Wschodnie korzenie kultu Apollona

Wschodnie korzenie kultu Apollona

Wschodnie korzenie kultu Apollona Studium lingwistyczno-historyczne RAFAŁ ROSÓŁ

Copyright by Rafał Rosół & Zakład Wydawniczy»NOMOS«Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. Recenzje: dr hab. Kazimierz Banek dr hab. Mikołaj Szymański Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Instytut Filologii Klasycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja wydawnicza: Roman Małecki Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak II korekta: Kasper Świerzowski Projekt okładki: Agnieszka Nabielec Na okładce wykorzystano malowidło na pucharze (kyliksie) z ok. 470 roku p.n.e., znajdującym się w Muzeum Archeologicznym w Delfach. Przedstawia ono Apollona z wieńcem laurowym na głowie grającego na lirze i jednocześnie wylewającego libację. Źródło: Wikimedia Commons, licencja: Creative Commons Attribution-ShareAlike 2.5 Germany ISBN 978-83-7688-017-4 KRAKÓW 2010 Zakład Wydawniczy»NOMOS«31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u tel./fax (12) 626 19 21 e-mail: biuro@nomos.pl www.nomos.pl 4

Spis treści Wykaz skrótów... 9 Słowo wstępne... 11 1. Wprowadzenie......................................... 13 2. Historia badań nad pochodzeniem imienia Apollona.... 23 2.1. Formy imienia Apollona w języku greckim... 23 2.2. Próby etymologii u autorów starożytnych.... 24 2.3. Etymologie nowożytne zakładające pochodzenie rodzime.... 26 2.4. Etymologie nowożytne zakładające pochodzenie obce... 33 3. Początki kultu Apollona w Grecji próba datacji... 41 3.1. Apollon we wczesnych źródłach pisanych... 41 3.2. Mit o przejęciu wyroczni delfickiej.... 45 3.3. Dane archeologiczne... 48 4. W poszukiwaniu praojczyzny Apollona.... 51 4.1. Uwagi ogólne... 51 4.2. Siódmy dzień a pochodzenie Apollona... 52 4.3. Tło historyczne... 60 5. Wschodnie elementy w kulcie Apollona... 69 5.1. Oczyszczanie i tzw. rytuał kozła ofiarnego... 69 5.2. Ekstatyczna mantyka.... 76 5.3. Święte kamienie Apollona... 77 5.4. Apollon Leschenorios... 80 5.5. Inne elementy religii apollińskiej... 86 5

6. Propozycja nowej etymologii imienia Apollona... 91 6.1. Rekonstrukcja praformy teonimu dla języka greckiego... 91 6.2. Studium etymologiczne.... 95 7. Apollon i jego pierwowzór próba identyfikacji... 107 8. Podsumowanie... 117 Bibliografia... 125 Indeks bóstw, postaci mitologicznych i biblijnych.... 149 Summary: The Oriental Roots of the Cult of Apollo: A Linguistic-Historical Study... 151 6

Die Triebkraft der gewissermaßen missionierenden Ausbreitung des Apollonkults muß eine religiöse Bewegung gewesen sein, welche neue religiöse Ideen verbreitete und religiöse Bedürfnisse erfüllte, die bisher unbefriedigt waren. (Martin P. Nilsson, Geschichte der griechischen Religion, München 1955, s. 560) 7

8

Wykaz skrótów acc. accusativus act. activum akad. akadyjski ang. angielski aor. aoristus aram. aramejski aram. (bibl.) aramejski (biblijny) att. attycki awest. awestyński cypr. cypryjski dat. dativus dor. dorycki egip. egipski f. femininum fen. fenicki fr. fragment gen. genetivus goc. gocki grec. grecki hebr. hebrajski hom. homerycki ilir. iliryjski joń. joński joń.-att. jońsko-attycki łac. łaciński m. masculinum myk. mykeński n. neutrum niem. niemiecki nom. nominativus part. participium pie. praindoeuropejski plur. pluralis praes. praesens ros. rosyjski sanskr. sanskrycki scil. scilicet scs. staro-cerkiewno-słowiański sem. semicki sing. singularis stind. staroindyjski stirl. staroirlandzki stisl. staroislandzki stpers. staroperski sumer. sumeryjski śrpers. średnioperski tes. tesalski ts. to samo tur. turecki ugar. ugarycki voc. vocativus 9

10

Słowo wstępne Ponieważ początkiem filozofii (...) jest dociekanie, a dociekania początkiem zdziwienie i wątpliwość, słusznie większość spraw dotyczących boga (scil. Apollona) wygląda na zagadkowe i wymaga odpowiedzi na pytanie: dlaczego? i pouczenia o przyczynie; np. dlaczego w niegasnącym zniczu pali się tylko jodłowe drwa i kadzi się tylko wawrzynem? I dlaczego stoją tam tylko dwa posągi Mojr, skoro wszędzie uważa się, że jest ich trzy? I dlaczego żadnej kobiecie nie wolno wejść do przybytku wyroczni? I znaczenie trójnoga? I tyle tym podobnych pytań, które, nasuwając się ludziom obdarzonym jakim takim rozumem i myślą, nęcą i zachęcają do rozważań, słuchania i dyskutowania o nich. (Plutarchus, De E apud Delphos 385c; przeł. Zofia Abramowiczówna) Tak oto Plutarcha z Cheronei, który przez około ćwierć wieku był kapłanem wyroczni delfickiej, frapowały różne zagadnienia związane z kultem Apollona. Również współcześni badacze w odniesieniu do tego boga zadają sobie wielokrotnie pytanie dlaczego, a odpowiedzi, które dają, częstokroć nie są w pełni satysfakcjonujące. Przedmiot niniejszej książki stanowi kwestia genezy kultu Apollona. Mówiąc ściślej, głównym jej celem jest próba wykazania, że bóg ten posiada orientalny rodowód. Za myśl przewodnią została w pewnym sensie obrana powyższa wypowiedź Plutarcha. Ma to związek nie tylko z nieustannie zadawanym sobie pytaniem dlaczego, lecz także z poszukiwaniem takich elementów religii apollińskiej, dla których trudno znaleźć analogie w kulcie innych bogów greckiego panteonu. Prezentowana książka jest uzupełnioną i przeredagowaną wersją rozprawy doktorskiej obronionej w czerwcu 2007 r. na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. W tym miejscu chciałbym wyrazić ogromną 11

wdzięczność wszystkim tym osobom, które miały udział w jej powstawaniu. W pierwszej kolejności pragnę podziękować Promotorowi, prof. dr. hab. Sergiuszowi Sharypkinowi (UHPJK), za ciągłe wsparcie oraz liczne rozmowy i dyskusje. Wiele cennych uwag i komentarzy zawdzięczam również Recenzentom: prof. dr. hab. Kazimierzowi Bankowi (UJ), prof. dr. hab. Remigiuszowi Popowskiemu (KUL), prof. dr. hab. Mikołajowi Szymańskiemu (UW) i dr. hab. Hubertowi Wolaninowi (UJ). Z kolei przy opracowywaniu artykułu pt. Die Herkunft des Gottesnamens Apollon, który zawiera główną tezę niniejszej pracy, nieocenioną pomoc okazali mi prof. dr hab. Michael Meier-Brügger (FU Berlin) i prof. dr hab. Reiner Voigt (FU Berlin). Obu Profesorom pragnę również podziękować za możliwość publicznego przedstawienia własnej teorii zarówno w Seminar für indogermanische und vergleichende Sprachwissenschaft, jak i w Seminar für Semitistik und Arabistik na Freie Universität w Berlinie w 2005 roku. Dyskusje, jakie nastąpiły po tych odczytach, wywarły duży wpływ na ostateczny kształt tej pracy. To samo dotyczy także dyskusji na konferencjach naukowych w Gdańsku, Łodzi, Toruniu i Nieborowie w roku 2006 i 2007, na których wygłosiłem referaty odnoszące się do różnych zagadnień poruszanych w tej książce 1. Uczestnikom wszystkich tych dyskusji składam serdeczne podziękowania. 1 Mowa tu o następujących referatach: W poszukiwaniu etymologii imienia boga Apollona konferencja pt. Teoria i praktyka współczesne metody badań nad językiem i literaturą grecką (Gdańsk, 23-24 października 2006 r.); Czas a kult. Uwagi w sprawie terminów świąt w starożytnej Grecji konferencja pt. Kategorie i funkcje czasu w ujęciu starożytnych (Łódź, 14-16 września 2007 r.); Pochodzenie rytuału kozła ofiarnego w starożytnej Grecji konferencja pt. Społeczeństwo i religia w świecie grecko-rzymskim (Toruń, 20-22 września 2007 r.); Kwestia léschē-liškāh próba reinterpretacji konferencja pt. Starożytna Palestyna między Wschodem a Zachodem (Nieborów, 26-27 września 2007 r.). 12