Metody dyskryminacyjne jako instrument oceny ryzyka upadłości przedsiębiorstwa

Jerzy Kitowski * Metody dyskryminacyjne jako instrument oceny ryzyka upadłości przedsiębiorstwa Wstęp W literaturze przedmiotu, co było już wielokrotnie podnoszone, dostrzegana jest tendencja do fetyszyzowania metod oceny kondycji finansowej firmy [Rogowski, 2008, s. 243], w tym zwłaszcza metod dyskryminacyjnych [Kitowski, 2012, s.263]. Metodom tym przypisuje się, w sposób nieuprawniony, z metodycznego punktu widzenia, walor uniwersalności. Nadal uporczywie rekomenduje się do stosowania w polskich warunkach metody oszacowane w innych krajach [Kitowski, 2012, s. 264]. Dodatkową barierą, w przypadku prezentowania założeń tych metod, są liczne uproszczenia metodyczne, a nawet rażące błędy merytoryczne [Kitowski, 2011 c, s. 217 227]. Skutki omawianych błędów są dodatkowo potęgowane przez empiryczne przykłady zastosowania tych metod [Kitowski, 2011 a, s. 59 60]. Celem artykułu jest próba syntetycznego ujęcia stanu badań nad metodami dyskryminacyjnymi w krajowej literaturze przedmiotu oraz wskazanie uproszczeń metodycznych w prezentacji założeń (a nawet przykładów ich praktycznego zastosowania) wybranych metod dyskryminacyjnych, ze szczególnym uwzględnieniem kryterium wielkości oraz specyfiki branżowej badanej firmy. 1. Metody dyskryminacyjne w krajowej literaturze przedmiotu kwestie kontrowersyjne i polemiczne Metodyczny aspekt zastosowania modeli dyskryminacyjnych do oceny zagrożenia upadłością przedsiębiorstw poddawany jest często, w krajowej literaturze przedmiotu, krytyce [Mączyńska, Zawadzki, 2006, s. 211; Rogowski, 2008, s. 246 248; Korol, Prusak, 2005, s. 120 123; Zarzecki, 2000, s. 373 375; Zdyb, 2001, s. 36 39]. Modele analizy dyskryminacyjnych nie uwzględniają specyficznych uwarunkowań działalności przedsiębiorstwa, ponieważ opierają się wyłącznie na danych fi- * Prof. UR, dr hab., Katedra Finansów, Wydział Ekonomii, Uniwersytet Rzeszowski, kitowski@univ.rzeszow.pl, ul. Ćwiklińskiej 2, 35-601 Rzeszów

198 Jerzy Kitowski nansowych. Nie uwzględniają takich czynników, jak: szanse rozwojowe, nastroje wśród pracowników, pozycja przedsiębiorstwa na rynku, czy też jakość zarządzania [Wardzińska, 2012, s. 199]. Wyniki badań przeprowadzonych przez E. Mączyńską oraz M. Zawadzkiego doprowadziły do wniosku, że nie ma jednego, jedynie słusznego i najlepszego modelu oceny zagrożenia przedsiębiorstwa upadłością [Mączyńska, Zawadzki, 2006, s. 228]. Z kolei T. Korol potwierdził hipotezę, że wśród modeli metod statystycznych najskuteczniejsza w prognozowaniu upadłości firm jest najpopularniejsza na świecie wielowymiarowa analiza dyskryminacyjna [Korol, 2010, s. 158]. Z metodycznego punktu widzenia szczególnie istotną wydaje się konieczność uwzględniania, w syntetycznych metodach oceny kondycji finansowej przedsiębiorstwa, kryterium specyfiki branżowej badanej firmy oraz zmiennych uwarunkowań ekonomicznych jej działalności [Kitowski, 2012]. Jak podkreśla W. Rogowski, częsty brak uniwersalnej formuły funkcji dyskryminacyjnej zarówno w ujęciu podmiotowym (forma prawna), przedmiotowym (rodzaj prowadzonej działalności), czy czasowym (starzenie się modeli bez odpowiedzi, jak dotychczas pozostaje pytanie, czy i z jaką częstotliwością należałoby weryfikować parametry modeli, tak aby zachowywały one swoją wiarygodność, co ma zwłaszcza znaczenie w krajach charakteryzujących się istotną zmiennością warunków gospodarowania) [Rogowski, 2008, s. 247]. Ten sam autor sformułował postulat, że istnieje konieczność (celowość) sporządzania różnych modeli dla różnych branż i przedsiębiorstw w różnych krajach [Rogowski, 2008, s. 247]. Istotną uwagę terminologiczną sformułował T. Korol, bowiem w literaturze przedmiotu modele składające się z trzech, czy czterech wskaźników finansowych (w skrajnych wypadkach nawet tylko z jednego tzw. modele jednowymiarowe) często są nazywane systemami wczesnego ostrzegania. Nazywanie systemem modelu trzy- lub czterowskaźnikowego uznaje za pewnego rodzaju nadużycie [Korol, 2010, s. 200]. Jak trafnie zauważył D. Wędzki, w polskich badaniach, ze względu na trudności z pozyskaniem danych do próby, dominują modele regio-

Metody dyskryminacyjne jako instrument oceny ryzyka 199 nalne 1. Postuluje zatem postawienie istotnego, z metodycznego punktu widzenia, pytania, czy modele opracowane dla jednego regionu mogą być stosowane w innym, ponieważ sytuacja finansowa przedsiębiorstw jest silnie zróżnicowana w układzie regionalnym [Wędzki, 2005, s. 64 65]. Badania przeprowadzone przez M. Kasjaniuk (w województwie lubelskim i podkarpackim) jednoznacznie potwierdzają słuszność tego postulatu badawczego [Kasjaniuk, 2006, s. 95 100]. Badania wykazały, że liczba zmiennych 2 w modelu dyskryminacyjnym nie jest czynnikiem decydującym o jego jakości. Według E. Mączyńskiej i M. Zawadzkiego, model z kilkunastoma zmiennymi nie wykazuje spektakularnie wyższej trafności klasyfikacji od modeli z mniejszą liczbą zmiennych [Mączyńska, Zawadzki, 2006, s. 228]. Również T. Korol odrzucił hipotezę, że wykorzystanie większej liczby wskaźników finansowych zwiększa skuteczność modelu prognozowania upadłości [Korol, 2010, s. 158]. Kolejną kontrowersyjną, w aspekcie metodycznym, kwestią jest dwugłos odnośnie przydatności w modelach dyskryminacyjnych informacji finansowych, pochodzących ze sprawozdania z przepływu środków pieniężnych. Informacje te docenia i uwzględnił w szerokim ujęciu w swoich modelach T. Maślanka, podkreślając, że do końca 2005 r. nie powstał skuteczny model, w którym były wykorzystane wskaźniki wydajności czy też wystarczalności gotówkowej bądź też inne miary bazujące na cash flow [Maślanka, 2008, s. 195]. Odmienne stanowisko zajął A. Hołda, który we wstępnej populacji 28 wskaźników finansowych, celowo nie uwzględnił mierników wymagających w swej konstrukcji informacji pochodzących ze sprawozdania z przepływu środków pieniężnych [Hołda, 2001, s. 308]. Szczególnie niepokojące zjawisko w krajowej literaturze przedmiotu dotyczy przytaczania założeń omawianych metod z prac innych autorów, niż twórców danych metod, co oczywiście prowadzi do powielania, a nawet kaskadowego narastania liczby błędów i uproszczeń metodycznych. W skrajnych przypadkach, prezentowane założenia danej metody radykalnie różnią się od jej oryginalnej wersji. Jako przykład 1 Na przykład D. Hadasik korzystała z danych przedsiębiorstw z okolic Poznania, zaś P. Stępień i T. Strąk dysponowali danymi z regionu Polski północnej oraz północnozachodniej. 2 W opublikowanych polskich modelach dyskryminacyjnych liczba zmiennych waha się od dwóch (metoda M. Pogodzińskiej i S. Sojaka) do dwunastu (model A metody INE PAN).

200 Jerzy Kitowski wymienić można artykuł M. Zielińskiej-Sitkiewicz, która omawiając założenia metody E. Mączyńskiej i M. Zawadzkiego (model G metody INE PAN), błędnie zdefiniowała wszystkie zmienne modelu [Zielińska- Sitkiewicz, 2012, s. 296]. Postulaty badawcze w ujęciu syntetycznym najtrafniej, jak się wydaje, ujął W. Rogowski. Sformułował kilka zasadniczych pytań, które w istotny sposób determinują możliwości wiarygodnego wykorzystywania modeli oceny zagrożenia upadłością przedsiębiorstwa [Rogowski, 2008, s. 248 249]: czy wszystkie proponowane w literaturze przedmiotu modele mają zbliżoną jakość predykcji?, czy występuje zgodność diagnozy poszczególnych modeli odnośnie stopnia zagrożenia upadłością?, czy modele dyskryminacyjne powinny mieć charakter modeli ogólnych dla całej gospodarki, czy raczej uwzględniać specyfikę branżową badanych przedsiębiorstw?, na ile lat przed wystąpieniem rzeczywistej upadłości modele dyskryminacyjne sygnalizują zagrożenie upadłością (czas pomiędzy wskazaniem przez model zagrożenia upadłością a rzeczywistym wystąpieniem tego zdarzenia)?. Wnikliwy przegląd krajowej literatury przedmiotu nie pozwala na jednoznaczne uporządkowanie modeli dyskryminacyjnych według kryterium ich wiarygodności diagnostycznej. Badania, w omawianym zakresie, były prowadzone w nieporównywalnych warunkach (różna liczba modeli oraz badanych firm, przy zróżnicowanej ich przynależności branżowej i kondycji finansowej zróżnicowana liczba przedsiębiorstw, które ogłosiły upadłość). Wyróżniają się, w tym względzie, badania przeprowadzone przez P. Antonowicza (52 modele dyskryminacyjne oraz 89 spółek upadłych i 119 o dobrej kondycji finansowej [Antonowicz, 2010, s. 19 28]. L. Czapiewski badaniami objął 20 modeli i 94 spółki giełdowe (w tym 48 zagrożonych upadłością) [Czapiewski, 2009, s. 119 127], M. Hamrol i J. Chodakowski badali 36 firm za pomocą 9 metod [Hamrol, Chodakowski, 2008, s. 17 31], z kolei G. Gołębiowski i K. Żywno odpowiednio 25 modeli i 10 firm [Gołębiowski, Żywno, 2008, s. 31 45], O. Rusek badała za pomocą 23 modeli dyskryminacyjnych 6 spółek giełdowych, wobec których rozpoczęto postępowanie likwidacyjne, postępowanie układowe lub do sądu został skierowany przez wierzycieli wniosek o rozpoczęcie postępowania upadłościowego

Metody dyskryminacyjne jako instrument oceny ryzyka 201 [Rusek, 2010, s. 43 58], a J. Kisielińska i A. Waszkowski uwzględnili w swoich badaniach 17 metod oraz 16 firm (w tym osiem ogłosiło upadłość) [Kisielińska, Waszkowski, 2010, s. 17 31]. 2. Czy zagraniczne modele dyskryminacyjne zachowują wiarygodność w polskich uwarunkowaniach gospodarczych? W krajowej literaturze przedmiotu z jednej strony wyrażany jest pogląd, że mechaniczne przenoszenie modeli zagranicznych do oceny kondycji finansowej polskich przedsiębiorstw nie jest poprawne metodycznie i na ogół nie przynosi wiarygodnych wyników [Mączyńska, Zawadzki, 2006, s. 209 210; Zaleska, 2002, s. 127]. Wynika to przede wszystkim z odmiennych warunków makroekonomicznych (system prawny, system rachunkowości, system bankowy, system podatkowy, stopy procentowe, poziom inflacji, koniunktura w gospodarce narodowej, itp.) [Zarzecki, 2000, s. 373; Hamrol i inni, 2004 b, s. 35; Rogowski, 1999, s. 71; Nowak, 2005, s. 252]. Z drugiej strony nadal uporczywie rekomenduje się do stosowania w polskich warunkach metody oszacowane w innych krajach, w tym zwłaszcza metodę Edwarda Altmana (opublikowaną 45 lat temu) i jej modyfikacje, na domiar złego z licznymi uproszczeniami, a nawet z rażącymi błędami merytorycznymi [Kitowski, 2011 c, s. 217 227]. Ponadto metodzie Altmana nadaje się walor uniwersalności. Na przykład J. Krawiec za pomocą tej metody oceniła kondycję finansową pięciu linii lotniczych [Krawiec, 2011, s. 180 185], a J. Hamryszczak badał kondycję finansową szpitali [Hamryszczak, 2012, s. 440]. Równie często można w krajowej literaturze przedmiotu znaleźć przykłady zastosowania metody G. Springate a [Czarny, 2009, s. 132 133]. 3. Okres zachowania przez metody dyskryminacyjne wiarygodności diagnostycznej W literaturze przedmiotu można spotkać dwie grupy odmiennych poglądów, co do okresu zachowywania przez model dyskryminacyjny swojej wiarygodności diagnostycznej. Przeważa stanowisko, że problem weryfikacji skuteczności modeli przewidywania upadłości jest szczególnie istotny ze względu na fakt, że funkcje dyskryminacyjne z czasem tracą swe walory prognostyczne [Maślanka, 2008, s. 195 196; Maślanka, 2012, s. 199; Hołda 2001, s. 306 310; Prusak 2005, s. 110]. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez J. Grice a i M. Dugana, zdolność pro-

202 Jerzy Kitowski gnostyczna modeli gwałtownie spada w miarę upływu czasu od estymacji modelu do jego weryfikacji [Wędzki, 2005, s. 64]. Podkreśla się również, że nie da się jednoznacznie określić okresu, w którym model dyskryminacyjny zachowuje swoją wiarygodność diagnostyczną [Nowak, 2005, s. 252; Hamrol i inni, 2004 b, s. 35]. Decyzja o zastosowaniu danego modelu (lub jego modyfikacji) należy zatem do analityka [Hołda, 2001, s. 310; Zarzecki, 2000, s. 375]. Wyważone stanowisko, w omawianej kwestii, zajął P. Antonowicz. Postuluje konieczność zachowania dużej ostrożności w dokonywaniu ostatecznej oceny przedsiębiorstwa wyłącznie na podstawie jednej metody. Każdy model funkcji dyskryminacyjnej szacowany był bowiem w określonym czasie i przy założeniu określonych warunków gospodarczych. Badania potwierdzają konieczność weryfikacji założeń budowy funkcji dyskryminacyjnej dla danego przedziału czasowego oraz dla danej przestrzeni funkcjonowania przedsiębiorstw [Antonowicz, 2007, s. 173]. Poziom wskaźników finansowych, które w konsekwencji determinują postać modelu dyskryminacyjnego, jest w dużym stopniu skażony stanem koniunktury gospodarczej. Zastosowanie takiego modelu w czasie na przykład dekoniunktury gospodarczej może być zatem niewłaściwe [Rogowski, 2008, s. 248]. Postulat uwzględniania uwarunkowań działalności przedsiębiorstwa w metodach oceny jego kondycji finansowej sformułował również J. Kitowski [Kitowski, 2012, s. 262 286]. A. Hołda podkreśla, że w warunkach polskiej gospodarki praktycznie nie jest możliwe sformułowanie jednej funkcji dyskryminacyjnej, która zachowywałaby walory prognostyczne przez dziesięciolecia. [Hołda, 2001, s. 310]. Natomiast G. Gołębiowski i A. Tłaczała sformułowali tezę, że należy wykorzystywać modele skonstruowane nie później niż w ostatnim dziesięcioleciu [Gołębiowski, Tłaczała, 2005, s. 158]. Z kolei T. Korol, powołując się na literaturę przedmiotu, twierdzi, że modele prognozowania ryzyka upadłości działają sprawnie przez okres czterech do sześciu lat, po upływie którego niezbędna jest ich modyfikacja i aktualizacja [Korol, 2010, s. 129]. G. Gołębiowski oraz K. Żywno na podstawie uzyskanych wyników badań sformułowali wniosek, że nie można stwierdzić, aby moment powstania modelu determinował jego skuteczność. Uważają natomiast, że skonstruowane modele dyskryminacyjne są dość uniwersalne i nie dezaktualizują się wraz ze zmianami strukturalnymi w gospodarce

Metody dyskryminacyjne jako instrument oceny ryzyka 203 i z odpowiadającymi im zmianami prawdopodobnych przyczyn bankructw. Powołując się na badania M. Pieńkowskiej, przypuszczają, że może to świadczyć o małym znaczeniu makroekonomicznych przyczyn bankructw [Gołębiowski, Żywno, 2008, s. 37]. Podobne wyniki badań, w omawianym zakresie, otrzymała J. Rutkowska, która na przykładzie co prawda niewielkiej próby upadłych przedsiębiorstw (zaledwie dziesięciu) wykazała, że na trafność poprawnych klasyfikacji nie miał istotnego wpływu czas dzielący okres konstrukcji modelu od momentu jego zastosowania. Również jednorodność grupy przedsiębiorstw objętych procedurą szacowania funkcji dyskryminacyjnej i ich odpowiedników w grupie walidacyjnej nie okazała się czynnikiem zwiększającym poziom poprawnych prognoz [Rutkowska, 2006, s. 61]. 4. Modele dyskryminacyjne a specyfika branżowa badanych przedsiębiorstw Rozbieżność poglądów spotykamy także na niwie postulatu o konieczności uwzględniania specyfiki branżowej. Jak bowiem wskazują doświadczenia państw o ustabilizowanej gospodarce rynkowej, zapewnienie modelom dyskryminacyjnym wysokich walorów prognostycznych wiąże się, z reguły, z ograniczeniem badanej zbiorowości do przedsiębiorstw jednorodnych branżowo [Hołda, 2001, s. 307 308]. A. Hołda podkreśla, że z metodycznego punktu widzenia istotne wydaje się trafne zdefiniowanie zbiorowości badanych firm, których dane finansowe służą do oszacowania modelu dyskryminacyjnego. W trakcie procedury selekcji badanej zbiorowości ścierają się bowiem dwie sprzeczne ze sobą tendencje: z jednej strony jest to dążenie do zapewnienia uniwersalności modelu, a z drugiej wymóg zapewnienia oczekiwanej zgodności modelu z rzeczywistością. Podobne postulaty metodyczne znajdujemy w publikacjach D. Zarzeckiego [Zarzecki, 2000, s. 373], G. Gołębiowskiego i A. Tłaczały [Gołebiowski, Tłaczała, s. 158] oraz W. Rogowskiego [Rogowski, 2008, s. 249]. Znaczenie branży, jako istotnego czynnika posiadającego wpływ na zagrożenie upadłością, podkreślają G. Gołębiowski oraz K. Żywno [Gołębiowski, Żywno, 2008, s. 32]. W krajowej literaturze przedmiotu obserwujemy również, niestety dość często, zjawisko, polegające na przypisywaniu metodom dyskryminacyjnym walorów uniwersalności sektorowej, często wbrew zamie-

204 Jerzy Kitowski rzeniom i przestrogom metodycznym, sformułowanym przez twórców tych metod. Na przykład za pomocą metody E. Mączyńskiej: K. Wardzińska badała kondycję finansową firm transportowych (PKS) [Wardzińska, 2012, s. 206], M. Zielińska-Sitkiewicz kondycję finansową firm deweloperskich [Zielińska-Sitkiewicz, 2012, s. 293], M. Folwarski oceniał kondycję finansową banków [Folwarski, 2010, s. 76 77], E. Grzegorzewska i H. Runowski badali kondycję ekonomicznofinansową 51 spółek hodowlanych Agencji Nieruchomości Rolnych [Grzegorzewska, Runowski, 2008, s. 84]. Z kolei R. Balina za pomocą modelu S. Juszczyka badał kondycję firm budowlanych [Balina, 2012, s. 231 238]. Można dostrzec paradoks metodyczny, gdy za pomocą metody S. Juszczyka, oszacowanej na podstawie populacji firm spedycyjnych, R. Balina ocenia kondycję finansową przedsiebiorstw budowlanych. Natomiast model dyskryminacyjny opublikowany przez A. Hołdę [Hołda, 2001, s. 308], oszacowany na podstawie populacji 80 spółek, zaliczonych, według kryterium Europejskiej Klasyfikacji Działalności, do grupy od 45 (budownictwo) do 74, w licznych publikacjach wykorzystywany jest do badania kondycji finansowej firm produkcyjnych, a zatem nie mieszczących się w wymienionym spectrum przynależności branżowej [Kitowski, 2012, s. 267 268]. 5. Modele dyskryminacyjne uwzględniające specyfikę branżową badanych przedsiębiorstw W krajowej literaturze przedmiotu spotykamy nieliczne przypadki uwzględnienia w konstrukcji modeli dyskryminacyjnych specyfiki branżowej badanych przedsiębiorstw. Wymienić tu należy warianty metod opracowanych przez A. Hołdę, S. Juszczyka, K. Wardzińską, R. Jagiełło, M. Kasjaniuk oraz F. Wysockiego i A. Kozerę. A. Hołda oszacował modele dyskryminacyjne dla firm produkcyjnych, budowlanych oraz handlowych [Hołda, Micherda, 2007]. Są one często przywoływane w literaturze przedmiotu [Kowalak, 2008, s. 264 265; Kitowski, 2012, s. 269]. S. Juszczyk podjął próbę skonstruowania modelu dyskryminacyjnego do badania ryzyka upadłości przedsiębiorstw z branży usług spedycyjnych [Juszczyk, Balina, 2009; Juszczyk, 2010]. Badaniem objęto 16 przedsiębiorstw spedycyjnych, w tym 8 takich, które ogłosiły upadłość

Metody dyskryminacyjne jako instrument oceny ryzyka 205 w latach 2003 2007 i na trzy lata przed jej ogłoszeniem sporządzały sprawozdania finansowe, a także 8 przedsiębiorstw, które w tym samym okresie prowadziły ciągłą działalność gospodarczą. Do wstępnej populacji badawczej zaliczono 20 wskaźników finansowych. W przypadku spółek, które ogłosiły upadłość, rozpatrywane wskaźniki obliczono na podstawie sprawozdań finansowych za ostatni pełny rok obrotowy (przed ogłoszeniem upadłości). Natomiast dla spółek prowadzących nieprzerwanie swoją działalność wskaźniki finansowe obliczono na podstawie danych zawartych w sprawozdaniach za 2007 rok. K. Wardzińska opracowała model dyskryminacyjny dla przedsiębiorstw transportowych (PKS) [Wardzińska, 2012, s. 203 205]. Do badania wykorzystano 60 spółek PKS prowadzących działalność w 2009 r. Jako potencjalne zmienne objaśniające autorka przyjęła wskaźniki finansowe wykorzystane w modelu E. Mączyńskiej. Zostały one obliczone na podstawie sprawozdań finansowych przedsiębiorstw chorych i zdrowych za 2009 rok. Do próby uczącej zaliczono po 20 spółek, natomiast w próbie testowej po 10 [Wardzińska, 2012, s. 201]. Ostatecznie w modelu wykorzystano cztery, spośród wstępnie przyjętych sześciu zmiennych. Wskaźnik trafności prognoz omawianego modelu autorka szacuje na 97,5% [Wardzińska, 2012, s. 204]. R. Jagiełło opracował modele dyskryminacyjne dla małych i średnich przedsiębiorstw z pięciu sektorów: przemysł, budownictwo, handel, transport oraz usługi [Jagiełło, 2013, s. 66 94]. Badaniem objęto po 40 par przedsiębiorstw (w sumie 400), według stanu na 31 grudnia 2009 r. ( normalne i zagrożone ). Obliczono dla nich 16 wskaźników (według stanu na koniec 2008 r.). W modelu (funkcja dyskryminacyjna niestandaryzowana) dla przedsiębiorstw przemysłowych wykorzystano trzy zmienne. Miarą siły dyskryminacyjnej omawianej funkcji jest współczynnik λ Wilksa równy 0,402715, a zatem jest on istotnie różny od jedności, co oznacza, że model ten posiada dużą siłę dyskryminacyjną [Jagiełło, 2013, s. 71]. M. Kasjaniuk przeprowadziła badania na populacji małych przedsiębiorstw, zlokalizowanych w dwóch województwach: lubelskim i podkarpackim, które w latach 1999 2004 składały sprawozdania finansowe w dwóch kolejnych latach. Autorka oszacowała modele dyskryminacyjne dla pięciu sektorów: przetwórstwo przemysłowe (891 obserwacji w województwie lubelskim i 999 w województwie podkarpackim), budownictwo (odpowiednio 410 i 358 obserwacji), handel hurto-

206 Jerzy Kitowski wy i detaliczny (2022 i 1892 obserwacje), transport, gospodarka magazynowa i łączność (185 i 112) oraz obsługa nieruchomości (418 i 277 obserwacji). W omawianej propozycji należy dostrzec oryginalne założenia metodyczne. Autorka, w konstrukcji zmiennych modeli, obok tradycyjnych wskaźników analizy finansowej, wykorzystała również takie mierniki jak: dynamika PKB, wydajność pracy, udział sprzedaży na eksport w przychodach ze sprzedaży ogółem, dynamika eksportu, dynamika importu, średnioroczny kurs dolara, wskaźnik intelektualnej wartości dodanej (VAIC) oraz dynamika nakładów inwestycyjnych [Kasjaniuk, 2006, s. 97 99]. Warto również zauważyć, że modele dyskryminacyjne oszacowane dla obu badanych województw, dla tych samych sektorów, różnią się nie tylko postacią funkcji, ale także liczbą oraz konstrukcją zmiennych. Na przykład w modelu dla przedsiębiorstw przetwórstwa przemysłowego zlokalizowanych w województwie lubelskim wykorzystano następujące siedem zmiennych: udział należności w aktywach ogółem, udział kapitału obrotowego w finansowaniu majątku ogółem, zapotrzebowanie na kapitał obrotowy, niedobór kapitału obrotowego netto, wydajność pracy, wskaźnik rentowności majątku oraz średnioroczny kurs dolara [Kasjaniuk, 2006, s. 97], podczas gdy w modelu dla tego samego sektora przedsiębiorstw województwa podkarpackiego wykorzystano tylko pięć zmiennych, obok zapotrzebowania na kapitał obrotowy, wskaźnika rentowności majątku oraz wydajności pracy, także obciążenie zobowiązaniami bieżącymi i dynamikę eksportu [Kasjaniuk, 2006, s. 99]. F. Wysocki oraz A. Kozera opracowali model dyskryminacyjny służący do oceny ryzyka upadłości przedsiębiorstwa przemysłu mięsnego [Wysocki, Kozera, 2012, s. 178 179]. Badanie przeprowadzono na podstawie 14 wybranych przedsiębiorstw przemysłu mięsnego (7 par). Wstępnie wybrano 20 wskaźników, a ich selekcji dokonano na podstawie przeglądu literatury oraz opierając się na dotychczas przeprowadzonych badaniach nad prognozowaniem zagrożenia finansowego przedsiębiorstw [Wysocki, Kozera, 2012, s. 175]. W przypadku spółek, które nieprzerwanie prowadziły działalność gospodarczą, wskaźniki te zostały wyznaczone dla sprawozdań finansowych za 2009 rok, natomiast dla przedsiębiorstw które ogłosiły upadłość wskaźniki zostały obliczone na podstawie sprawozdań finansowych za rok poprzedzający ogłoszenie ich upadłości. Z omawianego zbioru niemożliwe było obliczenie, dla niektórych przedsiębiorstw, dwóch zmiennych, ze względu

Metody dyskryminacyjne jako instrument oceny ryzyka 207 na brak danych (w kilku przedsiębiorstwach brak było zobowiązań długoterminowych). W dalszej procedurze selekcji przyjęto, że z modelu zostaną wyeliminowane te zmienne, dla których współczynnik korelacji wyniósł 0,7 i więcej. Ostatecznie z dziewięciu pozostałych zmiennych charakteryzujących się wysoką mocą dyskryminacyjną, wykorzystano w modelu dwie zmienne: wskaźnik ogólnego zadłużenia oraz wskaźnik rotacji aktywów (zwany przez autorów wskaźnikiem globalnego obrotu aktywami ) [Wysocki, Kozera, 2012, s. 177]. Model, według jego twórców, charakteryzuje się wysokim poziomem skuteczności prognostycznej na poziomie 92,86% [Wysocki, Kozera, 2012, s. 181]. Zakończenie Jak wynika z przeprowadzonych rozważań, ocena stanu badań nad metodami dyskryminacyjnymi w krajowej literaturze przedmiotu nie prowadzi do jednoznacznych ustaleń. Nadal nie zostały przekonująco zweryfikowane postulaty badawcze sformułowane przez W. Rogowskiego [Rogowski, 2008, s. 248 249]. Dostrzegamy natomiast różnorodność poglądów odnośnie: możliwości wiarygodnego stosowania zagranicznych modeli w polskich warunkach, zależności pomiędzy liczbą zmiennych modelu a jakością diagnozy, konieczności uwzględniania specyfiki branżowej, regionalnej oraz uwarunkowań działalności przedsiębiorstwa, okresu zachowywania wiarygodności diagnostycznej przez dany model oraz przydatności w modelach dyskryminacyjnych informacji pochodzących ze sprawozdania z przepływu środków pieniężnych. Niepokoić musi utrzymująca się tendencja (maniera) publikowania założeń omawianych metod, bez odnoszenia się do oryginalnych źródeł, co nieuchronnie prowadzi do powielania, a nawet narastania liczby błędów i uproszczeń metodycznych. W skrajnych przypadkach, jak wykazano, prezentowane założenia danej metody radykalnie różnią się od jej oryginalnej wersji. Warto jednak podkreślić oryginalne nurty poszukiwań metodycznych. T. Korol udanie zdynamizował swoją metodę, wprowadzając trzy modele wykorzystujące dane: na rok, dwa i trzy lata wstecz [Korol, 2010, s. 148 149]. Natomiast T. Maślanka wprowadził trzy rodzaje modeli dyskryminacyjnych: na rok, dwa i trzy lata przed upadłością [Maślanka, 2008, s. 241 251]. Z kolei S. Sojak i J. Stawicki oszacowali odrębne modele dla grupy przedsiębiorstw złych, dobrych oraz śred-

208 Jerzy Kitowski nich [Sojak, Stawicki, 2001, s. 56 67]. Z uznaniem należy się także odnieść do coraz częściej podejmowanych prób oszacowania modeli dyskryminacyjnych uwzględniających specyfikę branżową, wielkość firmy oraz uwarunkowania jej działalności. Literatura 1. Antonowicz P. (2007), Metody oceny i prognoza kondycji ekonomicznofinansowej przedsiębiorstw, ODiDK, Gdańsk. 2. Antonowicz P. (2008), Ocena skuteczności badania polskich przedsiębiorstw przy wykorzystaniu wybranych modeli dyskryminacyjnych, w: Bankructwa przedsiębiorstw. Wybrane aspekty instytucjonalne, Mączyńska E. (red.), SGH, Warszawa. 3. Antonowicz P. (2010), Zastosowanie macierzy klasyfikacji przedsiębiorstw do oceny zdolności predykcyjnych 52 modeli z-score, Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej nr 272/1, Zarządzanie i Marketing nr 17. 4. Balina R. (2012), Skuteczność wybranych modeli dyskryminacyjnych na przykładzie branży robót budowlanych, w: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 689, Zarzecki D. (red.), Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia nr 50. 5. Czapiewski L. (2009), Efektywność wybranych modeli dyskryminacyjnych w przewidywaniu trudności finansowych polskich spółek giełdowych, w: Zarządzanie finansami firm teoria i praktyka, Bernaś B. (red.), Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 48. 6. Folwarski M. (2010), Polskie klasyczne metody wczesnego ostrzegania przed upadłością zastosowanie na rynku bankowym, w: Finanse przedsiębiorstw, Kopiński A. (red.), Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 98. 7. Gołębiowski G., Tłaczała A. (2005), Analiza ekonomiczno-finansowa w ujęciu praktycznym, Difin, Warszawa. 8. Gołębiowski G., Żywno K. (2008), Weryfikacja skuteczności modeli dyskryminacyjnych na przykładzie wybranych spółek giełdowych, Współczesna Ekonomia nr 7. 9. Grzegorzewska E., Runowski H. (2008), Zdolności prognostyczne polskich modeli dyskryminacyjnych w badaniu kondycji finansowej przedsiębiorstw rolniczych Roczniki Nauk Rolniczych t. 95, z. ¾.

Metody dyskryminacyjne jako instrument oceny ryzyka 209 10. Hadasik D. (1998), Upadłość przedsiębiorstw w Polsce i metody jej prognozowania, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań. 11. Hamrol M., Chodakowski J. (2008), Prognozowanie zagrożenia finansowego przedsiębiorstwa. Wartość predykcyjna polskich modeli analizy dyskryminacyjnej, Badania Operacyjne i Decyzje nr 3. 12. Hamrol M., Czajka B., Piechocki M. (2004 a), Analizy dyskryminacyjna. Przegląd najważniejszych modeli, Przegląd Organizacji nr 4. 13. Hamrol M., Czajka B., Piechocki M. (2004 b), Upadłość przedsiębiorstwa model analizy dyskryminacyjnej, Przegląd Organizacji nr 6. 14. Hamryszczak J. (2012), Zasada kontynuacji działalności w jednostkach permanentnie niedofinansowanych w aspekcie restrukturyzacji i pozagospodarczych celach statutowych, w: Nowoczesne koncepcje finansowania działalności gospodarczej, Filip P., Grzebyk M. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów. 15. Hołda A. (2001), Prognozowanie bankructwa jednostki w warunkach gospodarki polskiej z wykorzystaniem funkcji dyskryminacyjnej ZH. Rachunkowość nr 5. 16. Hołda A., Micherda B. (2007), Kontynuacja działalności jednostki i modele ostrzegające przed upadłością, Krajowa Izba Biegłych Rewidentów, Warszawa. 17. Jagiełło R. (2013), Analiza dyskryminacyjna i regresja logistyczna w procesie oceny zdolności kredytowej przedsiębiorstw, NBP, Materiały i Studia nr 286. 18. Juszczyk S. (2010), Prognozowanie upadłości przedsiębiorstw, Ekonomista nr 5. 19. Kasjaniuk M. (2006), Zastosowanie analizy dyskryminacyjnej do modelowania i prognozowania kondycji finansowej przedsiębiorstwa, Barometr Regionalny nr 6. 20. Kisielińska J., Waszkowski A. (2010), Polskie modele do prognozowania bankructwa przedsiębiorstw i ich weryfikacja, w: Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej nr 82. 21. Kitowski J. (2011 a), Analiza finansowa bariery dydaktyczne (w świetle krajowej literatury przedmiotu), w: Dydaktyka finansów na kierunku finanse i rachunkowość, Gospodarowicz A. (red.), Materiały Konferencyjne Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław.

210 Jerzy Kitowski 22. Kitowski J. (2011 b), Bariery wiarygodnego stosowania metod dyskryminacyjnych do oceny kondycji finansowej przedsiębiorstw, w: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia nr 639, Zarządzanie finansami. Inwestycje, wycena przedsiębiorstw, zarządzanie wartością, Zarzecki D. (red.), Uniwersytet Szczeciński, Szczecin. 23. Kitowski J. (2011 c), Błędy i uproszczenia w prezentowaniu założeń metody Edwarda Altmana w krajowej literaturze przedmiotu, w: Rachunek kosztów i pomiar dokonań, Nowak E. i Nieplowicz M. (red.), Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 182, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław. 24. Kitowski J. (2010), Próba weryfikacji wiarygodności diagnostycznej narzędzi analizy ekonomicznej (w świetle krajowej literatury przedmiotu), w: Współczesne problemy analizy ekonomicznej, Borowiecki R., Jaki A. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2010. 25. Kitowski J. (2012), Sposoby ujmowania kryterium specyfiki branżowej w metodach oceny kondycji finansowej przedsiębiorstwa, Zarządzanie i Finanse nr 4. 26. Kitowski J. (2013), Sposoby ujmowania kryterium uwarunkowań działalności w metodach oceny kondycji finansowej przedsiębiorstwa w: Zarządzanie finansami. Mierzenie wyników przedsiębiorstw i ocena efektywności inwestycji, Zarzecki D. (red.), Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 760, Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia nr 59, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin. 27. Korol T. (2013), Nowe podejście do analizy wskaźnikowej w przedsiębiorstwie, Oficyna Wolters Kluwer Polska, Warszawa. 28. Korol T. (2010), Systemy ostrzegania przedsiębiorstw przed ryzykiem upadłości, Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa. 29. Kowalak R. (2008), Ocena kondycji finansowej przedsiębiorstwa w badaniu zagrożenia upadłością, ODiDK, Gdańsk. 30. Krawiec J. (2011), Ocena kondycji finansowej przedsiębiorstw przy użyciu modeli dyskryminacyjnych studium przypadku linii lotniczych, w: Cykle życia i bankructwa przedsiębiorstw, Mączyńska E. (red.), Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa. 31. Krok E. (2012), Wykorzystanie wielowymiarowych funkcji dyskryminacyjnych w celu predykcji upadłości przedsiębiorstwa w: Nowoczesne kon-

Metody dyskryminacyjne jako instrument oceny ryzyka 211 cepcje finansowania działalności gospodarczej, Filip P., Grzebyk M. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów. 32. Maślanka T. (2008), Przepływy pieniężne w zarządzaniu finansami przedsiębiorstw, C.H. Beck, Warszawa. 33. Maślanka T. (2012), Weryfikacja skuteczności modeli predykcji bankructwa polskich przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe PTE nr 12. 34. Mączyńska E. (1994), Ocena kondycji przedsiębiorstwa, Życie Gospodarcze nr 38. 35. Mączyńska E., Zawadzki M. (2006), Dyskryminacyjne modele predykcji upadłości przedsiębiorstw. Ekonomista nr 2. 36. Nowak E. (2005), Analiza sprawozdań finansowych, PWE, Warszawa. 37. Pieńkowska M. (2004), Przewidywanie kryzysu. Zarządzanie ryzykiem w biznesie, Nowe Życie Gospodarcze nr 13. 38. Prusak B. (2005), Nowoczesne metody prognozowania zagrożenia finansowego przedsiębiorstw, Difin, Warszawa. 39. Rogowski W. (2008), Dylematy wykorzystania w warunkach polskich modeli oceny zagrożenia upadłością, w: Bankructwa przedsiębiorstw. Wybrane aspekty instytucjonalne, Mączyńska E. (red.), SGH, Warszawa. 40. Rusek O. (2010), Przydatność modeli dyskryminacyjnych w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Zeszyty Naukowe SGGW Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej nr 85. 41. Rutkowska J. (2006), Ocena przydatności metod prognozowania bankructwa w warunkach polskich, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie nr 683, Kraków. 42. Sojak S., Stawicki J. (2001), Wykorzystanie metod taksonomicznych do oceny kondycji ekonomicznej przedsiębiorstw, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości t. 3 (59). 43. Wardzińska K. (2012), Przykład zastosowania analizy dyskryminacyjnej do oceny sytuacji finansowej przedsiębiorstw, Economy and Management nr 3. 44. Wędzki D. (2005), Wielowymiarowa analiza bankructwa na przykładzie budownictwa, Badania Operacyjne i Decyzje nr 2. 45. Wysocki F., Kozera A. (2012), Wykorzystanie analizy dyskryminacyjnej w ocenie upadłości przedsiębiorstw przemysłu mięsnego, Journal of Agribusiness and Rural Development nr 4. 46. Zaleska M. (2002), Ocena ekonomiczno-finansowa przedsiębiorstwa przez analityka bankowego, SGH, Warszawa.

212 Jerzy Kitowski 47. Zarzecki D. (2000), O metodach oceny zagrożenia bankructwem i możliwościach ich wykorzystania, w: Rynek kapitałowy. Skuteczne inwestowanie, Tarczyński W. (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. 48. Zdyb M. (2001), Ocena zagrożenia przedsiębiorstwa upadłością przy zastosowaniu finansowych wskaźników syntetycznych, Controlling i Rachunkowość Zarządcza nr 4. 49. Zielińska-Sitkiewicz M. (2012), Zastosowanie metod wielowymiarowej analizy dyskryminacyjnej do oceny kondycji firm deweloperskich, Metody Ilościowe w Badaniach Ekonomicznych nr 3. Streszczenie W literaturze przedmiotu dostrzegana jest niepokojąca tendencja do fetyszyzowania metod oceny kondycji finansowej firmy, w tym zwłaszcza metod dyskryminacyjnych. Metodom tym przypisuje się, w sposób nieuprawniony, z metodycznego punktu widzenia, walor ponadczasowej oraz sektorowej (branżowej) uniwersalności. Nadal uporczywie rekomenduje się do stosowania w polskich warunkach metody oszacowane w innych krajach, w tym zwłaszcza metodę Edwarda Altmana (opublikowaną 45 lat temu) i jej liczne modyfikacje. W artykule podjęto próbę syntetycznej oceny stanu badań, w krajowej literaturze przedmiotu, nad metodami dyskryminacyjnymi w ocenie kondycji finansowej oraz ryzyka upadłości przedsiębiorstw. Uwzględniono poglądy metodyczne oraz wnioski wypływające z przeprowadzonych badań empirycznych odnośnie poziomu wiarygodności modeli dyskryminacyjnych według kryterium liczby zmiennych, stopnia uwzględnienia specyfiki branżowej badanej firmy, uwarunkowań jej działalności, wielkości firmy (ze szczególnym uwzględnieniem sektora MSP) oraz okresu zachowywania walorów wiarygodności. Krytycznie odniesiono się do niepoprawnego metodycznie stosowania zagranicznych modeli dyskryminacyjnych w polskich warunkach oraz nieuwzględniania specyfiki branżowej badanego przedsiębiorstwa. Przeprowadzone rozważania potwierdziły słuszność tezy sformułowanej przez E. Mączyńską oraz M. Zawadzkiego, że nie ma jednego, jedynie słusznego i najlepszego modelu oceny zagrożenia przedsiębiorstwa upadłością. Słowa kluczowe modele dyskryminacyjne, kondycja finansowa, upadłość

Metody dyskryminacyjne jako instrument oceny ryzyka 213 Discriminatory Methods as a Tool for Assessment of Bankruptcy Risk (Summary) In the reference literature, an afflicting trend is noticed to "fetishize" methods assessing the financial standing of a company, in particular the discriminatory methods. The value of timeless and sectoral (industrial) universality is attributed to the methods in an unauthorized manner from the methodological point of view. Still it is persistently recommended to use in the Polish conditions the methods assessed in other countries, especially Edward Altman s method (published 45 years ago) and its various modifications. This article attempts to evaluate synthetically the state of research, in the domestic reference literature, on the discriminatory methods in evaluating the financial standing and the risk of business bankruptcy. The study takes into account the methodological views and conclusions emerging from the empirical research on the level of reliability of discrimination models according to the criterion of the number of variables, the degree of considering the industrial specificity of the analysed business, conditions of its activities, the size of the company (particularly in case of SMEs) and the retention period of values credibility. Critically, the reference is made to methodically incorrect use of foreign discriminatory models in the Polish conditions and not taking into account the industrial specificity of the tested company. The conducted discussion has confirmed the validity of the thesis formulated by E. Mączyńska and M. Zawadzki that "there is not one and only right best business model for assessing the bankruptcy risk for a business." Keywords discriminatory models, financial standing, bankruptcy