POLECAMY lek. wet. Rafał Ciągarlak WETERYNARIA W PRAKTYCE Odpowiedzialność pracowników zakładów leczniczych dla zwierząt Cz. II Odpowiedzialność materialna fot. Thinkstock Odpowiedzialność pracownicza kształtuje się w dwóch płaszczyznach odpowiedzialności porządkowej i odpowiedzialności materialnej. W pierwszym artykule z cyklu poświęconego odpowiedzialności pracowników zakładów leczniczych dla zwierząt ( Weterynaria w Praktyce nr 7-8/2014) przedstawione zostały ogólne zasady odpowiedzialności pracowniczej i szczegółowe zasady odpowiedzialności porządkowej. Podstawowym celem odpowiedzialności materialnej jest umożliwienie pracodawcy uzyskania od pracownika odszkodowania wówczas, gdy w sposób zawiniony naraził go na szkodę majątkową. W ramach odpowiedzialności materialnej za szkodę wyrządzoną pracodawcy Kodeks pracy przewiduje dwie możliwości: odpowiedzialność pracownika za mienie niepowierzone i odpowiedzialność pracownika za mienie powierzone. Niniejsze opracowanie przybliży odpowiedzialność materialną pracowników zakładów leczniczych dla zwierząt w mieniu niepowierzonym (odpowiedzialność materialna za mienie powierzone zostanie przedstawiona w oddzielnym artykule). Podstawy prawne odpowiedzialności materialnej Pracowniczą odpowiedzialność materialną regulują przepisy Kodeksu pracy (dział piąty). Jednakże w sprawach nieuregulowanych w Kodeksie pracy należy do odpowiedzialności materialnej pracownika stosować odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego, o czym stanowi art. 300 k.p. w sprawach nie unormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego, jeżeli nie są sprzeczne z zasadami prawa pracy. Odpowiedzialność materialna podział Przepisy prawa pracy wyodrębniają trzy grupy pracowniczej odpowiedzialności materialnej. W ramach tego rodzaju odpowiedzialności wyróżniamy: Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną pracodawcy na zasadach ogólnych wynika bezpośrednio z przepisów prawa pracy i ponosi ją każdy pracownik, który wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania wyrządzi pracodawcy szkodę. Odpowiedzialność za mienie powierzone z obowiązkiem zwrotu lub wyliczenia stanowi surowszy rodzaj odpowiedzialności materialnej, spoczywającej na pracowniku, który, będąc zobowiązany do pieczy nad mieniem powierzonym (np. samochód, telefon, komputer, sprzęt diagnostyczny, gotówka), nie zwrócił go lub nie rozliczył się z niego z pracodawcą. Do powstania tej odpowiedzialności konieczne jest spełnienie dodatkowej przesłanki, którą jest powierzenie pracownikowi mienia przez pracodawcę (najlepiej na podstawie odrębnej umowy). Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną osobie trzeciej dotyczy szczególnej sytuacji, kiedy szkoda wyrządzona przez pracownika 10
WETERYNARIA W PRAKTYCE POLECAMY dotyczy osoby trzeciej (np. klient zakładu leczniczego dla zwierząt, współpracownik). W ramach tej odpowiedzialności obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przez pracownika spoczywa bezpośrednio na pracodawcy, a dopiero w drodze regresu pracodawca może dochodzić rekompensaty od pracownika. Ponadto odpowiedzialność materialną można podzielić na indywidualną odpowiedzialność materialną oraz współodpowiedzialność materialną, gdy pieczę nad mieniem pracodawcy sprawuje kilku pracowników. Odpowiedzialność indywidualna jest to odpowiedzialność konkretnego pracownika, natomiast odpowiedzialność łączna (wspólna) jest to odpowiedzialność konkretnego zespołu pracowników. Zgodnie z art. 118 k.p., jeżeli do wyrządzenia szkody doszło w wyniku działania lub zaniechania więcej niż jednego pracownika, mamy do czynienia z odpowiedzialnością zbiorową pracownicy odpowiadają za szkodę w sposób solidarny. Jeżeli szkodę wyrządziło kilku pracowników, każdy z nich ponosi odpowiedzialność za część szkody stosownie do przyczynienia się do niej i stopnia winy każdego z nich. Natomiast jeżeli nie jest możliwe ustalenie stopnia winy i przyczynienia się poszczególnych pracowników do powstania szkody, odpowiadają oni w częściach równych. W ramach odpowiedzialności materialnej wyróżniamy jeszcze odpowiedzialność wynikającą z winy nieumyślnej lub umyślnej pracownika. Na schem. 2 przedstawiono podział odpowiedzialności materialnej. Przesłanki odpowiedzialności materialnej Pracownicza odpowiedzialność materialna powstaje z chwilą nawiązania stosunku pracy pomiędzy pracownikiem zakładu leczniczego dla zwierząt a jego właścicielem (bez względu na podstawę nawiązania stosunku pracy). Odpowiedzialność materialna jest konsekwencją niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych z winy pracownika, czego skutkiem jest powstanie szkody po stronie pracodawcy. Przesłanki odpowiedzialności zostały unormowane w art. 114 k.p. pracownik, który wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swej winy wyrządził pracodawcy szkodę, ponosi odpowiedzialność materialną według zasad określonych w przepisach niniejszego rozdziału. Zatem przesłankami odpowiedzialności materialnej pracowniczej są: bezprawność zachowania pracownika, wina pracownika (która może być umyślna lub nieumyślna), szkoda (czyli uszczerbek w majątku pracodawcy), związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem obowiązku pracownika. Wystąpienie łączne wszystkich ww. elementów jest conditio sine qua non dla powstania odpowiedzialności materialnej po stronie pracownika. Niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązków pracowniczych Z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem obowiązków pracowniczych mamy do czynienia wówczas, 11
POLECAMY WETERYNARIA W PRAKTYCE Art. 100 k.p. 1. Pracownik jest obowiązany wykonywać pracę sumiennie i starannie oraz stosować się do poleceń przełożonych, które dotyczą prawa pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę. 2. Pracownik jest obowiązany w szczególności: 1) przestrzegać czasu ustalonego w zakładzie pracy, 2) przestrzegać regulaminu pracy i ustalonego w zakładzie pracy porządku, 3) przestrzegać przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów przeciwpożarowych, 4) dbać o dobro zakładu pracy, chronić jego mienie oraz zachować w tajemnicy informacje, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę, 5) przestrzegać tajemnicy określonej w odrębnych przepisach, 6) przestrzegać w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego. Ryc. 1. Podstawowe obowiązki pracownicze gdy pracownik zakładu leczniczego dla zwierząt w sposób nieusprawiedliwiony uchyla się od wykonywania obowiązków pracowniczych albo nie wykonuje poleceń przełożonych (związanych z pracą i nie naruszających przepisów prawa czy postanowień zawartych w umowie o pracę) lub nie wypełnia podstawowych obowiązków pracowniczych, określonych w art. 100 k.p. (ryc. 1). Wina pracownika Kolejną niezbędną przesłanką odpowiedzialności materialnej jest wina pracownika. W przepisach prawa pracy nie znajdziemy definicji pojęcia winy. Wina może mieć charakter umyślny lub nieumyślny. Rozróżnienie to jest bardzo istotne z punktu widzenia zakresu odpowiedzialności pracownika za wyrządzoną szkodę. Zasady odpowiedzialności materialnej pracownika i jej zakres (wysokość odszkodowania) są zróżnicowane w zależności od tego, czy szkodę wyrządził pracownik umyślnie, czy nieumyślnie. Za uszczerbek w majątku pracodawcy z winy nieumyślnej pracownik odpowiada w sposób ograniczony, z winy umyślnej w pełnej wysokości. Pracownik działa bezprawnie w sposób nieumyślny, jeżeli nie ma zamiaru wyrządzenia szkody, jednak wyrządza ją na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość szkody przewidywał (lekkomyślność) lub mógł przewidzieć (niedbalstwo). Natomiast z winą umyślną pracownika mamy do czynienia wówczas, gdy pracownik chce wyrządzić szkodę bądź jeśli wyrządzenie szkody przewiduje i godzi się na to (zamiar bezpośredni lub ewentualny). Dopuszczenie do rażącego błędu skutkującego stratami finansowymi pracodawcy może być uznane za naruszenie obowiązków pracowniczych. Jednym z podstawowych obowiązków pracowniczych jest dbałości o mienie pracodawcy (art. 100 2 pkt 4 k.p). Z powinności dbania o dobro zakładu pracy wynikają dla zatrudnionych obowiązki właściwego postępowania w konkretnych sytuacjach. Obowiązek ten należy rozpatrywać jako lojalność pracownika wobec pracodawcy poprzez powstrzymywanie się od wszelkich działań zmierzających do wyrządzenia pracodawcy szkody lub straty (np. postępowaniem wbrew obowiązkom pracowniczym jest podjęcie w trakcie zatrudnienia działalności konkurencyjnej czy też świadome organizowanie przez pracownika równoczesnego przejścia kilku zatrudnionych współpracowników do innego zakładu leczniczego dla zwierząt. Jednakże należy pamiętać, że sam fakt podjęcia przez pracownika pracy u konkurencji to jeszcze za mało, aby domagać się pełnego odszkodowania. Konieczne jest udowodnienie szkodliwego charakteru postępowania pracownika. Innym przykładem ilustrującym postępowanie wbrew obowiązkom pracowniczym jest przywłaszczenie przez pracownika mienia należącego do pracodawcy (sprzęt, gotówka) oraz wykorzystywanie bez wiedzy i zgody pracodawcy urządzeń i narzędzi znajdujących się w posiadaniu pracodawcy do własnych potrzeb pracownika. Nie będzie ponosić odpowiedzialności materialnej za szkodę w mieniu pracodawcy pracownik, który zastosował się do polecenia przełożonego w dobrej wierze, nie wiedząc, że jest ono bezprawne i że naraża pracodawcę na szkodę (brak winy po stronie pracownika). Ponadto naruszenie obowiązków pracowniczych stanowi podstawę odpowiedzialności odszkodowawczej tylko wówczas, gdy pracownik mógł należycie wykonać te obowiązki (np. miał zapewnione odpowiednie wyposażenie). Obowiązek zapewnienia technicznych i organizacyjnych możliwości wykonania określonych czynności (mieszczących się w zakresie usług świadczonych przez zakład leczniczy dla zwierząt) jest obowiązkiem właściciela zakładu leczniczego dla zwierząt. Niedociągnięcia organizacyjne w tym przedmiocie (mogące skutkować opisanym przez autora w innym opracowaniu błędem organizacyjnym) objęte są ryzykiem prowadzenia zakładu leczniczego dla zwierząt, którego nie można przenieść na pracownika (ryzyko związane z działalnością). Oznacza, to, że pracownikowi nie można przypisać winy za powstanie szkód, które wynikają z działalności zakładu leczniczego dla zwierząt, a nie zachowań pracowniczych. Szkoda po stronie pracodawcy W przepisach dotyczących odpowiedzialności materialnej szkoda ma charakter majątkowy. Jak wspomniano na wstępie, głównym celem odpowiedzialności materialnej pracownika zakładu leczniczego dla zwierząt jest zapłata odszkodowania za szkodę wyrządzoną pracodawcy przez niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązku pracowniczego wynikającego ze stosunku pracy, czyli takiego uszczerbku w majątku pracodawcy, który nie nastąpiłby, gdyby pracownik wykonał należycie swoje obowiązki. W prawie pracy brakuje definicji szkody. Pojęcie szkody wykształciło prawo cywilne. Przyjmuje się, że szkoda to uszczerbek w dobrach pracodaw- 12
WETERYNARIA W PRAKTYCE POLECAMY cy, stanowiący różnicę między stanem dóbr, jaki istniał i jaki mógł powstać w normalnej sytuacji, a stanem, jaki zaistniał na skutek zdarzenia wywołanego przez pracownika. Od odpowiedzialności porządkowej różni się ona tym, że konieczną przesłanką jej powstania jest wyrządzenie szkody pracodawcy. Jeśli zatem mimo niedopełnienia obowiązków pracowniczych szkoda po stronie pracodawcy nie powstała, możemy zastosować wobec pracownika jedynie odpowiedzialność porządkową. Dochodzenie odszkodowania obowiązek naprawienia szkody Dochodzenie odszkodowania od pracownika, który wyrządził szkodę w majątku pracodawcy, zależy od swobodnej decyzji pracodawcy (ma charakter fakultatywny). Pracodawca może zamiast kary materialnej zastosować wobec pracownika karę porządkową lub w ogóle odstąpić od jego ukarania lub dochodzenia swoich roszczeń (będzie to jego swobodny wybór). Jednakże, z drugiej strony, nałożenie na pracownika kary porządkowej za wyrządzenie szkody nie pozbawia pracodawcy możliwości dochodzenia od pracownika odszkodowania. Pracodawca, który zdecyduje się dochodzić od pracownika odszkodowania za zawinioną szkodę, musi postępować zgodnie z przepisami o odpowiedzialności materialnej pracowników (uregulowanymi w Kodeksie pracy w artykułach 114-127). Ciężar dowodu, czyli obowiązek wykazania wszystkich okoliczności uzasadniających odpowiedzialność materialną pracownika, a także wysokość powstałej szkody, spoczywa na właścicielu zakładu leczniczego dla zwierząt. Innymi słowy, jeżeli pracodawca zarzuca pracownikowi wyrządzenie szkody, to musi ją udowodnić wraz z jej wysokością, a także winę podwładnego oraz normalny związek przyczynowo-skutkowy między powstaniem szkody a jego zachowaniem się (to on będzie musiał wykazać wszystkie przesłanki odpowiedzialności materialnej i ich związek przyczynowoskutkowy). Pracodawca będzie musiał wskazać, na czym polegało naruszenie obowiązków pracowniczych i udowodnić, że było ono zawinione). Wskazać należy, że zakres odpowiedzialności pracownika zakładu leczniczego dla zwierząt może być ograniczony przez sposób, w jaki pracodawca lub inna osoba przyczyniły się do jej powstania lub zwiększenia. Tym samym, jeżeli w toku postępowania zostanie dowiedzione, że pracownik rzeczywiście spowodował szkodę, ale działania pracodawcy spowodowały zwiększenie jej wartości, to pracownik odpowiada tylko i wyłącznie w zakresie swojego działania lub zaniechania. Przyczynienie się pracodawcy do powstania szkody może polegać w szczególności na: uchybieniach w organizacji i nadzorowaniu pracy lub uchybieniach w zakresie zabezpieczenia mienia (błędy organizacyjne). Inną formą dochodzenia należności związanych z poniesioną szkodą, jaką umożliwia Kodeks pracy, jest zawarcie ugody pomiędzy pracownikiem i pracodawcą (z udziałem lub bez udziału sądu). Stosownie do art. 121 k.p. 13
POLECAMY WETERYNARIA W PRAKTYCE PRZES ANKI ODPOWIEDZIALNO CI MATERIALNEJ BEZPRAWNO ZACHOWANIA PRACOWNIKA NIEUMY LNA WINA PRACOWNIKA UMY LNA POWSTANIE SZKODY ZWI ZEK PRZYCZYNOWO -SKUTKOWY Schemat 1. Przesłanki odpowiedzialności materialnej jeżeli naprawienie szkody następuje na podstawie ugody pomiędzy pracodawcą i pracownikiem, wysokość odszkodowania może być obniżona, przy uwzględnieniu wszystkich okoliczności sprawy, a w szczególności stopnia winy pracownika i jego stosunku do obowiązków pracowniczych. Odpowiedzialność materialna za mienie niepowierzone z winy nieumyślnej Pracownik, który nieumyślnie, przy wykonywaniu swoich obowiązków, wyrządził pracodawcy szkodę w mieniu niepowierzonym, ponosi odpowiedzialność materialną według przepisów Kodeksu pracy. Wysokość odszkodowania, zgodnie z art. 119 k.p., ustala się w wysokości wyrządzonej szkody, jednakże nie może ono przewyższać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody. Z powyższego wynika, że jeżeli szkoda, za którą pracownik odpowiada, nie przekracza jego trzymiesięcznego wynagrodzenia, odszkodowanie równe jest jej wysokości lub jeżeli wysokość szkody przekracza jego trzymiesięczne pobory, to odszkodowanie z mocy prawa ograniczone jest do wysokości jego trzymiesięcznego wynagrodzenia. Dodatkowo zawsze istnieje możliwość zgodnie z art. 121 k.p. obniżenia wysokości odszkodowania, jeżeli naprawienie szkody następuje na podstawie ugody pomiędzy pracodawcą i pracownikiem (także sądowej). Odpowiedzialność materialna za mienie niepowierzone z winy umyślnej Zgodnie z art. 122 k.p. jeżeli pracownik wyrządził szkodę z winy umyślnej, jest on obowiązany do jej naprawienia w pełnej wysokości a więc zarówno w granicach rzeczywistej straty, jak i nieuzyskanych korzyści, które pracodawca mógłby osiągnąć, gdyby wspomnianej straty nie poniósł (odszkodowanie jest pełne, nie podlega żadnym limitom). Jeżeli pracodawca zażąda pełnej rekompensaty za wyrządzoną szkodę, musi wykazać, że podwładny działał umyślnie. Z reguły nie jest to łatwe. Ponadto trzeba udowodnić przesłanki odpowiedzialności zgodnie z zasadami prawa cywilnego (art. 300 k.p. w związku z art. 415 k.c.). Szkoda na osobie trzeciej Pracownik, wykonując swoje obowiązki, może wyrządzić szkodę osobie trzeciej. Osobą trzecią może być każda osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej lub inny pracownik zatrudniony w tym samym zakładzie leczniczym dla zwierząt. O takiej szkodzie można mówić, gdy powstała ona w czasie wykonywania obowiązków pracowniczych, w normalnym, wewnątrzorganizacyjnym związku przyczynowym z powierzonymi czynnościami, które podjął na podstawie stosunku pracy w ramach wykonywanych zadań związanych z przedmiotem działalności zakładu pracy. Za taką szkodę wobec poszkodowanego odpowiada na podstawie art. 120 1 k.p. wyłącznie pracodawca w razie wyrządzenia przez pracownika przy wykonywaniu przez niego obowiązków pracowniczych szkody osobie trzeciej, zobowiązany do naprawienia szkody jest wyłącznie pracodawca. Uregulowania prawne dotyczące odpowiedzialności pracodawcy wobec osoby trzeciej znajdują się tak- 14
WETERYNARIA W PRAKTYCE POLECAMY że w k.c., w szczególności w art. 430 i art. 474. Zgodnie z pierwszym z nich, kto na własny rachunek powierza wykonywanie czynności osobie, która przy wykonywaniu tej czynności podlega jego kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jego wskazówek, ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną z winy tej osoby przy wykonywaniu powierzonej jej czynności. Zatem pracodawca jako zwierzchnik ponosi odpowiedzialność na zasadzie ryzyka. Jeżeli pracodawcę łączy z poszkodowanym (osoba trzecia) stosunek obligacyjny (umowa), a czynność, przy której wykonywaniu została wyrządzona szkoda, objęta jest świadczeniem pracodawcy (jako kontrahenta), wówczas zastosowanie może znaleźć art. 474 k.c., zgodnie z którym pracodawca (dłużnik) odpowiedzialny jest za własne działanie lub zaniechanie za działania i zaniechania osób, z których pomocą zobowiązanie wykonuje, jak również osób, którym wykonanie zobowiązania powierza. Odpowiedzialność pracodawcy na tej podstawie także została ukształtowana na zasadzie ryzyka. Jest to uzasadnione, że poszkodowany nie ma z reguły wpływu na to, jakim osobom faktyczne wykonanie czynności zostanie powierzone. Przyjmuje się, że obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przez pracownika osobie trzeciej nie obciąża zakładu pracy, gdy wyrządzenie szkody nastąpiło jedynie przy sposobności zatrudnienia w zakładzie pracy, tj. nie przy wykonywaniu powierzonych pracownikowi zadań w stosunku pracy. Jeżeli pracodawca naprawi szkodę wyrządzoną osobie trzeciej, pracownik ponosi odpowiedzialność tak, jakby wyrządził szkodę pracodawcy, a nie osobie trzeciej. Jeżeli pracodawca naprawił szkodę osobie trzeciej, to może dochodzić od pracownika na zasadach określonych w Kodeksie pracy zwrotu wypłaconego tej osobie odszkodowania. Jak wspomniano na wstępie, osobą trzecią może być klient zakładu leczniczego dla zwierząt, jak również inna instytucja, pozornie nie związana z podstawową działalnością zakładu. Jako przykład niech posłuży korzystanie przez pracowników z nielegalnego oprogramowania, które zainstalowali na sprzęcie pracodawcy. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych stanowi, iż kopiowanie i używanie programów komputerowych bez zezwolenia właściciela praw autorskich stanowi naruszenie m.in. majątkowych praw autorskich. Uprawniony, którego prawa zostały naruszone, może na podstawie art. 79 tej ustawy żądać od naruszającego zaniechania naruszania, ale również naprawienia wyrządzonej szkody. W przypadku prowadzenia działalności gospodarczej oraz zawinionego naruszenia zgodnie z cytowanym wcześniej art. 120 k.p. pracodawca (właściciel zakładu leczniczego dla zwierząt) może się spodziewać żą- dania wpłaty na rzecz Funduszu Promocji Twórczości. Podsumowanie Akio Morita stwierdził Twój biznes i jego przyszłość leżą w rękach ludzi, których zatrudniasz. Bardzo istotna w pracy zawodowej lekarzy weterynarii jest świadomość odpowiedzialności rozumianej jako poczucie bycia odpowiedzialnym za rzetelne wykonywanie zleconych zadań. Odpowiedzialność to zobowiązanie do wywiązywania się z nałożonych obowiązków i ponoszenia konsekwencji swoich decyzji, działań i zaniedbań. Zatrudnieni w zakładach leczniczych dla zwierząt pracownicy muszą zdawać sobie sprawę, że nawet z pozoru prosta czynność może wyrządzić pracodawcy znaczną szkodę. Wyrządzenie szkody przez pracownika stwarza pracodawcy prawne możliwości dochodzenia swoich roszczeń. Decyzja o uruchomieniu określonej procedury należy do poszkodowanego pracodawcy, który może zaniechać w ogóle żądania naprawienia szkody, wymierzając pracownikowi jedynie karę porządkową albo zawrzeć z pracownikiem stosowną ugodę. Może także żądać naprawienia szkody na drodze sądowej w postaci zapłaty stosownego odszkodowania. Piśmiennictwo dostępne u autora. lek. wet. Rafał Ciągarlak Schemat 2. Podział odpowiedzialności materialnej 15