Uniwersytet Warszawski Wydział Nauk Ekonomicznych Marcin Pietrzak Autoreferat rozprawy doktorskiej Badanie percepcji i oczekiwań inflacyjnych gospodarstw domowych w Polsce przygotowanej pod kierunkiem naukowym dr hab. Ryszarda Kokoszczyńskiego, prof. UW w Katedrze Statystyki i Ekonometrii WNE UW Warszawa 2015
Wprowadzenie Celem rozprawy jest zbadanie percepcji zmian cen i oczekiwań inflacyjnych gospodarstw domowych w Polsce. Temat jest istotny z punktu widzenia ekonomistów, głównie związanych z bankami centralnymi, ponieważ to jak ludzie postrzegają proces zmian cen ma realny wpływ na podstawowe wielkości makroekonomiczne. W przypadku banku centralnego ma to znaczenie szczególnie w kontekście jednego z celów, którym jest utrzymanie stabilnego poziomu cen. Potrzeba śledzenia oczekiwań inflacyjnych i percepcji zmian cen przyczyniła się do rozprzestrzenienia badań dotyczących zachowania gospodarstw domowych. Najważniejszym tego typu przedsięwzięciem w Unii Europejskiej jest zharmonizowany sondaż Komisji Europejskiej, który z częstotliwością miesięczną sprawdza, jak Europejczycy postrzegają proces zmian cen. W Polsce badanie prowadzone jest przez firmę GfK Polonia 1. Wartością dodaną tej pracy, w stosunku do wiedzy płynącej ze zharmonizowanego sondażu percepcji zmian cen i oczekiwań inflacyjnych Komisji Europejskiej, jest ocena wpływu zmian cen produktów z koszyka konsumpcji respondenta na percepcję zmian ogólnego poziomu cen i oczekiwania inflacyjne Polaków. Szczególną uwagę poświęcono korelacji pomiędzy wagą produktu w koszyku gospodarstwa domowego a wpływem tego produktu na percepcję zmian ogólnego poziomu cen oraz oczekiwania inflacyjne. Przeanalizowane są też czynniki różnicujące gospodarstwa, w tym zbadany jest wpływ interpretacji pytania o percepcję zmian cen. Hipotezy badawcze Postawione w pracy hipotezy badawcze to: Czy gospodarstwa domowe postrzegają inflację przez pryzmat własnych koszyków konsumpcji? (1) 1 Ankietowe badanie percepcji i oczekiwań prowadzi też między innymi GUS. Dane te są wykorzystywane przez NBP do ilościowych szacunków oczekiwań inflacyjnych.
Innymi słowy, czy zmiany cen w poszczególnych kategoriach produktów, które konsumuje dane gospodarstwo domowe, wpływają na jego percepcję zmian ogólnego poziomu cen w kraju. To, w jakim stopniu dana kategoria wpływa na percepcję zmian ogólnego poziomu cen, może zależeć od wielu czynników, między innymi: od deklarowanej istotności tej kategorii w koszyku konsumpcyjnym gospodarstwa domowego, częstotliwości zakupów, częstości występowania kategorii w koszykach gospodarstw domowych. Rozwijając tę myśl zdefiniowana zostaje druga hipoteza badawcza: W jakim stopniu na percepcję zmian cen oraz oczekiwania inflacyjne wpływają ceny konkretnych kategorii produktów, a w jakim pozycja kategorii w koszyku konsumenta? (2) Obie hipotezy zbadano zarówno dla percepcji zmian cen w ciągu ostatniego roku jak i dla oczekiwań inflacyjnych. Porównanie wniosków jest o tyle ciekawe, że w obu przypadkach konsument może korzystać z własnego doświadczenia oraz z wiedzy z zewnątrz. Prowadzi to do postawienia trzeciej hipotezy: Czy istnieją różnice we wpływie konkretnych kategorii produktów na percepcję zmian cen oraz oczekiwania inflacyjne i z czego mogą one wynikać? (3) W przypadku percepcji zmian cen możemy mówić o doświadczeniu konsumenta z konsumowanymi produktami, co oznacza, że. respondent w ciągu minionego roku miał styczność z cenami i obserwował ich zmiany. W przypadku oczekiwań inflacyjnych respondent nie ma jeszcze styczności z cenami i musi prognozować. Może to robić zarówno w oparciu o swoje doświadczenia, jak i korzystając z wiedzy z zewnątrz. Czynnikiem, który może różnicować odpowiedzi respondentów, jest sposób interpretacji pytań o percepcję i oczekiwania inflacyjne. Jak pokazały wyniki badania Bruine de Bruin et al. (2010), jest to istotny czynniki odpowiedzialny za wychwytywaną w badaniach heterogeniczność oczekiwań inflacyjnych. Wątek ten prowadzi do zdefiniowania ostatniej hipotezy badawczej: W jaki sposób respondenci w Polsce zinterpretowali pytanie o percepcję zmian cen i czy wpłynęło to na heterogeniczność odpowiedzi? (4)
Metoda badawcza Dane wykorzystane do weryfikacji postawionych w pracy hipotez pochodzą z dwóch źródeł. Pierwsze to wprowadzające badanie jakościowe, które ma na celu zidentyfikować, jak Polacy postrzegają proces zmian cen. Drugie to jednoźródłowe badanie ilościowe, do którego ankieta została zaprojektowana w oparciu o informacje zdobyte w badaniu jakościowym. Ankieta stanowi pogłębienie pytań zadawanych w zharmonizowanym sondażu Komisji Europejskiej i ma na celu zdobycie informacji o produktach znajdujących się w koszykach konsumpcji gospodarstw domowych oraz zbadanie percepcji zmian cen i oczekiwań inflacyjnych dla tych produktów. Badanie zostało przeprowadzone przy wykorzystaniu panelu respondentów firmy ARC Rynek i Opinia na próbie 1500 osób. Wyniki i wnioski Analizując dane zebrane na potrzeby tej pracy, można zauważyć, że wypowiedzi respondentów na temat inflacji, percepcji zmian cen i oczekiwań inflacyjnych są zgodne z wiedzą teoretyczną i wynikami badań empirycznych. Z jednej strony respondentom jest daleko do racjonalności zakładanej przez Mutha i Lucasa, według której każde gospodarstwo domowe ma doskonałą informacją o świecie i nieograniczone możliwości przetwarzania informacji. Nie można też powiedzieć, ze respondenci w ogóle nie interesują się zagadnieniem zmian cen. Osoby mogą być nawet racjonalnie niezainteresowane inflacją w sensie CPI, czyli taką, która jest obiektem zainteresowania ekonomistów. Istotne są natomiast dla nich zmiany cen konsumowanych przez nich produktów. Analiza przeprowadzona w oparciu o opisane badanie jakościowe pokazuje, że informacje na temat zmian ogólnego poziomu cen są dla gospodarstw domowych zbyt ogólne i przez to nieistotne. Często przewija się argument braku zależności pomiędzy wartością CPI a zmianami cen produktów znajdujących się w koszykach konsumpcji respondentów. Z tego powodu wynikać może, opisany przez Lindena (2006), brak bodźców do śledzenia przez gospodarstwa domowe danych na temat inflacji. Głównym wynikiem pracy jest potwierdzenie wpływu zmian cen produktów znajdujących się w koszykach konsumpcji respondentów na percepcję zmian ogólnego poziomu cen i
oczekiwania inflacyjne, co potwierdza analiza współczynników Tau Kendalla, które przedstawia Tabela 1. Tabela 1. Współczynnik korelacji Tau Kendalla pomiędzy percepcją zmian cen i oczekiwaniami inflacyjnymi na poziomie ogólnym a percepcją zmian cen i oczekiwaniami inflacyjnymi dla wybranych kategorii produktów. Współczynnik korelacji dla percepcji Współczynnik korelacji dla oczekiwań zmian cen* inflacyjnych* Żywność i napoje bezalkoholowe 0,465 (0,00) 0,193 (0,00) Alkohol i wyroby tytoniowe 0,226 (0,00) 0,140 (0,00) Odzież i obuwie 0,270 (0,00) 0,167 (0,00) Edukacja, wydatki szkolne 0,229 (0,00) 0,155 (0,00) Zdrowie 0,303 (0,00) 0,189 (0,00) Transport, w tym paliwa 0,229 (0,00) 0,204 (0,00) Mieszkanie. Użytkowanie mieszkania 0,307 (0,00) 0,140 (0,00) Mieszkanie. Wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego, RTV i AGD 0,257 (0,00) 0,186 (0,00) Łączność 0,197 (0,00) 0,142 (0,00) Rekreacja i kultura 0,188 (0,00) 0,131 (0,00) Inne towary i usługi 0,199 (0,00) 0,078 (0,06) * - w nawiasach podane są p-wartości. Źródło: opracowanie własne. Drugim spostrzeżeniem jest różnica we współczynnikach korelacji pomiędzy oczekiwaniami inflacyjnymi i percepcją zmian cen na poziomie ogólnym, a oczekiwaniami i percepcją zmian cen poszczególnych produktów z koszyka konsumpcji respondenta. W przypadku percepcji zmian cen wyższy wpływ mają produkty, które zajmują kluczowe miejsca w budżecie danego gospodarstwa domowego. Z kolei oczekiwania inflacyjne wykazują wyższą korelację z penetracją kategorii produktów w ogóle koszyków konsumpcji respondentów: im wyższa jest penetracja kategorii, tym wyższy jej wpływ na percepcję i oczekiwania. Dodatkowo współczynniki korelacji dla oczekiwań inflacyjnych są niższe niż analogiczne współczynniki odnoszące się do percepcji zmian cen. Można to wyjaśnić faktem, że percepcja zmian cen dotyczy przeszłości i indywidualnego doświadczenia respondenta. Oczekiwania inflacyjne z kolei dotyczą przyszłości, stąd pojawia się dodatkowy element niepewności związany z brakiem wiedzy jak mogą się zmienić ceny.
Tabela 2. Wpływ sposobu interpretacji pytania o percepcję zmian ogólnego poziomu cen na wysokość percepcji zmian cen i prognozowaną inflację. Interpretacja pytania Percepcja zmian cen Prognozowana inflacja a. Zmiana poziomu inflacji 10,1 8,9 b. Zmiana poziomu cen produktów zazwyczaj konsumowanych przez Polaków 15,0 13,0 c. Zmiana poziomu cen zazwyczaj konsumowanych przeze mnie 14,0 12,1 d. Zmiana kosztów utrzymania 16,6 14,8 e. W inny sposób 17 15 f. Trudno powiedzieć 18,2 16,3 Źródło: opracowanie własne. Kolejny istotny wniosek to heterogeniczność percepcji i oczekiwań inflacyjnych względem sposobu interpretacji pytania o ogólną percepcję zmian cen. Różnice pomiędzy grupami przedstawia Tabela 2. U osób utożsamiających pytanie z własnymi doświadczeniami zarówno percepcja jak i oczekiwania są wyższe w stosunku do grup, które je zrozumiały jako pytanie o inflację, bądź o zmiany poziomu cen produktów zazwyczaj konsumowanych przez Polaków. Analizy przeprowadzone w pracy wskazują, że w pierwszej grupie większą rolę odgrywają własne doświadczenia i zmiany cen produktów konsumowanych przez te gospodarstwa domowe. W drugiej grupie rola tego czynnika jest mniejsza, bardziej istotne wydają się być produkty o większej penetracji w koszykach konsumpcji ogółu gospodarstw domowych, których zmiany cen są śledzone przez media. Z przeprowadzonych w pracy analiz wynika, że gospodarstwa domowe w Polsce pytania o percepcję zmian cen i oczekiwania inflacyjne rozumieją inaczej niż ekonomiści, w szczególności pracownicy banków centralnych. Oczekiwania ekonomistów odnoszą się do zmian przeciętnego poziomu cen w gospodarce CPI. Oczekiwania inflacyjne jednostek dotyczą z kolei w większości ruchów cen w ich koszykach konsumpcji. W przypadku percepcji, największy wpływ na zagregowaną wartość wydaje się mieć pozycja danej kategorii w koszyku respondenta. W przypadku oczekiwań inflacyjnych może to być kategoria produktu, przy czym największy wpływ mają kategorie o największej penetracji w koszykach gospodarstw domowych.
Bibliografia 1. Bruine de Bruin W., van der Klaauw W, S., Downs J. S., Fischhoff B., Topa G., Armantier O., (2010) The Effect of Question Wording on Reported Expectations and Perceptions of Inflation 2. Lindén S. (2006), 400,000 Observations on Inflation Perceptions and Expectations in the EU: What will they tell us?, 28th CIRET Conference, Rzym, Wrzesień 2006 3. Lucas R. E., (1976) Econometric Policy Evaluation: A Critique., Carnegie- Rochester Conference Series 1, s. 19-46 4. Muth J., (1961), Rational Expectations and theory of price movements, Econometrica, 29, s. 315-335