rolników. Z badań wynika, że wzrosły dochody z działalności typowo rolniczej o 6,8 punktu procentowego, ale ta działalność stanowiła zaledwie 30,3% ogółu dochodów. Wśród innych źródeł dochodów znajdowała się praca najemna (31,1%), działalność pozarolnicza (9,5%) oraz czerpanie dochodów z rent i emerytur (19,7%). Wprowadzenie Dochód rolniczy jest ważnym miernikiem ekonomicznym, obrazuje bowiem wpływy, a także wydatki, jakie rolnik uzyskuje/ponosi w danym okresie. Dochód jest traktowany jako nadwyżka wartości produkcji rolniczej nad kosztami jej uzyskania. Poprzez pryzmat dochodów rolniczych możemy poznać poziom życia danej grupy rolników, który kształtowany jest w zależności od wielkości * Bartosz Mickiewicz, dr hab. inż., Zakład Ekonomii Środowiska, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Bartosz.Mickiewicz@zut.edu.pl. ** Dagmara K. Zuzek, dr inż., Zakład Ekonomii i Polityki Gospodarczej, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, d.zuzek@ur.krakow.pl. 1 Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki.
296 Bartosz Mickiewicz, Dagmara K. Zuzek gospodarstwa, jego siły ekonomicznej i stopnia wydajności pracy 2. Cechą charakterystyczną gospodarstw rolnych jest to, że czynniki wytwórcze w rolnictwie są własnością rodziny rolniczej, a praca jest świadczona bezumownie. Nie występuje więc kategoria umów o pracę, wynagradzania za pracę, odprowadzania podatków (VAT), natomiast pozostaje konieczność płacenia podatku rolnego i składek na rolnicze ubezpieczenie rolników (KRUS). Według Walentego Poczty dochód rolniczy jako najbardziej syntetyczny miernik poziomu życia ludności jest nie tylko skutkiem, ale i przyczyną wielu zjawisk w rolnictwie. Kształtuje poziom konsumpcji w okresie bieżącym i wpływa na wzrost produkcji w okresie przyszłym 3. Dochód rolniczy stanowi ponadto ważną kategorię mikroekonomiczną, gdyż jego wielkość, określając siłę ekonomiczną gospodarstwa, decyduje o poziomie życia rodziny i wpływa na charakter reprodukcji 4. Materiał i zakres badań Gospodarstwo rolne jest miejscem pracy i zamieszkania dla prawie 27% ludności kraju zlokalizowanych na obszarach wiejskich. Poznanie źródeł powstawania dochodu i sytuacji materialnej tej ważnej grupy społeczno-gospodarczej jest istotnym czynnikiem charakteryzującym pozycję rolników na tle innych grup zawodowych Cechą charakterystyczną ludności rolniczej jest sposób generowania dochodów, który ma na ogół charakter mieszany. Obok uzyskiwania dochodów z pracy wyłącznie w gospodarstwie rolnym występuje zjawisko łączenia pracy w rolnictwie z pracą pozarolniczą, z pracą najemną czy dochodami uzyskiwanymi z rent i emerytur. Podstawowym celem badań było porównanie kierunków zmian w strukturze dochodów w gospodarstwach rolnych, jakie zaszły między spisami rolnymi z 2002 i 2010 roku. Z uwagi na występowanie wielu czynników kształtujących dochody, dane statystyczne podzielono na dwie tabele, które ponadto ukazano w układzie poszczególnych województw. W pierwszej tabeli badawczej ukazano dochody z działalności rolniczej i działalności mieszanej, czyli działalności rol- 2 D. Komorowska, Wpływ typu rolniczego gospodarstwa rolnego na dochody gospodarstw ekologicznych, Roczniki Nauk Rolniczych 2011, seria G, t. XCVIII, z. 4. 3 W. Poczta, J. Średzińska, A. Mrówczyńska-Kamińska, Determinanty dochodów gospodarstw rolnych Unii Europejskiej według typów rolniczych, Roczniki Naukowe SERiA 2011, t. XI, z. 5, s. 17 30. 4 J. Pawłowska-Tyszko, Dochód w gospodarstwie wysokotowarowym w kontekście przewagi konkurencyjnej, Roczniki Naukowe SERiA 2008, t. X, z. 3, s. 437 442.
Gospodarstwo rolne według głównego źródła dochodów... 297 niczej i pracy najemnej oraz dodatkowo z pracy najemnej, która dominuje nad działalnością rolniczą. W drugiej tabeli ukazano wszystkie pozostałe czynniki mające wpływ na kształtowanie dochodów ogółem w gospodarstwie rolnym, jak praca najemna, działalność pozarolnicza czy dochody uzyskiwane z tytułu emerytur i rent. Obie tabele należy rozpatrywać łącznie, tworząc całościowy obraz dochodów gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego. Dochody z działalności rolniczej gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego Według spisu rolnego z 2002 roku odnotowano 2928 tys. gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa indywidualnego, w tym 1951,2 tys. (66,6%) o powierzchni powyżej 1 ha. Z kolei po 8 latach zanotowano istotny spadek liczby gospodarstw domowych do 1883,9 tys., w tym 1480,2 tys. (78,4%) o powierzchni powyżej 1 ha. W tym okresie największy spadek dotyczył gospodarstw domowych liczących do 1 ha (o 573,1 tys.), gdy tymczasem spadek gospodarstw domowych powyżej 1 ha wyniósł 471 tys. Spadek liczby gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego dokonał się w sytuacji procesu głębokiej restrukturyzacji i modernizacji rolnictwa. Zjawisko to należy łączyć z faktem przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, a ponadto uruchomieniem funduszy strukturalnych, które wymuszały prawne udokumentowanie posiadania użytków rolnych i stosowanie implementowanego prawa w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. W 2002 roku działalność rolnicza była głównym źródłem dochodów dla 24,4% gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego, w tym 20,8% dla typowej i wyłącznej działalności rolniczej. Do województw, w których wystąpiło zjawisko korzystania z działalności rolniczej w wysokim stopniu, można zaliczyć kujawsko-pomorskie (39,8%), podlaskie (38,6%), wielkopolskie (33,8%) oraz warmińsko-mazurskie (30%). Niski poziom dochodów z działalności typowo rolniczej był przyczyną tego, że szukano innych źródeł wzbogacenia budżetu domowego. W gospodarstwach małych powszechną praktyką było łączenie pracy w gospodarstwie rolnym z innymi formami zatrudnienia w postaci pracy najemnej. Kombinacja działalności rolniczej z pracą najemną lub pracy najemnej z działalnością rolniczą najczęściej występowała w województwach: podkarpackim (5,1%), łódzkim (4,4%), lubelskim (4%) i świętokrzyskim (3,9%).
298 Bartosz Mickiewicz, Dagmara K. Zuzek Tabela 1 Dochody (w zł) gospodarstwa domowego w porównaniu z użytkownikiem gospodarstwa rolnego prowadzącego działalność rolniczą (cz. I) Działalność rolnicza Praca najemna Ogółem Działalność rolnicza Województwo i praca najemna i działalność rolnicza 2002 2010 2002 % 2010 % 2002 % 2010 % 2002 % 2010 % Dolnośląskie 140702 83458 24731 17,6 18766 22,5 807 0,6 388 0,5 2676 1,9 1151 1,4 Kujawsko-pomorskie 115656 77595 46038 39,8 40505 52,2 1064 0,9 449 0,6 2036 1,8 806 1,0 Lubelskie 305651 233372 73868 24,2 66981 28,7 3428 1,1 2105 0,9 8897 2,9 5441 2,3 Lubuskie 54994 30605 6689 12,2 6287 20,5 233 0,4 159 0,5 1073 2,0 452 1,5 Łódzkie 209441 143359 57277 27,3 46349 32,3 2877 1,4 1168 0,8 6355 3,0 3180 2,2 Małopolskie 373490 221211 40724 10,9 29141 13,2 2504 0,7 1362 0,6 13784 3,7 5727 2,6 Mazowieckie 369100 247661 104073 28,2 88453 35,7 4072 1,1 1528 0,6 8256 2,2 3466 1,4 Opolskie 73847 36585 14212 19,2 11306 30,9 517 0,7 161 0,4 1823 2,5 491 1,3 Podkarpackie 311665 223123 21581 6,9 18520 8,3 1766 0,6 1123 0,5 14337 4,6 6822 3,1 Podlaskie 119946 92195 46278 38,6 43079 46,7 1498 1,2 772 0,8 2155 1,8 1140 1,2 Pomorskie 76359 46912 20680 27,1 18339 39,1 685 0,9 371 0,8 1213 1,6 602 1,3 Śląskie 252886 102553 15846 6,3 10577 10,3 659 0,3 368 0,4 4102 1,6 1661 1,6 Świętokrzyskie 172167 114809 32862 19,1 29154 25,4 1659 1,0 963 0,8 5379 3,1 2535 2,2 Warmińsko-mazurskie 80262 51998 24091 30,0 22846 43,9 477 0,6 234 0,5 1002 1,2 448 0,9 Wielkopolskie 201279 143579 68126 33,8 59719 41,6 2727 1,4 1317 0,9 5742 2,9 2649 1,8 Zachodniopomorskie 70514 37874 12496 17,7 11068 29,2 353 0,5 219 0,6 1048 1,5 510 1,3 Kraj 2927959 1886888 609572 20,8 521088 27,6 25326 0,9 12687 0,7 79878 2,7 37078 2,0 Źródło: dane PSR z 2002 i 2010 roku. Według spisu rolnego z 2010 roku dochody z typowej działalności rolniczej wzrosły z 20,8 do 27,6% w porównaniu do spisu z 2002 roku, przy czym spadły inne formy wzbogacania budżetu domowego, łącznie o 0,9 punktu procentowego. Oznaczało to, że część właścicieli gospodarstw rolnych skupiło swoją uwagę na działalności związanej z prowadzeniem typowej produkcji rolniczej, która wymagała więcej troski wiążącej się ze spełnianiem regulacji prawnych Wspólnej Polityki Rolnej. Dotyczyło to zwłaszcza zasad wzajemnej zgodności, które wymagają od rolników korzystających z funduszy wsparcia finansowego, aby przestrzegali regulacji dotyczących gospodarki gruntami, ochrony środowiska, dobrostanu zwierząt, a także spełnienia norm dotyczących bezpieczeństwa pracy 5. Najwyższy poziom wzrostu w zakresie uzyskiwania dochodów z działalności rolniczej między spisami rolnymi wystąpił w województwach: warmińsko-mazurskim (z 30 do 43,9%, czyli o 13,9 punktu procentowego), kujawsko- -pomorskim (z 39,8 do 52,2%, czyli o 12,4 punktu procentowego), podlaskim 5 P. Prus, B.M. Wawrzyniak, Charakterystyka regulacji prawnych Unii Europejskiej w zakresie wymogów wzajemnej zgodności, Roczniki Naukowe SERiA 2011, t. XIII, z. 4, s. 139 143.
Gospodarstwo rolne według głównego źródła dochodów... 299 (z 38,6 do 46,7%, czyli o 8,1 punktu procentowego) i wielkopolskim (z 33,8 do 41,6%, czyli o 7,8 punktu procentowego). Województwa te w ramach spisu rolnego z 2002 i 2010 roku charakteryzowały się już przedtem wysokim poziomem dochodów uzyskiwanych z działalności rolniczej i utrzymały, a nawet zwiększały ten poziom w kolejnych badaniach przeprowadzonych między spisami rolnymi. Duży udział dochodów z działalności rolniczej świadczy o wysokim stopniu towarowości gospodarstw rolnych, koncentrowaniu uwagi na podstawowej dziedzinie wytwórczości w rolnictwie, a w mniejszym zakresie poszukiwaniu innych źródeł dochodów. Dochody gospodarstw domowych pochodzące z innych źródeł ich uzyskania Struktura agrarna gospodarstw rolnych charakteryzuje się dużym rozdrobieniem, co powoduje, że mały areał ziemi pozostający w dyspozycji rolnika nie wystarcza na utrzymanie rodziny. Zmiany struktury agrarnej, jakie nastąpiły między spisami, były istotne, ale nie na tyle głębokie, aby zapewnić samodzielność dochodową dla większości z nich. Gospodarstwo rolne w połączeniu z gospodarstwem domowym jest nie tylko miejscem wytwarzania żywności, ale także dobrym obszarem egzystencji dla dużego odsetka rodzin rolniczych. W sytuacji występowania dopłat bezpośrednich, które oznaczają coroczny dopływ środków finansowych do gospodarstwa domowego, zjawisko to przyczynia się do znacznej petryfikacji struktury agrarnej. Analizując zmiany zachodzące w okresie międzyspisowym, należy stwierdzić występowanie szerszego zjawiska polegającego na niskim wzroście dochodów z czystej działalności rolniczej przy równoczesnym dążeniu do pozyskiwania dochodów z innych źródeł. Działalność pozarolnicza stała się ważnym segmentem rolnictwa i jej rola rosła w miarę rozwoju rolnictwa. Zmniejszenie zapotrzebowania na czynnik pracy wewnątrz gospodarstwa dzięki mechanizacji i nawet automatyzacji było przyczyną występowania wolnych zasobów pracy, które szukały zatrudnienia w sferze pozarolniczej. Działalność pozarolnicza związana była głównie z handlem detalicznym i hurtowym, przetwórstwem przemysłowym, budownictwem, transportem i magazynowaniem. Tego typu forma aktywności zawodowej dotyczyła mierze przede wszystkim gospodarstw małych, których areał nie był w stanie wygenerować dochodów gwarantujących odpowiedni poziom życia rodziny rolniczej.
300 Bartosz Mickiewicz, Dagmara K. Zuzek W ujęciu procentowym udział dochodów z działalności pozarolniczej wzrósł we wszystkich województwach z 5,8% w 2002 roku do 9,5% w 2010 roku, czyli o 3,7 punktu procentowego. Największy przyrost działalności pozarolniczej odnotowano w województwach: opolskim (o 6,6 punktu procentowego), świętokrzyskim (o 5,3 punktu procentowego), lubuskim (o 4,9 punktu procentowego) i warmińsko-mazurskim (o 4,1 punktu procentowego). Działalność pozarolnicza jest odzwierciedleniem szerszych procesów zachodzących na obszarach wiejskich. Zjawisko to należy rozpatrywać w kontekście Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007 2013, w którym zapisano działania mające stymulować gospodarstwa rolne w kierunku rozwoju aktywności nie tylko w aspekcie wąsko pojętego rolnictwa. Szczególnie dużo działań tego typu zapisano w osi 3 PROW 2007 2013 Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej czy Tworzenie mikroprzedsiębiorstw. Dochody (w zł) gospodarstwa domowego w porównaniu z użytkownikiem gospodarstwa rolnego prowadzącego działalność inną niż rolniczą (cz. II) Tablica 2 Województwo Praca najemna Działalność pozarolnicza Emerytury i renty Niezarobkowe źródła utrzymania Gospodarstwa pozostałe 2002 % 2010 % 2002 % 2010 % 2002 % 2010 % 2002 2010 2002 2010 Dolnośląskie 39984 28,4 27967 33,5 10487 7,5 9654 11,6 43769 31,1 17588 21,1 9909 2971 8339 4972 Kujawsko-pomorskie 23565 20,4 15424 19,9 6537 5,7 6638 8,6 23702 20,5 7630 9,8 6150 1706 6564 4436 Lubelskie 73899 24,2 71815 30,8 12649 4,1 16620 7,1 101740 33,3 47490 20,3 11076 6659 20094 16261 Lubuskie 15420 28,0 9617 31,4 4053 7,4 3750 12,3 20465 37,2 7419 24,2 3798 1444 3263 1478 Łódzkie 54621 26,1 45269 31,6 12619 6,0 13141 9,2 53197 25,4 20942 14,6 8440 3295 14055 10016 Małopolskie 114070 30,5 81789 37,0 22300 6,0 24088 10,9 133093 35,6 57977 26,2 17212 6605 29803 14523 Mazowieckie 102081 27,7 74244 30,0 22258 6,0 25397 10,3 87216 23,6 32248 13,0 19329 6358 21815 15968 Opolskie 22578 30,6 10861 29,7 3908 5,3 4347 11,9 22013 29,8 6311 17,3 4363 1073 4433 2034 Podkarpackie 95548 30,7 83650 37,5 12606 4,0 17608 7,9 125066 40,1 71310 32,0 16600 10777 24161 13313 Podlaskie 22661 18,9 21343 23,1 5853 4,9 8215 8,9 30729 25,6 10400 11,3 4057 1736 6715 5511 Pomorskie 18554 24,3 12082 25,8 6269 8,2 5138 11,0 17042 22,3 5815 12,4 7357 1610 4559 2954 Śląskie 83248 32,9 39286 38,3 17543 6,9 10210 10,0 99949 39,5 30854 30,1 15801 4157 15738 5440 Świętokrzyskie 42171 24,5 33438 29,1 7603 4,4 11100 9,7 62152 36,1 24801 21,6 8372 5080 11969 7739 Warmińsko-mazurskie 17251 21,5 11948 23,0 4831 6,0 5248 10,1 22053 27,5 6801 13,1 6326 1761 4231 2714 Wielkopolskie 49370 24,5 36123 25,2 12446 6,2 14060 9,8 41535 20,6 17698 12,3 7776 2636 13557 9378 Zachodniopomorskie 18607 26,4 11112 29,3 6407 9,1 4394 11,6 22275 31,6 6484 17,1 5309 1517 4019 2571 Kraj 793628 27,1 585970 31,1 168369 5,8 179608 9,5 905996 30,9 371766 19,7 151875 59384 193315 119307 Źródło: dane PSR z 2002 i 2010 roku. Realizacja tych działań miała tworzyć warunki do zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich poprzez udzielanie pomocy przy podejmowaniu przez rolników i domowników działalności nierolniczej lub
Gospodarstwo rolne według głównego źródła dochodów... 301 związanej z rolnictwem w zakresie produkcji lub usług. Również poprzez działania zapisane w osi 4 PROW dotyczące odnowy i rozwoju wsi na dochód patrzono szeroko, przez pryzmat poprawy jakości życia na obszarach wiejskich, zaspokojenia potrzeb społecznych i kulturalnych mieszkańców wsi. Praca najemna jako źródło dochodów gospodarstw rolnych także wzrosła w omawianym okresie w ujęciu procentowym z 27,1 do 31,1%, ale w liczbach bezwzględnych wyraźnie spadła z 793,6 tys. do 586,9 tys. Na możliwość podjęcia pracy najemnej należy spojrzeć poprzez pryzmat występującego na obszarach wiejskich bezrobocia, ogólnego kurczenia się rynku pracy, niskiego poziomu wynagrodzenia pracy najemnej oraz kosztów społecznych związanych z dojazdami do pracy. Najemna siła robocza odgrywa dużą rolę w okresie prac sezonowych dzięki możliwości elastycznego pozyskiwania zasobów pracy, jej dużej mobilności i ewentualnemu przemieszczaniu nawet na duże odległości 6. W okresie międzyspisowym dochody rolnicze uzyskane z tego tytułu spadły z 30,9% w 2002 roku do 19,7% ogółu gospodarstw rolnych w 2010 roku. Począwszy od 2004 roku, dużą rolę w kształtowaniu dochodów rolniczych zaczęły odgrywać dodatkowo renty strukturalne, które dostarczały dochody wyższe niż te uzyskiwane z KRUS. Renty strukturalne realizowane były na bazie PROW, a więc ze środków wsparcia finansowego UE. W latach 2004 2010 beneficjentami rent strukturalnych było 75,8 tys. rolników, co sprzyjało procesowi przekazywaniu gospodarstw następcom. Z kolei w ramach KRUS liczba świadczeniobiorców spadła z 1797,9 tys. do 1374,6 tys., co ogólnie przyczyniło się do zmiany udziału w dochodach tej kategorii rolników. Dużo świadczeniobiorców KRUS nie było już związanych z gospodarstwem rolnym, funkcjonowało poza strukturą tych gospodarstw, mając wyodrębnione siedziby zamieszkania lub żyjąc poza obrębem obszarów wiejskich 7. W latach 2002 2010 największy spadek dochodów z tytułu rent i emerytur odnotowano w województwach: świętokrzyskim (o 14,5 punktu procentowego), zachodniopomorskim (o 14,5 punktu procentowego), podlaskim (o 14,3 punktu procentowego) i opolskim (o 12,5 punktu procentowego). Przeprowadzone analizy wskazują, że odsetek osób kierujących gospodarstwem, pozostających w wieku do 40 lat był najwyższy w grupie gospodarstw rol- 6 B. Mickiewicz, Realizacja programu rent strukturalnych w Polsce w świetle danych ARiMR, Problemy Rolnictwa Światowego 2012, t. XII, z. 4, s. 107 113. 7 L. Goraj, Produkcja rolnicza. Kategorie produkcji rolniczej, Encyklopedia Agrobiznesu, Fundacja Innowacja, Warszawa 1998.
302 Bartosz Mickiewicz, Dagmara K. Zuzek nych, gdzie głównym źródłem dochodów była działalność pozarolnicza (30,5%), a dopiero na drugim miejscu działalność typowo rolnicza (28,5%). Natomiast inne tendencje przyjęło zjawisko udziału kobiet w kierowaniu gospodarstwem rolnym. Najniższy ten udział był w gospodarstwach czerpiących swoje dochody z działalności rolniczej (18,8%), by potem stopniowo wzrastać aż do osiągnięcia wielkości 47,5% w przypadku gospodarstw czerpiących dochody głównie z rent i emerytur. Czynnik ten wskazuje nie tylko na zjawisko feminizacji zawodu rolnika, ale na szersze procesy związane długością życia kobiet. Gospodarstwa typowo rolnicze charakteryzowały się tym, że w małym zakresie podejmowały działalność inną niż rolniczą (2%), w niewielkim zakresie produkowały głównie na samozaopatrzenie (20,2%), przy czym występował niski poziom przychodów z działalności innej niż rolnicza, który przewyższał dochody z działalności rolniczej (9,5%). W ten sposób producenci spełniali misję i koncentrowali swoją uwagę na właściwej funkcji gospodarstwa rolnego, która była udziałem rolników opierających swoje dochody na produkcji rolniczej. Poziom uzyskiwanych dochodów z gospodarstw rolnych w powiązaniu z produkcją towarową Kategorie produkcji rolniczej określają sposoby wyrażania strumieni produktów i usług wytwarzanych przez jednostkę produkcyjną. Produkcja globalna obejmuje strumień wszystkich produktów wytworzonych w danym cyklu produkcyjnym. W okresie międzyspisowym produkcja globalna wzrosła o 38,1%. Natomiast końcowa produkcja rolnicza, obejmująca produkty, które w części zostały skierowane na samozaopatrzenie, wzrosła o 49,6%. W niniejszych badaniach uwagę skoncentrowano na produkcji towarowej, która obrazuje siłę ekonomiczną gospodarstwa, w której rezultaty działalności przyjmują postać towaru. Towarowa produkcja rolnicza obliczana przez GUS stanowi sumę sprzedaży produktów rolniczych w poszczególnych grupach gospodarstw rolnych. Dokonując porównań produkcji towarowej między 2002 a 2010 rokiem w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych wyrażoną w złotych, okaże się, że wzrosła ona z 2223 do 3524 zł (o 58,5%) w skali całego kraju. Największe tempo wzrostu produkcji towarowej zanotowano w województwach: pomorskim (o 95,1%), wielkopolskim (o 66,1%), mazowieckim (o 64,9%) i lubelskim (o 56,2%). Z badań wynika, że istnieje silny związek między działalnością typowo rolniczą a tempem wzrostu produkcji towarowej. Przykładowo w województwie wielkopolskim udział działalności rolniczej gospodarstw domowych z użytkow-
Gospodarstwo rolne według głównego źródła dochodów... 303 nikiem gospodarstwa rolnego wzrósł z 33,8 do 41,6%, a jednocześnie wzrosła produkcja towarowa o 66,1%. Podobne zjawisko można zauważyć w przypadku województwa warmińsko-mazurskiego, gdzie przy wzroście działalności rolniczej o 13,9 punktu procentowego nastąpił wzrost produkcji towarowej o 42,7%. Inne zjawisko można zaobserwować w przypadku województwa opolskiego, w którym udział działalności rolniczej w omawianym okresie wzrósł z 19,2 do 30,9%, natomiast produkcja towarowa o 43,3%. W 2010 roku w skali kraju najwięcej produkcji towarowej dostarczały województwa: wielkopolskie (18,4%), mazowieckie (15,9%), łódzkie (7,9%), lubelskie (7,8%) i kujawsko-pomorskie (7,4%). Na drugim biegunie znajdowały się województwa, które dostarczały najmniejszą ilość produkcji towarowej, w tym podkarpackie (2,2%), lubuskie (2,3%) i śląskie (2,8%). Na ogół w procesie tworzenia produkcji towarowej większy udział miała produkcja roślinna, chociaż w niektórych województwach te proporcje były odmienne. Na procentowy udział województw w procesie tworzenia produkcji towarowej należy spojrzeć przez pryzmat różnych czynników, w tym przede wszystkim poprzez powierzchnię użytków rolnych, strukturę zasiewów, obsadę zwierząt gospodarskich, stopień zmechanizowania czy czynnik ludzki. Podsumowanie Badania dotyczące gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego wskazały na zjawisko istnienia niskiego udziału typowej działalności rolniczej w generowaniu głównych źródeł dochodów na poziomie 27,6%, a łącznie ze źródłami mieszanymi pozwoliło na przekroczenie pułapu 30,3%. Szukanie innych źródeł dochodów okazało się zjawiskiem obiektywnym, a nawet koniecznym w sytuacji, gdy rolnik dysponował małym areałem ziemi. W świetle spisów rolnych z lat 2002 i 2010 można wskazać, że wiele gospodarstw rolnych nie jest w stanie realizować w pełni swojej podstawowej funkcji produkcyjnej, jaką jest produkcja towarowa. Małe gospodarstwa rolne pełnią funkcję socjalną, stanowią rodzaj siedliska mieszkaniowego czy też sposobu egzystencji na obszarach wiejskich, który ze znacznym nasileniem występuje wokół dużych aglomeracji miejskich. Za utrzymywaniem małych gospodarstw rolnych przemawiają środki wsparcia finansowego WPR w postaci między innymi dopłat bezpośrednich czy środków PROW, które petryfikują zastany układ i nie sprzyjają zmianom. W nowych ramach finansowych WPR na lata 2014 2020 przewidziano, że gospodarstwom niezainteresowanym produkcją rolniczą można wypłacać zryczałtowane dopłaty, ale po sprzedaży przez nie ziemi gospodarstwom rozwojowym bądź ANR, oraz przedstawiając im odpowiednie programy rozwoju przedsiębiorczości.
304 Bartosz Mickiewicz, Dagmara K. Zuzek Bibliografia Goraj L., Produkcja rolnicza. Kategorie produkcji rolniczej, Encyklopedia Agrobiznesu, Fundacja Innowacja, Warszawa 1998. Komorowska D., Wpływ typu rolniczego gospodarstwa rolnego na dochody gospodarstw ekologicznych, Roczniki Nauk Rolniczych 2011, seria G., t. XCVIII, z. 4. Mickiewicz B., Realizacja programu rent strukturalnych w Polsce w świetle danych ARiMR, Problemy Rolnictwa Światowego 2012, t. XII, z. 4. Mickiewicz B., Zuzek D., Problematyka bezrobocia jako ważne wyzwanie dla zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, Handel Wewnętrzny 2012, t. II: Trendy i wzywania zrównoważonego rozwoju w XXI wieku. Obszary wiejskie 2010, 2013, GUS, Warszawa. Pawłowska-Tyszko J., Dochód w gospodarstwie wysokotowarowym w kontekście przewagi konkurencyjnej, Roczniki Naukowe SERiA 2011, t. X, z. 3. Poczta W., Średzińska J., Mrówczyńska-Kamińska A., Determinanty dochodów gospodarstw rolnych Unii Europejskiej według typów rolniczych, Roczniki Naukowe SERiA 2011, t. XI, z. 5. Prus P., Wawrzyniak B.M., Charakterystyka regulacji prawnych Unii Europejskiej w zakresie wymogów wzajemnej zgodności, Roczniki Naukowe SERiA 2011, t. XIII, z. 4. AGRICULTURAL FARMS IN ACCORDANCE TO MAIN INCOME SOURCE IN YEARS 2002 2010 Keywords: agricultural income, wage labor, non-agricultural activity, pensions and annuities SUMMARY The aim of the paper is presentation of changes which took place between agricultural indexes in 2002 and 2010 in accordance to changes of agricultural holdings income. The research shows that there was increase of typical agricultural activity income about 6,8% but that kind of activity was only 30,3% of total income. Among other sources of income there were pointed wage labor (31,1%), non-agricultural activity (9,5%) and income from pensions and annuities (19,7%).