Metody oceny stanu troficznego wód powierzchniowych. Methods of assessment of surface water trophic state

Metody oceny stanu troficznego wód powierzchniowych Methods of assessment of surface water trophic state Mgr inŝ. Zbigniew Kowalewski, doktorant I roku Wydział Geodezji Górniczej i InŜynierii Środowiska, Katedra Kształtowania i Ochrony Środowiska Słowa kluczowe: eutrofizacja, wskaźniki integralne, wskaźnik ITS, ocena stanu troficznego Key words: eutrophication, integral indicators, ITS Index, assessment of trophic state Streszczenie Proces eutrofizacji jest jednym z podstawowych problemów wód powierzchniowych. Artykuł przedstawia róŝne metody oceny stanu wód pod względem ich stanu troficznego. Prezentuje równieŝ integralny wskaźnik troficzności ITS (Index Of Throphical State), będący nowym podejściem do sposobu oceny bilansu biotycznego wód powierzchniowych. Wskaźnik ten w sposób adekwatny odzwierciedla stan trofii wód, jest przy tym prosty i ekonomiczny w zastosowaniu. Dzięki temu moŝliwe jest stosowanie wskaźnika ITS do szybkiego i podstawowego monitoringu wód powierzchniowych. Summary Eutrophication is one of the primary problems of surface waters. Article shows different methods of surface water trophic state assessment. Article presents one of the methods of trophic level estimation the integral trophic indicator ITS (Index of Trophical State). ITS index present new way trophic state assessment of surface waters. This index in adequate way shows water trophic status, and it is simple and economic. It is possible to use ITS index for fast ecological monitoring of surface waters. Wstęp Eutrofizacja jest procesem zwiększania się produktywności wód w wyniku wzrostu zawartości substancji odŝywczych w wodzie. Wzrost zawartości azotu i fosforu powoduje masowy rozwój roślinności wodnej, a co za tym idzie, wzrost ilości materii organicznej powodującej zanieczyszczenie wód [Dojlido 1995]. W warunkach nagromadzenia duŝej ilości glonów, następuje zahamowanie procesu fotosyntezy oraz szereg zjawisk takich jak: antybiotyczne lub toksyczne oddziaływanie wydzielanych przyŝyciowo do środowiska metabolitów oraz produktów rozkładu obumierającej masy glonów, pogarszanie się warunków tlenowych itp.[tarwid 1988]. RozróŜnia się eutrofizację naturalną i antropogeniczną. Eutrofizacja naturalna występuje w jeziorach, jest powolnym procesem, w wyniku którego misa jeziora jest stopniowo uŝyźniana, w następstwie czego zamienia się najpierw w bagno, później w ekosystem lądowy. Eutrofizacja antropogeniczna występuje w wyniku nadmiernego dopływu substancji biogennych ze źródeł antropogenicznych do wód. Jako podstawowe przyczyny eutrofizacji antropogenicznej wymienia się ścieki komunalne, erozję oraz nawozy sztuczne stosowane w rolnictwie (EC 2000, EEA 2005, WHO, EC 2002). Proces eutrofizacji moŝna podzielić na cztery etapy: wzbogacenie wód w substancje odŝywcze rozrost bentosu, glonów, fitoplanktonu i ryb; pierwsze symptomy zmiany w składzie gatunkowym, wzrost produkcji pierwotnej i biomasy, wzrost sedymentacji materii organicznej, szkodliwe zakwity glonów; drugim etapem jest zmniejszenie stopnia przezroczystości wody, wytworzenie warunków beztlenowych oraz postępujące zmiany w strukturze populacji bezkręgowców bentosowych, kolejnym etapem jest wyczerpywanie się zasobów tlenowych, do wody wydzielają się toksyczne substancje pochodzące z obumarłych organizmów, finalnym efektem jest masowa śmierć organizmów w anaerobowym środowisku [EEA 1999, HELCOM 2009] Eutrofizacja stała się problemem globalnym, proces ten jest widoczny zarówno w morzach jak i w rzekach i jeziorach na całym świecie. [OzCoasts, EEA 2001, NOAA 1999, Selman M i in 2008, Imai I i in 2006, WRI 2005]. Eutrofizacja jezior jest najczęstszym i najbardziej brzemiennym w skutki antropogenicznym zakłóceniem funkcjonowania ekosystemów wodnych [Lampert, Sommer 1996]. Metody oceny stanu troficznego

Według UNESCO [Unesco 2003] wskaźniki środowiska powinny charakteryzować się następującymi cechami: 1) reprezentować waŝne problemy środowiskowe, 2) nieść waŝne informacje lecz być ogólnie i łatwo rozumiane, 3) być znaczące równieŝ dla zewnętrznych odbiorców, 4) pomagać w skupieniu się na informacjach aby móc odpowiedzieć na waŝne pytania, 5) pomagać w procesie podejmowania decyzji 6) efektywność i ekonomiczność. W bardziej ekologicznym ujęciu wskaźnik powinien być łatwy w uŝyciu, wraŝliwy na zmiany w środowisku, niezaleŝny od referencyjnych i kontrolnych próbek, jego zastosowanie powinno być jak najbardziej uniwersalne wraz z moŝliwością dostosowania do potrzeb lokalnych ekosystemów, powinien być powiązany z polityką ekologiczną oraz ustawodawstwem [Salas F i in 2006]. Jako jeden z najbardziej podstawowych wskaźników eutrofizacji moŝe być zastosowana zawartość organicznego węgla, g/m 2 x rok, zaproponowany przez Nixona [Nixon 1995]. W krajach Unii Europejskiej podstawowymi wskaźnikami słuŝącymi do oceny stanu troficznego są: całkowity fosfor (PTOT), fosforany (PO4P), azot całkowity lub azot Kjeldahla a (NTOT), azot utleniony (NO23N), azot azotanowy (NO2N), azot amonowy (NH4N), chlorofil a (CHLA), przezroczystość krąŝka Secchiego (SDT). Wskaźniki te były zastosowane do pomiarów stopnia eutrofizacji podczas monitoringu wód powierzchniowych 15 państw Unii Europejskiej oraz Islandii i Norwegii w latach dziewięćdziesiątych [Kristensen, Bøgestrand 1996]. Europejska Agencja Środowiska (EEA) w swoim dokumencie EUROWATERNET dotyczącym sposobów monitoringu, podaje listę proponowanych wskaźników słuŝących do pomiaru stanu troficznego. Jako kluczowe, pierwszorzędne wskaźniki EEA proponuje: całkowity fosfor, rozpuszczony fosfor, amoniak, azot całkowity, azot organiczny oraz azot azotanowy. Jako drugorzędne ale równie waŝne wskaźniki zaproponowane są: makrobezkręgowce, ichtiofauna, makrofity, fitoplankton, oraz chlorofil. Jako wskaźniki fizyko-chemiczne i hydromorfologiczne EEA proponuje: tlen rozpuszczony, ph, alkaliczność, przewodność, temperaturę, cząstki zawieszone, biologiczne zapotrzebowanie na tlen, chemiczne zapotrzebowanie na tlen, ogólny węgiel organiczny, przezroczystość krąŝka Secchiego, frakcje glinu, przepływ oraz poziom wód. [EEA 1998]. Oprócz podstawowych wskaźników stanu troficznego istnieją równieŝ wskaźniki integralne ukierunkowane na bardziej całościowe podejście do oceny stanu trofii ekosystemów. Wskaźniki te składają się zazwyczaj z kilku parametrów zarówno biotycznych jak i abiotycznych. Jako pierwszy próby oceny stanu środowiska za pomocą integralnego wskaźnika dokonał Satmasjadis w 1982, była to ocena terenów przybrzeŝnych za pomocą wskaźnika opartego o wielkość cząstek osadów i bioróŝnorodność organizmów bentosowych [Jørgensen i in 2005]. Obecnie jednym z bardziej popularnych integralnych wskaźników stanu troficznego jest wskaźnik TRIX Trophic State autorstwa Richarda Vollenweidera [Volleinweider i in 1998]. Wskaźnik ten wyraŝa się wzorem: TRIX log10 Cha + log10 ad% O + log10 DIN + log m = 10 TP k [1] gdzie Ch a to zawartość chlorofilu a w µg/l; ad%o to odchylenie bezwzględne z nasycenia wody tlenem; DIN to rozpuszczony nieorganiczny azot w µg/l; TP to całkowity fosfor w µg/lp; k i m to stałe czynniki wynoszące odpowiedni -1,5 oraz 1,2. Wskaźnik ten początkowo słuŝył do oznaczania stanu biologicznego wód na wybrzeŝach Włoch [Giovanardi,Volleinweider, 2004] oraz do badania wód Wenecji [Bendoricchio, De Boni 2005], aktualnie jest wdroŝony do włoskiego ustawodawstwa. Wskaźnik TRIX jest stosowny do oceny wód na wybrzeŝach Słowenii [UNEP 2003] oraz Bałtyku w zatoce Fińskiej [Vascetta i in 2004], na morzu Północnym [EEA 2001] oraz Czarnym [Moncheva i in 2002, Parkhomenko i in 2003]. Istnieje takŝe bardziej uniwersalna wersja wskaźnika TRIX nazwana UNTRIX w której istnieje moŝliwość zastosowania do róŝnych wód w róŝnych rejonach geograficznych, oraz bardziej zgodna z załoŝeniami Ramowej Dyrektywy Wodnej [Pettine i in 2007].

Innym popularnym wskaźnikiem stanu trofii jest TSI (Trophic State Index) opracowany w 1977 roku dla jezior przez Robert Carlsona [Carlson 1977]. Podstawą teoretyczną do utworzenia wskaźnika było załoŝenie, Ŝe stan troficzny moŝe być wyraŝony poprzez ilość znajdujących się w danym zbiorników wodnym glonów, masę glonów moŝna natomiast ocenić za pomocą zawartości chlorofilu, widzialności krąŝka Secchiego oraz całkowitego fosforu. Wskaźnik przyjmuje wartości od 0 do 100, przy czym wartości poniŝej 30 oznaczają oligotrofie natomiast powyŝej 80 hipertrofie. Wskaźnik składa się z trzech wzorów określających wartości liczbowe dla chlorofilu, fosforu i widzialności krąŝka oraz z zestawienia, umoŝliwiającego określenie w jakim stanie troficznym znajduje się zbiornik wodny. TSI(SD) = 60-14.41 ln(sd) [2] TSI(CHL) = 9.81 ln(chl) + 30.6 [3] TSI(TP) = 14.42 ln(tp) + 4.15 [4] Gdzie SD to widzialność krąŝka Secchiego, CHL oznacza chlorofil a TP całkowity fosfor. Wskaźnikiem słuŝącym do oceny kondycji wód pod względem zagroŝenia eutrofizacją jest wskaźnik OEC Overall Eutrophic Condition [ASSETS]. Wskaźnik ten stanowi część modelu ASSETS (The Assessment for Estuarine Trophic Status) słuŝącego do określenia stopnia eutrofizacji i zagroŝenia deficytem tlenowym w estuariach i wodach przybrzeŝnych, który jest wspólnym projektem dwóch organizacji NOAA (National Oceanic and Atmospheric Administration) z USA i IMAR (Institute of Marine Research) z Portugali. ZałoŜenie teoretyczne wskaźnika opiera się na moŝliwości wykrycia przyszłych negatywnych skutków eutrofizacji poprzez analizę pierwszych i drugich symptomów tego procesu [HELCOM 2009, EEA 1999]. Do obliczenia wartości wskaźnika słuŝą: chlorofil a i tlen rozpuszczony a takŝe wskaźniki wzrostu i toksyczności makroglonów określone za pomocą wartości liczbowych. We wskaźniku waŝną role odgrywa wielkość terenu badań a takŝe rodzaj wód (strefa pływów, strefa mieszania się wód, strefa wody morskiej). Wartość wskaźnika która przyjmuje wielkość od 0 do 1 jest następnie porównywana z tabelą określającą jak bardzo woda jest naraŝona na skutki eutrofizacji. Integralny wskaźnik stanu troficznego wód ITS Wskaźnik ITS (Index of Trophical State) jest nowym sposobem oceny stanu troficznego wód powierzchniowych [Neverova-Dziopak 2007]. ZałoŜeniami teoretycznymi, na których opiera się wskaźnik, są zaburzenia równowagi w procesach produkcji i rozkładu substancji organicznej w wodach powierzchniowych podczas eutrofizacji. Zmiany w równowadze biotycznej prowadzą do zmian stosunków ilościowych w stęŝeniach O 2 oraz CO 2 [Odum 1971, Dojlido 1995]. Gdy prędkość rozkładu substancji organicznej jest większa od prędkości produkcji, stęŝenie CO 2 wzrasta a O 2 maleje, gdy prędkość rozkładu jest mniejsza od prędkości produkcji, stęŝenie CO 2 maleje a O 2 rośnie. Zatem, znając stosunek koncentracji tlenu i dwutlenku węgla w ekosystemach, moŝna określić stosunek prędkości przebiegu procesów produkcji i rozkładu substancji organicznych a więc stanu bilansu biotycznego. ZaleŜność pomiędzy CO 2 i O 2 jako wskaźnika stanu bilansu biotycznego wynika równieŝ z równania bilansu fotosyntezy. nco V prod 2 nh 2O CH 2O) n + ( + no [5] V dest 2 Gdzie Vprod i Vdest to prędkość procesów produkcji (fotosyntezy) i rozkładu substancji; n to liczba cząsteczek uczestniczących w reakcji. Zgodnie z prawem działania mas Guldberga i Waagego, które określa stan równowagi chemicznej w zaleŝności od stęŝenia substratów i produktów reakcji, moŝna zapisać: V prod. = k 1 [CO 2 ] n [H 2 O] n oraz V dest. = k 2 [CH 2 O] n [O 2 ] n [6] zatem

V prod. /V rozk. = k 1 [CO 2 ] n [H 2 O] n / k 2 [CH 2 O] n [O 2 ] n [7] gdzie k1 i k2 to stałe prędkości reakcji produkcji i rozkładu. Jako, Ŝe koncentracje substancji w fazach indywidualnych są stałe i wynoszą 1 zatem: [H 2 O] = [CH 2 O] = 1, stąd V prod. /V dest. = k 1 [CO 2 ] n /k 2 [O 2 ] n [8] W środowisku wodnym zawartość tlenu moŝe być wyraŝona poprzez nasycenie wody O2 natomiast zawartość CO2 moŝe być wyraŝona poprzez ph. Zmiana stęŝeń CO2 prowadzi do zmian w wielkości ph, wynika to z równowagi węglanowej, czyli stanu określonej proporcji pomiędzy jonami wodorowęglanowymi i dwuwęglanowymi: CO 2 + H 2 H 2 CO 3 H + + HCO 3 - H + + CO 3 2- [9] W wodach powierzchniowych wartość ph wynosi zazwyczaj od 6 do 8,5, w takich warunkach mogą występować jednocześnie wszystkie formy układu węglowego. Rozpuszczony w wodzie dwutlenek węgla występuje głównie w postaci CO 2, tylko ok. 1% stanowi postać kwasu węglowego H 2 CO 3 [Bulski, Dojlido 2007]. Zmiana stęŝenia CO 2 w wodach powierzchniowych prowadzi do przesunięcia równowagi węglanowej i zmiany koncentracji jonów wodoru a co za tym idzie wartości ph wody. Gdy dwutlenek węgla występuje w nadmiarze, węglany rozpuszczają się, przy niedoborze CO 2 osadzają się. Gdy prędkość procesów produkcji substancji organicznej jest większa od prędkości procesów rozkładu stęŝenia CO 2 maleją a wartość ph wzrasta, przy zanieczyszczeniu substancjami toksycznymi lub niedoborze substancji biogennych stęŝenia CO 2 rosną natomiast ph maleje [Neverova-Dziopak 2007]. Z powyŝszych rozwaŝań wynika,ŝe stan troficzności moŝe zostać opisany za pomocą stęŝeń CO 2 i O 2, te natomiast za pomocą wartości ph i procentu nasycenia wody tlenem. Stan bilansu biotycznego czyli stosunku prędkości produkcji do prędkości rozkładu jest więc funkcją f(ph i [O 2 %]). Liczne badania [Neverova-Dziopak 2007] potwierdzają, Ŝe zaleŝność pomiędzy ph i % nasycenia wody tlenem moŝe być przybliŝona za pomocą wartości liniowych. Ustaloną empirycznie zaleŝność pomiędzy ph i % nasycenia wody O 2, oraz stany troficzne jakie reprezentuje ta zaleŝność przedstawia rysunek 2. Rysunek 1 ZaleŜność pomiędzy ph a % nasycenia wody tlenem [Neverova-Dziopak 2007] Fig. 3. The dependence of the ph value on the water saturation of oxygen [Neverova-Dziopak 2007] Przy jednakowym nasyceniu wody tlenem wartość ph jest tym większa, im wyŝszy jest stan troficzny. Dlatego jako wartość % nasycenia wody tlenem przy ustalaniu wskaźnika ITS przyjęto 100% nasycenia. Wzór z jakiego oblicza się wartość wskaźnika ma postać: ITS = ΣpH i / n + a (100 Σ [O 2 %] / n) [10] phi pomiar wartości ph w czasie t; [O2,%] koncentracja tlenu w wodzie mierzona synchronicznie z pomiarami ph w czasie t; a współczynnik empiryczny; n liczba pomiarów w czasie t. Wartości integralnego wskaźnika ITS odpowiadające róŝnym stanom troficznym, obliczonym na podstawie danych empirycznych, dla róŝnych ekosystemów słodkowodnych przedstawia tabela 2

Tabela 1 Wartości wskaźnika ITS dla róŝnych stanów troficznych Table 2 Values of ITS in waters of different trophic status Biotic balance (V prod. /V destr. ) Trophic state ITS negative (V prod. /V destr. < 1) sustainable (V prod. /V destr. = 1) positive(v prod. /V destr. > 1) Dystrophic Ultraoligotrophic Ologotrophic Mezotrophic Eutrophic < 5, 7 ± 0,3 6,3 ± 0,3 7,0 ± 0,3 7,7 ± 0,3 > 8,3 ± 0,3 Zastosowanie integralnego wskaźnika ITS Podstawowym wymogiem, koniecznym do zastosowania wskaźnika ITS do oceny stanu troficznego wód, jest istnienie korelacji liniowej pomiędzy wartością ph a procentem nasycenia wody tlenem. Pierwsze badania wykonane były dla wód zatoki Newskiej, a na terenie Polski - dla rzek Pilicy i Warty i zbiornika Sulejowskiego [Neverova-Dziopak 2007]. W artykule przedstawiono wyniki badań wybranych rzek małopolski, których celem była weryfikacja moŝliwości zastosowania wskaźnika ITS do oceny stanu troficznego wód powierzchniowych. Podstawą metodologiczną badań była analiza statystyczna danych wartości ph i % nasycenia wody tlenem. Dane pochodzą z monitoringu z lat 2001-2007. Dla Wisły było przeanalizowano 104 pomiary zawartości tlenu i ph w punkcie pomiarowym Górka powyŝej ujęcia Szreniawy, 140 pomiary w punktu pomiarowego Niepołomice. Dla rzeki Skawy - 104 pomiary z punktu pomiarowego Jordanów, 100 pomiarów dla punktu pomiarowego PowyŜej Suchej Beskidzkiej, 112 pomiarów dla punktu pomiarowego Wadowice, 152 pomiary dla punktu pomiarowego Zator. Wszystkie dane zostały najpierw uporządkowane za pomocą standardowych metod statystycznych a następnie zgrupowane w tzw. tabelę korelacji. Analiza korelacji została przeprowadzona za pomocą programu Statistica wersja 8, istotność korelacji badano za pomocą współczynnika korelacji r Pearsona. Wyniki badań ukazuje tabela 3. Tabela 2 Wartość współczynnika korelacji r dla punktów pomiarowych Table 3 Values of correlation r for measurement points Punkt pomiarowy r Pilica 159,8 km 0,702 Pilica 128,4 km 0,876 Wisła; Górka pow uj Szreniawy 0,949 Wisła; Niepołomice 0,815 Skawa; Zator 0,929 Skawa; Jordanów 0,815 Skawa; Wadowice 0,932 Skawa; pow Suchej Beskidzkiej 0,799 ZaleŜność pomiędzy wartościami ph oraz % nasycenia wody tlenem dla punktów Skawa Zator i Wisła Niepołomice obrazują rysunki 3 i 4 [Neverova-Dziopak, Kowalewski 2009].

Rysunek 2 ZaleŜność ph od %nasycenia O 2 dla rzeki Skawy punkt pomiarowy Zator, r=0,92882 Fig 3 The dependence of ph value on the water saturation of oxygen O 2, Skawa, Zator, r=0,92882 Rysunek 3 ZaleŜność ph od %nasycenia O2 dla rzeki Wisły punkt pomiarowy Niepołomice, r=0,81570 Fig 4 The dependence of ph value on the water saturation of oxygen O 2, Wisła, NIepołomice, r=0,81570 Wnioski Eutrofizacja stanowi obecnie największy problem wód powierzchniowych zarówno morskich jak i wód słodkich. Aby skutecznie przeciwdziałać zagroŝeniu jakim jest nadmierny wzrost zawartości substancji odŝywczych w wodach naleŝy go dokładnie poznać oraz prowadzić regularny monitoring zarówno wód objętych eutrofizacją jak i tym w których problem ten na razie nie występuje. Wymagane są odpowiednie regulacje prawne, wspólne działania pomiędzy państwami oraz metodyka i odpowiednie narzędzia aby móc chronić wody przed szkodliwymi zmianami trofii. W procesie monitoringu bardzo waŝne są odpowiednie metody i narzędzia oprócz standardowych wskaźników ujętych przez regulacje prawne, waŝne jest stosowanie innych, dodatkowych wskaźników. Integralne wskaźniki dają moŝliwość całościowego określenia sytuacji w wodach, w ich skład wchodzą róŝne parametry dzięki którymi moŝliwa jest ogólna ocena stanu trofii. Integralny wskaźnik stanu troficznego ITS daje moŝliwość szybkiej i dokładniej oceny stanu jakości wód pod kątem zmian wywołanych wzrostem ilości nutrietów. Jest łatwy w uŝyciu i ekonomiczny poniewaŝ w jego skład

wchodzą tylko dwa, mierzone w standardowym monitoringu, parametry ph i % nasycenia wody tlenem. Te zalety pozwalają zaproponować wskaźnik ITS do oceny stanu troficznego wód w Polsce. Literatura ASSETS. Assessment of Estuarine Trophic Status. http://www.eutro.org/indexcal.aspx?sid=170 Bendoricchio G, De Boni G (2005) A water-quality model for the Lagoon of Venice, Italy. Ecological Modelling 184. Bulski T, Dojlido J (2007) Technologie ochrony środowiska. Oficyna wydawnicza WSEiZ. Canfield D E Jr., Langeland K A, Maceina M J, Haller W T, Shireman J V, Jones J R (1983) Trophic state classification of lakes with aquatic macrophytes. Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences 40. Carlson R E (1977) A trophic state index for lakes. Limnology and Oceanography 22. Carlson R E (1983) Discussion on Using differences among Carlson s trophic state index values in regional water quality assessment, by Richard A. Osgood. Water Resources Bulletin 19. Carlson R E, Simpson J (1996) A Coordinator s Guide to Volunteer Lake Monitoring Methods. North American Lake Management Society. Dojlido J (1995) Chemia wód powierzchniowych. Ekonomia i Środowisko. EC (2000) Nitrates Directive (91/676/EEC), Status and trends of aquatic environment and agricultural practice. European Commission Directorate-General for Environment. EEA (1999) Nutrients in European ecosystems, Environmental assessment report No 4. EEA (1998) EUROWATERNET, The European Environment Agency s Monitoring and Information Network for Inland Water Resources. Technical Report No 7. EEA (2001) Eutrophication in Europe s coastal waters. Topic report No. 7. EEA (2005) Source apportionment of nitrogen and phosphorus inputs into the aquatic environment. Report No 7/2005. Giovanardi F, Volleinweider R (2004) Trophic conditions of marine coastal waters: experience in applying the Trophic Index TRIX to two areas of the Adriatic and Tyrrhenian seas. Journal of Limnology 63. HELCOM (2009) Eutrophication in the Baltic Sea - An integrated thematic assessment of the effects of nutrient enrichment in the Baltic Sea region. Baltic Sea Environment Proceedings No. 115B. Imai I, Ymagauchi M, Hori Y (2006) Eutrophication and occurrences of harmful algal blooms in the Seto Inland Sea, Japan. Plankton Benthos Resources 1(2). Jørgensen S, Constanza R, Xu F (2005) Handbook of ecological indicators for assessment of ecosystem health. CRC Press. Kratzer C R, Brezonik P L (1981) A Carlson type trophic state index for nitrogen in Florida lakes. Water Resources Bulletin 17. Kristensen P, Bøgestrand J (1995) Surface water quality monitoring. EEA. Lampert W, Sommer U (2001) Ekologia wód śródlądowych. PWN. Neverova-Dziopak E (2007) Ekologiczne aspekty ochrony wód powierzchniowych. Politechnika Rzeszowska. Neverova-Dziopak E, Kowalewski Z (2009) MoŜliwości zastosowania integralnych kryteriów do oceny stanu ekologiczności wód powierzchniowych. IX Międzynarodowa Konferencja Naukowa Zagospodarowanie zlewni Bugu i Narwi w ramach zrównowaŝonego rozwoju Dębe, 15-16 maja 2009. Moncheva S, Dontcheva V, Shtereva G, Kamburska L, Malej A, Gorinstein S (2002) Application of eutrophication indices for assessment of the Bulgarian Black Sea coastal ecosystem ecological quality. Water Science Technology 46 (8). Nixon S (1995) Coastal marine eutrophication: A definition, social causes, and future concerns. Ophelia 41. NOAA (1999) National Estuarine Eutrophication Assessment. Odum E P (1971) Fundamentals of ecology. W.B. Sandauer Company. Osgood R (1983) Using differences among Carlson s trophic state index values in regional water quality assessment. Water Resources Bulletin 18. OzCoasts. Australian Online Coastal Information. http://www.ozcoasts.org.au/ indicators/ coastal_eutrophication.jsp Parkhomenko A V, Kuftarkova E A, Subbotin A A, Gubanov V I (2003) Results of hydrochemical monitoring of Sevastopol Black Sea s offshore waters. Journal of Coastal Research 19.

Pettine M, Casentini B, Fazi F, Giovanardi F, Pagnotta R (2007) A revisitation of TRIX for trophic status assessment in the light of the European Water Framework Directive: Application to Italian coastal waters. Marine Pollution Bulletin 5. Salas F, Marcos C, Neto J M, Patricio J, Perez-Ruzafa A, Marques J C (2006) User-friendly guide for using benthic ecological indicators in coastal and marine quality assessment. Ocean & Coastal Management 49. Selman M, Greenhalgh S, Diaz R, Sugg Z (2008) Eutrophication and hypoxia in coastal areas: A global assessment of the state of knowledge. WRI Policy Note No 1. Tarwid K (1988) Ekologia wód śródlądowych. PWN. UNEP (2003) National monitoring programme of Slovenia, Report 2002 prepared by V. Turk. Programme for the assessment and control of pollution in the Mediterranean Region (Med Pol Phase III). UNEP, Mediterranean Action Plan, Project Account No ME/6030-00-04 BL2208. Unesco (2003) A reference guide on the use of indicators for an integrated coastal management. ICAM Dossier IOC manuals and guides. Vascetta M, Kauppila P, Furman E (2004) Indicating eutrophication for sustainability considerations by the Trophic Index TRIX Does our Baltic case reveal its usability outside Italian waters? In: PEER Conference, 17th November 2004, Finnish Environment Institute (SYKE). Volleinweider R, Giovanardi F, Montanari G, Rinaldi A (1998) Characterization of the trophic conditions of coastal waters, with special reference to the NW Adriatic Sea: proposal for a trophic scale, turbidity and generalized water quality index. Environmetrics 9. WHO, EC (2002) Eutrophication and health. European Communities. WRI (2005) Millennium Ecosystem Assessment. Ecosystems and human well-being: Wetlands and water.