III. Ecology and environmental protection Ekologia i ochrona środowiska
ŚLAD WĘGLOWY SZANSA CZY ZAGROŻENIE DLA PRZEMYSŁU OBUWNICZEGO CARBON FOOTPRINT OPPORTUNITY OR THREAT FOR FOOTWEAR INDUSTRY Robert GAJEWSKI 1, Piotr K. OLSZEWSKI 1, Alberto ZAPATERO 2, Joaquin FERRER 2 1 Instytut Przemysłu Skórzanego w Łodzi Oddział w Krakowie, 2 INESCOP, Elda, rgajewski@ips.krakow.pl, jferrer@inescop.es Streszczenie Ślad węglowy jest ekologicznym wskaźnikiem stosowanym do pomiaru sumy emisji gazów cieplarnianych (GHG) do atmosfery wynikającą z wytworzenia produktu, usługi lub prowadzenia działalności w trakcie całego cyklu życia. Obecnie istnieje szeroka gama metodologii do obliczania śladu węglowego produktu, z czego wynikają znaczące różnice w wynikach uzyskanych według tych różnych metod I niemożności porównania tych wyników. W obliczu takiej sytuacji oraz faktu, że nie istnieje specyficzna metodologia obliczania śladu węglowego dla obuwia zainicjowano realizację projektu LIFE CO2Shoe, którego celem jest opracować specjalnego narzędzia do obliczania śladu węglowego dla przemysłu obuwniczego. Narzędzie takie umożliwi pomiar emisji GHG w odniesieniu do każdej pary obuwia. Niniejszy dokument prezentuje dotychczas prowadzone prace w ramach projektu UE CO2Shoe Ślad węglowy obuwia, który jest częściowo finansowany przez EU w ramach programu LIFE+. Abstract The carbon footprint is an environmental indicator that is used to measure the total sets of greenhouse gas (GHG) emissions to the atmosphere caused by a product, service or organisation throughout its whole lifecycle. There is currently a broad spectrum of methodologies for the calculation of the carbon footprint of products, which account for the large differences observed in the results obtained according to the methodology employed and the impossibility to compare such results. Faced with this situation and a fact that there is no specific methodology for calculation of footwear carbon footprint, the LIFE CO2Shoe project was launched, which aims to create a carbon footprint calculation tool specific for the footwear sector. Such tool will allow the measurement of GHG emissions produced by each pair of shoes. This paper presents the work carried out so far in the framework of the EU project CO2Shoe Footwear Carbon Footprint, that is partly funded by the EU through LIFE+ programme.
1. Wstęp Klimat nie jest niezmienny, dostrzeżono to już setki lat temu. Na przykład Edward Gibbon (1737 1794) w swej klasycznym dziele Zmierzch i upadek cesarstwa rzymskiego zwrócił uwagę, że w czasach starożytnych barbarzyńcy wielokrotnie atakowali Imperium Rzymskie przechodząc po zamarzniętym Dunaju, co w czasach współczesnych się nie zdarzało [1]. Ta prosta obserwacja udowadniała, że klimat uległ w ciągu kilkuset lat ociepleniu. Jednak zmiany klimatu nie dotyczyły jedynie ocieplenia. Przyjmuje się, że w IX XIII wieku miał miejsce okres "średniowiecznego ocieplenia klimatu". W tym czasie w Polsce prowadzono uprawę winorośli. W XV XVIII wieku nastała tak zwana "mała epoka lodowcowa". Generalnie przyjmuje się, że od prawie 10 tysięcy lat trwa Holocen okres ocieplenia po trwającej 100 tysięcy lat epoce lodowej. Ten cykl zmian klimatu trwa od setek tysięcy lat. Epoki lodowcowe przerywane są okresami ocieplenia. Za główny czynnik tych fluktuacji klimatu uważa się zmiany w ilości docierającej do Ziemi energii słonecznej. [2]. Obecnie popularna stała się teza, że również człowiek jest odpowiedzialny za zmiany klimatu. Poprzez emisję tzw. gazów cieplarnianych człowiek rzekomo może wpływać na klimat w skali globalnej. Co bardziej istotne, hipoteza, że człowiek jest odpowiedzialny za zmiany klimatu przestała być li tylko obiektem sporów naukowców a stała się elementem debat pomiędzy politykami i elementem gry, której stawką jest osiągnięcie korzyści ekonomicznych. W tej kwestii odbyło się już szereg spotkań. Na ostatnim spotkaniu Rady Europy, które miało miejsce w Brukseli w październiku br. uzgodniono: zmniejszenie emisji CO2 o co najmniej 40% do 2030 r. (zobowiązanie wiążące kraje) zwiększenie udziału odnawialnych źródeł energii (OZE) do co najmniej 27% do 2030 r. (zobowiązanie niewiążące) obecny udział OZE to 14% zwiększenie efektywności energetycznej o co najmniej 27% do 2020 r. z zamiarem przeglądu w 2020 r. i ewentualnym zwiększeniem efektywności do 30% do 2030 r. (zobowiązanie niewiążące) zwiększenie o 15% do 2030 r. wymiany energii elektrycznej między państwami (zobowiązanie niewiążące) W ramach negocjacji Polska uzyskała prawo do stosowania przez państwa o PKB niższym od 60% średniej unijnej możliwość darmowego przekazywania pozwolenia na emisję CO 2 elektrowniom do 2030 r. Niemniej jednak Polska nie będzie mogła liczyć na pulę darmowych uprawnień sięgającą 31 mld PLN (zgodnie z WPFP 2013-2016 poziom tego wskaźnika już w 2012 r. osiągnął 66%, a w 2016 r. ma stanowić 71%). Ponadto Warszawa może otrzymać na modernizację systemu energetycznego około 7,5 mld PLN z rezerwy utworzonej z 2% pozwoleń na emisję. Należy też pamiętać, że prawdopodobnie nie jest to ostatnie słowo w kwestii obniżania emisji gazów cieplarnianych. Głównym celem szczytu europejskiego było przyjęcie zaproponowanego w styczniu 2014 przez Komisję Europejską tzw. pakietu klimatycznego i energetycznego do 2030 r., którego zasadniczym założeniem jest obniżenie do 2050 r. emisji gazów
cieplarnianych wytwarzanych przez UE o 80-95% w stosunku do roku bazowego 1990. [7]. W kontekście przedstawionych przepisów istotny jest obowiązek posługiwania się bezpłatnymi uprawnieniami do emisji CO 2. Jednostką emisji jest 1 EUA (EUA`s = European Union Allowances) uprawniający do emisji 1 tony CO 2. W krajach Unii Europejskiej zakłady i przedsiębiorstwa osiągające wydajność przekraczającą 20 MW oraz wybrane zakłady przemysłowe, zostały zobowiązane do udziału w tzw. handlu emisjami. W całej Unii Europejskiej jest około 12 000 różnych instalacji objętych tym obowiązkiem. W Niemczech około 2 400 instalacji należących do 1 100 przedsiębiorstw, w Polsce około 850 przedsiębiorstw. Wszystkie one otrzymują prawo do emisji określonej ilości CO 2. Przedsiębiorstwa, które w całości nie wykorzystują przyznanych im praw do emisji, mogą nadwyżkę odsprzedać przedsiębiorstwom, które emitują więcej CO 2 niż przyznane im uprawnienia i w związku z tym zobowiązane są uprawnienia dokupić. Uprawnienia do emisji przyznawane są podmiotom objętym systemem kilkuletniego okresu rozliczeniowego (2005-2007, 2008-2012, 2013-2020), przy czym należy pamiętać, że wysokość uprawnień z okresu na okres ulega zmniejszeniu w każdym kolejnym okresie przedsiębiorstwo otrzymuje mniej uprawnień, niż rzeczywisty poziom emisji w okresie poprzednim. Intencja takiego działania jest oczywista, bezpłatne uprawnienia do emisji przydzielane przez państwo w formie certyfikatów upoważniające do emisji CO 2 stają się niewystarczające i dlatego prawa do emisji otrzymują określoną cenę. W efekcie zaczynają (czy też powinny) działać siły rynku, które po pierwsze zachęcają do inwestowania w nowoczesne, chroniące klimat technologie, co wpłynie na redukcje emisji gazów cieplarnianych tam, gdzie przyniesie to najlepsze efekty. Wydaje się, że przemysł obuwniczy nie jest bezpośrednio zagrożony przez te ustalenia, jednak w praktyce, nikt nie zagwarantuje, że po pierwszym etapie wdrażania polityki prowadzenia handlu pozwoleniami na emisję gazów cieplarnianych, obowiązki związane z tym nie zostaną nałożone na wszystkie branże. Ponadto, przemysł skórzany, a szczególnie garbarski jest postrzegany często jako nieekologiczny, może więc stać się wrażliwym i bezbronnym celem dla proekologicznych działań. Według Quiron at al [7], który oszacował straty w sprzedaży na poziomie branży dla trzech różnych parametrów ekonomicznych importu i eksportu w przypadku gdy stosuje się system sprzedaży/nabywania uprawnień do emisji CO 2 a ich cena jest ustalona na wysokim poziomie (20 euro za tonę CO 2 ). Na podstawie przeprowadzonych obliczeń uznał, że wpływ tego system na konkurencyjność wynosi w najgorszym przypadku 20%. Ponadto, w przypadku branż o niskim wpływie na środowisko (niskiej emisji gazów cieplarnianych) zysk może wzrosnąć. Generalnie, dla gospodarki wpływ systemu pozwoleń jest neutralny, straty w branżach generujących dużo CO 2 są kompensowane przez zysk w sektorach o niskim stopniu produkcji gazów cieplarnianych. Jest więc rzeczą najwyższej wagi by dokonać rzetelnej oceny wpływu branży skórzanej na środowisko póki jest na to czas i dopóki oceny tej mogą dokonać przedstawiciele branży. Ci, którzy nie będą w stanie sprostać, dopasować się do wymagań obniżenia emisji gazów cieplarnianych poniosą znaczne i wymierne koszty swej ignorancji.
2. Cele i motywy projektu CO2Shoe W obliczu przedstawionych faktów kluczowym zadaniem staje się przygotowanie branży skórzanej na wysoce prawdopodobne zaostrzenie polityki związanej z gazami cieplarnianymi. By wyjść temu naprzeciw, przedstawiciele czterech krajów europejskich zawiązali konsorcjum, które ma sprostać temu zadaniu i określić wpływ przemysłu obuwniczego na środowisko. Głównym celem projektu jest opracowanie narzędzia do obliczania śladu węglowego w sektorze obuwniczym, co pozwali na pomiar emisji gazów cieplarnianych (GHG) produkowanych przez każdą parę butów. Projekt obejmuje cztery państwa członkowskie UE: Hiszpanię, Włochy, Portugalię i Polskę i będzie następnie rozszerzony na resztę obszaru europejskiego. Końcowym celem projektu jest dostarczenie firmom obuwniczym narzędzia, które pozwoli im zidentyfikować najbardziej istotne aspekty produkcji, które mogą obniżyć emisję gazów cieplarnianych. Określenie prawdziwego wpływu sektora obuwniczego na środowisko jest korzystne dla sektora ponieważ umożliwi mu uzyskać istotny argument w trakcie dyskusji na temat jego wpływu na środowisko, a w przypadku wprowadzenia obowiązku szacowania wpływu na środowisko danego produktu, będziemy już posiadać sprawdzone i wdrożone narzędzie, opracowane przez przedstawicieli branży. 3. Opis Projektu W konsorcjum uczestniczą przedstawiciele Hiszpanii: INESCOP, FICE. Portugalii: CTCP, Belgii: CEC, Włoch: CGS, oraz Polski: IPS Kraków. Produkcja obuwia w krajach uczestników projektu wynosi około 73% całkowitej produkcji w Unii Europejskiej. Krajami, które mają największy udział w tym są Włochy i Hiszpania, które produkują odpowiednio 40 i 20%. Czas trwania: 01/10/2013 30/09/2017 (48 miesięcy). Projekt jest częściowo finansowany przez Unię Europejską w ramach programu LIFE+ "LIFE12 ENV/ES/000315". 4. Dotychczas prowadzone prace. Do gazów cieplarnianych zalicza się następujące związki: dwutlenek węgla CO 2, metan CH 4, podtlenek azotu N 2 O, sześciofluorek siarki SF 6, grupy gazów HFC (fluorowęglowodory: HFC-23, HFC-32, HFC-125, HFC-134a, HFC- 143a, HFC-152a, HCF227ea) i grupy gazów PFC (perfluorowęglowodory: CF 4, C 2 F 6, C 4 F 10 ) oraz następujące prekursory gazów cieplarnianych: tlenek węgla - CO, tlenki azotu (NO + NO 2 ) - NO X, niemetanowe lotne związki organiczne NMLZO jak również dwutlenku siarki SO 2. Z oczywistych względów, obliczanie ilości każdego generowanego gazu z osobna jest uciążliwe. Dlatego, w obliczu zwiększającej się troski o rzekomy wpływ człowieka na zmiany w klimacie, obecnie, pojęcie śladu węglowego jest coraz powszechniej używane zarówno jako narzędzie marketingowe jak i miara wpływu działalności człowieka na środowisko.
Istnieje szereg różnych współczynników/pojęć stosowanych do określenia wpływu produktu/branży na środowisko: CFP; Ślad węglowy produktu CO2e; ekwiwalent CO 2 EPD; Środowiskowa Deklaracja Produktu GHG; Gaz cieplarniany GWP; Potencjał Globalnego Ocieplenia IPCC; Intergovernmental Panel on Climate Change (Międzyrządowy Panel ds. Zmian Klimatu) LCA; Life Cycle Assessment (Analiza Cyklu Życia) LCI; Life Cycle Inventory (Inwentaryzacja cyklu życia) LCIA; Life Cycle Impact Assessment (Ocena inwentaryzacyjna cyklu życia) PCR; Product Category Rule (Kategoria Produktu) PEF; Product Environmental Footprint (Ślad środowiskowy produktu) PEFCR; Product Environmental Footprint Category Rule (Kategoria śladu środowiskowego produktu) [5] Ostatnio, najbardziej modnym jest CFP: Carbon Footprint of Product Ślad węglowy produktu Istnieje szereg definicji, czym w istocie jest ślad węglowy: Według Carbon Trust (2007) www. Carbontrust.co.uk jest to metodologia oszacowania całkowitej emisji GHG w ekwiwalentach węgla z produktów w trakcie ich całego cyklu życia od momentu wytwarzania surowców, poprzez procesy produkcyjne do momentu unieszkodliwiania produktów końcowych. Global Footprint Network (2007) www.footprintnetwork.org uznaje, że ślad węglowy to taka wielkość pojemności biologicznej (biocapacity) zdolnej do sekwestracji poprzez fotosyntezę emisji CO 2 ze spalania paliw kopalnych. Według ETAP (2007) http://ec.europa.eu/environmental/etap/index_en.html ślad węglowy jest miarą przepływu ludzkiej aktywności na środowisko naturalne w przeliczeniu wielkości emisji GHG, wyrażoną w tonach CO 2. Najkrótsza definicja głosi, że ślad węglowy to: suma emisji wszystkich gazów cieplarnianych, spowodowanych przez organizację, zdarzenie lub produkt [8]. Miarą śladu węglowego jest tco2e tona ekwiwalentu dwutlenku węgla. Ze względu na powszechność stosowania, ten właśnie parametr został wybrany do oceny wpływy przemysłu obuwniczego na środowisko w ramach projektu CO2Shoe. W ramach projektu realizowano jednocześnie kilka zadań. Pierwsze to określenie ram oceny cyklu życia produktów obuwniczych. W przypadku przemysłu obuwniczego przyjęliśmy następujące etapy cyklu życia obuwia: pozyskiwanie materiałów produkcja komponentów montaż i wykończenie produkcja opakowań dystrybucja do klientów użytkowanie koniec życia produktu
Powyższy schemat jest uproszczony i w praktyce poszczególne etapy były dzielone na bardziej szczegółowe. Istotnym założeniem jakie przyjęliśmy jest fakt, że na etapie pozyskiwania materiałów nie włączyliśmy do tego schematu podfazy pozyskiwania surowca skórzanego ze zwierząt rzeźnych. Założyliśmy, że surowiec skórzany jest dla przemysłu mięsnego produktem ubocznym. Takie ujęcie jest aprobowane przez wielu specjalistów z branży obuwniczej (np. takie samo założenie przyjęte zostało przy określaniu nowych zasad oceny do znaku Eco-label dla obuwia). Uniknęliśmy dzięki komplikacji narzędzia do obliczania śladu węglowego z jednej strony, z drugiej zaś obniżyliśmy dzięki temu potencjalny ślad węglowy produkcji pary obuwia ponieważ nie musimy uwzględniać śladu węglowego w trakcie hodowli zwierząt, który jest niebagatelny. Według Greenhouse Gas Protocol, rolnictwo odpowiada za 17% produkowanych gazów cieplarnianych. Kolejnym zadaniem jest określenie ilości gazów cieplarnianych generowanych w trakcie produkcji obuwia. Gazy, które są najczęściej uwalniane w trakcie produkcji obuwia to CO 2, CH 4, NO 2, które wynikają z konsumpcji energii i spalania paliw kopalnych. Odnośnie innych gazów cieplarnianych wymienionych w protokole z Kyoto (HFCs, PFCs and SF6 [3], ich emisja w trakcie produkcji obuwia została uznana za nieistotną i potencjalnie niewystępującą zwarzywszy fakt, że substancje te są zakazane zgodnie z Rozporządzeniem 2006/842/EC [4]. Jak wcześniej wspomniano istnieją inne gazy cieplarniane kojarzone z efektem cieplarnianym, takie jak np. troposferyczny O 3. Gaz ten może wynikać z użytkowania środków na bazie rozpuszczalników organicznych (głównie klejów). Produkty te są odpowiedzialne za uwalnianie do troposfery O 3. Wynika to z faktu, że produkty te uwalniają Lotne Substancje Organiczne (VOC), które z kolei prowadzą do uformowania O 3. Biorąc to pod uwagę, w celu otrzymania rzetelnego narzędzia uwzględniliśmy nie tylko gazy wymienione w protokole z Kyoto ale również te, które są charakterystyczne dla przemysłu obuwniczego. Kolejnym istotnym zadaniem był wybór metodyki obliczania śladu węglowego. Istnieje wiele dokumentów określających zasady obliczania. W przypadku obliczeń dla całej branży lub przedsiębiorstwa są to następujące dokumenty: ISO 14064: Greenhouse gases -- Part 1, 2 and 3 ISO/WD TR 14069: GHG -- Quantification and reporting of GHG emissions for organizations (Carbon footprint of organization) ILCD: International Reference Life Cycle Data System Corporate Accounting and Reporting Standards Greenhouse Gas Protocol from WRI/ WBCSD Bilan Carbon DEFRA - Carbon Disclosure Project (CDP) CDP water Global Reporting Initiative (GRI)
Odnośnie obliczania śladu węglowego dla produktu są to: ISO 14044: Environmental management -- Life cycle assessment -- Requirements and guidelines ISO 14067: carbon footprint of product ILCD: International Reference Life Cycle Data System Ecological footprint Product and Supply Chain Standards Greenhouse Gas Protocol (WRI/ WBCSD) French Environmental Footprint (BPX 30-323) UK s Product Carbon footprint (PAS 2050) Z uwagi na specyfikę projektu wybraliśmy metodyki związane z obliczaniem śladu węglowego produktu, w tym przypadku były to: ISO 14044: Environmental management -Life cycle assessment - Requirements and guidelines oraz ISO 14067: carbon footprint of product Jako dane wejściowe do opracowania narzędzia zostaną wykorzystane informacje z baz danych oraz informacje otrzymane od producentów obuwia za pomocą specjalnie opracowanej ankiety. 5. Podsumowanie Obecnie projekt CO2Shoe jest w fazie projektowania narzędzi do obliczania śladu węglowego oraz zbierania danych wejściowych. Zakładamy, że w ciągu najbliższego roku rozpoczną się próby, w tym warsztaty z udziałem różnych producentów w trakcie których zweryfikujemy praktyczną przydatność naszych wysiłków. Należy podkreślić, że produkty obuwnicze, pomimo tego, że należą do tradycyjnego przemysłu i są stosunkowo prostymi wyrobami są kłopotliwym obiektem do obliczania ich wpływu na środowisko. Wynika to z faktu, że w produkcji obuwia stosuje się różne materiały pochodzenia naturalnego jak i materiały syntetyczne. Dotyczy to zarówno kwestii geograficznych jak i rodzaju materiału (naturalna skóra, sztuczne skóry, tekstylia). Ale głównym problemem jest, że większość producentów jest nieświadoma problemu nie odczuwa potrzeby szacowania ich wpływu na środowisko. Głównym powodem jest niechęć do ujawniania tajemnic przedsiębiorstwa oraz obawa przed wzrostem kosztów. Istnieje jednak zagrożenie, że ze względu na działania polityczne, konieczność obliczania śladu węglowego produktu stanie się koniecznością. Wiele krajów jest tym żywotnie zainteresowanymi. Podczas Konferencji klimatycznej w Doha (COP18) w grudniu 2012 roku podjęto decyzję, że Francja będzie gospodarzem szczytu klimatycznego w 2015. Szczyt ten powinien stanowić rozstrzygający etap w negocjacjach dotyczących przyszłej umowy międzynarodowej dotyczącej okresu po roku 2020. Celem jest, by
wszystkie kraje podjęły zobowiązania w ramach umowy powszechnej o charakterze wiążącym na rzecz klimatu. Francja dąży do tego, by docelowa umowa była stosowana przez wszystkie strony, by była wystarczająco ambitna, aby umożliwić uzyskanie celu, jakim jest ograniczenie wzrostu temperatury do dwóch stopni, przy czym z punktu widzenia prawa umowa ta powinna być wiążąca. Co do emisji gazów cieplarnianych, Francja już teraz plasuje się wśród krajów rozwiniętych o najniższym poziomie emisji liczonej na głowę mieszkańca. Francja, w ramach Unii Europejskiej, broni ambitnego zamierzenia, jakim jest uzyskanie spadku o 40% emisji gazów cieplarniach do 2030 roku, a następnie o 60% do roku 2040 (w stosunku do roku 1990), tak by Unia Europejska utrzymała wysiłki w tym zakresie. Ocenie czytelnika zostawiam interpretację faktu, że Francja jest rekordzistą w dziedzinie udziału energetyki jądrowej w produkowanej energii: 75%. Która to energia jest uważana za stosunkowo przyjazną z punktu widzenia emisji CO 2. Wziąwszy pod uwagę przytoczone powyżej fakty należy przyjąć, że obostrzenia dotyczące emisji dwutlenku węgla będą coraz bardziej rygorystyczne a branże, które nie mogą udowodnić swojego niewielkiego wpływu na środowisko będą ponosić ogromne koszty. 6. Literatura [1] Gibbon E., Upadek Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie, Państwowy Instytut Wydawniczy, 2000 [2] Quiron P., Hourcade J-C., Does the CO2 emission trading directive threaten the competitiveness of European industry?quantification and comparison to exchange rates fluctuations, EAERE Conference, Budapest, 2004, Hungary. [3] http://unfccc.int/resource/docs/convkp/kpeng.pdf [4] http://eur-lex.europa.eu/legalcontent/en/txt/?uri=celex:32006r0842 [5] http://eplca.jrc.ec.europa.eu/uploads/2014/01/ilcd-handbook-general-guide-for-lca- DETAILED-GUIDANCE-12March2010-ISBN-fin-v1.0-EN.pdf [6] Forster P.M., Andrews T. Evaluating adjusted forcing and model spread for historical and future scenarios in the CMIP5 generation of climate models. Journal of Geophysical Research: Atmospheres. Vol 118, 2013 [7] http://www.forbes.pl/zobowiazania-ue-ws-co2-przeloza-sie-na-globalnysukces,artykuly, 185246,1,1.html [8] Wiedmann, T. Minx, J. A., Definition of Carbon Footprint. W: C. Pertsova, Ecological Economics Research Trends: Chapter 1, s.1-11, Nova Science Publishers, Hauppauge NY, 2008, USA. Podziękowania Niniejsza praca przedstawia prace prowadzone w ramach europejskiego projektu CO2Shoe Footwear Carbon Footprint (Ślad węglowy obuwia), który jest współfinansowany przez Unię Europejską w ramach programu LIFE+.