Katarzyna Włodarczyk Śpiewak ROZDZIAŁ 16 ZMIANY STRUKTUR WYDATKÓW GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE Wprowadzenie Polska gospodarka od kilkunastu lat poddawana jest ciągłym przeobrażeniom. Ma to ścisły związek z trzema, nakładającymi się na siebie w czasie procesami, tj. z transformacją gospodarki, globalizacją oraz integracją Polski z Unią Europejską. Przemiany te miały znaczny wpływ na sytuację ekonomiczną wszystkich sektorów gospodarki, w tym również na sektor gospodarstw domowych. Od początku lat dziewięćdziesiątych w okresie przemian gospodarczo-politycznych następowały w Polsce procesy adaptacyjne zarówno w sferze ekonomicznej, jak i społecznej, a sprzyjało to między innymi przyjmowaniu przez społeczeństwo polskie wzorców konsumpcji ukształtowanych w krajach Europy Zachodniej i USA. Do 1989 roku polski konsument funkcjonował w gospodarce niedoboru. Obecnie stoi przed wyborem pomiędzy wieloma towarami i usługami. Różnorodność oferty podażowej niekoniecznie jednak doprowadziła do zapewnienia lepszych doświadczeń konsumentom. Dzisiejszy konsument to konsument czynnie działający na rynku. Obserwuje rynek, eliminuje swoje ryzyko, współdziała z firmami i instytucjami rynkowymi. Na przestrzeni ostatnich lat konsumpcja polskich gospodarstw domowych podlegała nieustannym przemianom i wahaniom. Konieczna jest zatem jej ciągła obserwacja i konfrontacja z determinantami warunkującymi te zmiany. Podmioty rynkowe, w tym także gospodarstwa domowe, znajdują się w otoczeniu trendów i czynników makroekonomicznych. Obecnym zmianom gospodarczym, takim jak na przykład: procesy integracji i globalizacji, poziom i tempo rozwoju gospodarczego, polityka finansowa, polityka inwestycyjna, postęp ekonomiczny, poziom, tempo proporcje produktu i dochodu narodowego, poziom inflacji, poziom bezrobocia oraz przemianom społecznym, do których można między innymi zaliczyć: wpływ innych kultur, przyjmowanie uproszczonej konsumpcji, podnoszenie poziomu wiedzy i kwalifikacji, upowszechnianie zdobyczy cywilizacji, przyjmowanie wzorców aktywnego spędzania czasu wolnego, racjonalnego odżywiania, ekologii towarzyszą przemiany w demograficznej strukturze ludności, strukturze gospodarstw domowych, źródłach pozyskiwania dochodów i stylu życia (Smyczek S., Sowa I., s. 222-230), (Słaby T., s. 14-18). Te wszystkie czynniki rozpatrywane razem mają niewątpliwy wpływ na kształtowanie się ostatecznej struktury wydatków w gospodarstwach domowych. Celem przeprowadzonej w artykule analizy było wskazanie najważniejszych zmian i tendencji w poziomie wydatków polskich gospodarstw domowych, określenie struktur wydatków i wskazanie różnic w tych strukturach w zależności od typu gospodarstwa domowego w przyjętym okresie (1998-2007). Analiza przeprowadzona została dla ogółu polskich gospodarstw domowych oraz szczegółowo dla grup społeczno ekonomicznych, czyli gospodarstw domowych: pracowników, rolników, pracujących na własny rachunek oraz emerytów i rencistów 1. 1 W artykule dane dotyczące gospodarstw domowych ogółem stanowią średnią statystyk, obliczaną z badań nad wyróżnionymi czterema grupami społeczno-ekonomicznymi oraz gospodarstwami domowymi użytkującymi
Zmiany struktur wydatków gospodarstw domowych w Polsce 159 Dla celów analizy wykorzystano dane statystyczne zawarte w opracowaniach GUS w postaci Roczników Statystycznych za poszczególne lata, a ponadto wykorzystano opracowania: Budżety gospodarstw domowych w 2006 roku i Sytuacja gospodarstw domowych w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych - 2007. Dane te są rezultatem badań według metodologii przyjętej na potrzeby rachunków narodowych oraz pochodzą z ankietowych badań budżetów domowych wybranej, reprezentatywnej liczby gospodarstw domowych. Dochody polskich gospodarstw domowych w latach 1998-2007 Dochody są niewątpliwie najistotniejszym czynnikiem determinującym strukturę wydatków gospodarstw domowych. Ich poziom i struktura przyczyniają się do realizacji potrzeb w gospodarstwie domowym według ustalonej hierarchii. Wysokość dochodów odzwierciedla sytuację materialną gospodarstwa domowego, zachowania adaptacyjne i przedsiębiorcze członków gospodarstwa, a zarazem kształtuje poziom i jakość życia całej rodziny (Włodarczyk Śpiewak K., s.65-66). Dochody konsumentów to suma przychodów z tytułu pracy zarobkowej lub świadczeń społecznych, oszczędności i różne rodzaje dochodów z kapitału oraz zasoby materialne, takie jak na przykład: nieruchomości, dzieła sztuki, artykuły trwałego użytku, pomniejszone o obciążenia finansowe (Gospodarstwa domowe.., s. 12-13). Tabela 1 prezentuje przeciętne miesięczne dochody polskich gospodarstw domowych ogółem oraz w poszczególnych grupach społeczno- ekonomicznych w latach 1998-2007. W tabeli 1 przedstawiono także relację dochodów w gospodarstwach domowych pracowników, rolników, pracujących na własny rachunek oraz emerytów i rencistów do dochodów ogółem. Tabela 1. Przeciętne miesięczne dochody rozporządzalne na 1 osobę w gospodarstwach domowych według grup społeczno-ekonomicznych w latach 1998-2007 (w złotych) Gospodarstwa domowe: 1998 r. 1999 r. 2000 r. 2001 r. 2002 r. 2003 r. 2004 r. 2005 r. 2006r. 2007 r. Ogółem 522,93 560,43 610,51 644,48 664,21 680,50 735,40 761,46 834,68 928,27 Pracowników dochodów 546,35 (104,5%) 411,37 (73,4%) 657,27 (107,7%) 683,07 (106,0%) 698,09 (105,1%) 729,87 (107,3%) 742,45 (100,9%) 770,00 (101,1%) 829,18 (99,3%) 915,17 (98,6%) Rolników dochodów 406,78 (77,8%) 393,61 (70,2%) 455,99 (74,7%) 497,54 (77,2%) 571,83 (86,1%) 474,31 (69,7%) 539,93 (73,4%) 606,17 (79,6%) 689,75 (82,6%) 846,76 (91,2%) Pracujących na własny rachunek dochodów 655,11 (125,3%) 716,01 (127,8%) 794,67 (130,2%) 808,22 (125,4%) 843,24 (126,9%) 860,20 (126,4%) 935,12 (127,2%) 977,10 (128,3%) 1102,63 (132,0%) 1251,07 (134,8%) Emerytów i rencistów dochodów 552,96 (105,7%) 596,49 (106,4%) 617,27 (101,1%) 673,89 (104,6%) 699,02 (105,2%) 720,00 (105,8%) 779,22 (106,0%) 800,25 (105,1%) 872,86 (104,6%) 937,63 (101,0%) Źródło: Rocznik Statystyczny 1998, GUS, Warszawa 1998, s. 170; Rocznik Statystyczny 1999, GUS, Warszawa 1999, s. 178; Rocznik Statystyczny 2000, GUS, Warszawa 2000, s. gospodarstwo rolne (które były ujmowane odrębnie w badaniach GUS do 2005 r.) i gospodarstwami domowymi utrzymującymi się z niezarobkowych źródeł. Jednakże szczegółowo wielkości dotyczące wydatków były konsekwentnie przedstawiane w statystykach GUS w latach 1998-2007 tylko dla wybranych czterech grup gospodarstw domowych. Wyróżnienie ich w artykule umożliwiło dokonanie porównań.
160 Katarzyna Włodarczyk -Śpiewak 177; Rocznik Statystyczny 2001, GUS, Warszawa 2001, s. 187; Rocznik Statystyczny 2002, GUS, Warszawa 2002, s. 188; Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003, s. 201; Rocznik Statystyczny 2004, GUS, Warszawa 2004, s. 288; Rocznik Statystyczny 2005, GUS, Warszawa 2005, s. 289; Rocznik Statystyczny 2006, GUS, Warszawa 2006, s. 291; Budżety gospodarstw domowych w 2006 roku, GUS, Warszawa 2007, s. 5; Sytuacja gospodarstw domowych w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, GUS, www.stat.gov.pl, stan na dzień 02.06.2007; opracowanie własne. W ciągu dziesięciu lat w polskich gospodarstwach domowych dochody wzrosły o 77,5%. Największą dynamikę wzrostu dochodów odnotowano w gospodarstwach domowych rolników 208,2, a najmniejszą w gospodarstwach domowych pracowników 167,5. Niewiele wyższą dynamiką wzrostu dochodów od najniższej cechowały się gospodarstwa emerytów i rencistów 169,6. W gospodarstwach domowych pracujących na własny rachunek dynamika wzrostu dochodów w latach 1998-2007 wyniosła 191,0. Pomimo wysokiej dynamiki wzrostu dochodów w ciągu dziesięciu lat gospodarstwa domowe rolników przez cały okres analizy osiągały dochody poniżej ogólnego poziomu dochodów. Średnioroczna różnica w relacji między dochodami liczonymi dla ogółu polskich gospodarstw domowych a gospodarstw rolników wynosiła -21,75%. Gospodarstwa domowe pracowników, które cechowały najniższe zmiany w dochodach, w roku 1998 oraz w latach 2000-2005 miały dochody wyższe niż liczone dla ogółu polskich gospodarstw. Należy jednak zauważyć, iż w 2004 i 2005 roku były one wyższe średnio tylko o 1 punkt procentowy. W pozostałych latach (1999, 2006, 2007) gospodarstwa domowe pracowników odnotowały dochody niższe w porównaniu z danymi liczonymi dla ogółu polskich gospodarstw. Podobną dynamikę wzrostu dochodów, w porównaniu z gospodarstwami pracowników, wykazywały gospodarstwa domowe emerytów i rencistów. Jednakże w całym analizowanym okresie gospodarstwa te osiągały nieznacznie wyższe dochody niż ogół polskich gospodarstw domowych. Różnica ta wynosiła średnio + 4,5% w całym okresie analizy. W gospodarstwach domowych pracujących na własny rachunek oprócz wysokiej dynamiki wzrostu dochodów odnotowano także w całym okresie 1998-2007 wyższe dochody niż w przypadku dochodów liczonych dla gospodarstw domowych ogółem. Różnica ta była znacznie wyższa niż w przypadku gospodarstw domowych emerytów i rencistów, gdyż liczona średnia dla okresu analizy wyniosła +28,4%. Wszystkie grupy społeczno zawodowe gospodarstw domowych odnotowały w badanym okresie wzrost dochodów. Najlepszą sytuację materialną miały gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek, najsłabszą kondycję ekonomiczną pod względem dochodów wykazywały natomiast gospodarstwa domowe rolników. Wydatki gospodarstw domowych w Polsce (1998-2007) Zmiany w dochodach powodują konieczność dostosowania budżetów domowych do nowych warunków społeczno gospodarczych, co wpływa na zmiany w wydatkach gospodarstw domowych. Tabela 2 prezentuje przeciętne miesięczne wydatki polskich gospodarstw domowych ogółem oraz w poszczególnych grupach społeczno- ekonomicznych w latach 1998-2007.
Zmiany struktur wydatków gospodarstw domowych w Polsce 161 Tabela 2. Przeciętne miesięczne wydatki na 1 osobę w gospodarstwach domowych według grup społeczno-ekonomicznych w latach 1998-2007 (w złotych) Gospodarstwa domowe: 1998 r. 1999 r. 2000 r. 2001 r. 2002 r. 2003 r. 2004 r. 2005 r. 2006 r. 2007 r. Ogółem 503,03 549,76 599,49 609,72 624,99 643,84 694,70 690,30 744,81 809,95 Pracowników wydatków Rolników wydatków Pracujących na własny rachunek wydatków Emerytów i rencistów wydatków 517,66 (102,9%) 369,01 (73,4%) 632,98 (125,8%) 557,75 (110,9%) 573,00 (104,2%) 393,61 (71,6%) 705,12 (128,3%) 606,64 (110,3%) 657,27 (109,6%) 455,99 (76,1%) 794,67 (132,5%) 617,27 (103,0%) 628,50 (103,1%) 458,60 (75,2%) 762,15 (125,0%) 663,09 (108,8%) 641,29 (102,6%) 487,19 (77,9%) 797,57 (127,6%) 683,14 (109,3%) 673,15 (104,6%) 461,20 (71,6%) 817, 24 (126,9%) 697,67 (108,4%) 717,90 (103,3%) 507,33 (73,0%) 854,74 (123,0%) 761,44 (109,6%) 684,41 (99,1%) 533,91 (77,3%) 869,80 (126,0%) 746,05 (108,1%) 732,02 (98,3%) 573,76 (77,0%) 955,26 (128,3%) 800,36 (107,5%) 791,30 (97,7%) 614,96 (75,9%) 1093,81 (135,0%) 846,26 (104,5%) Źródło: Rocznik Statystyczny 1998, GUS, Warszawa 1998, s. 170; Rocznik Statystyczny 1999, GUS, Warszawa 1999, s. 179; Rocznik Statystyczny 2000, GUS, Warszawa 2000, s. 178; Rocznik Statystyczny 2001, GUS, Warszawa 2001, s. 187; Rocznik Statystyczny 2002, GUS, Warszawa 2002, s. 188; Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003, s. 201; Rocznik Statystyczny 2004, GUS, Warszawa 2004, s. 288; Rocznik Statystyczny 2005, GUS, Warszawa 2005, s. 289; Rocznik Statystyczny 2006, GUS, Warszawa 2006, s. 291; Budżety gospodarstw domowych w 2006 roku, GUS, Warszawa 2007, s. 60; Sytuacja gospodarstw domowych w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, GUS, www.stat.gov.pl, stan na dzień 02.06.2007; opracowanie własne. W ciągu ostatnich dziesięciu lat polskie gospodarstwa domowe powiększyły swoje wydatki o 61%. Największą dynamikę wydatków odnotowały gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek 172,8. W przypadku pozostałych grup gospodarstw domowych dynamika wynosiła: w gospodarstwach rolników- 166,7, w gospodarstwach pracowników 152,9 i w gospodarstwach domowych emerytów i rencistów - 151,7. W analizowanym okresie gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek oraz gospodarstwa emerytów i rencistów wydawały więcej w porównaniu do danych liczonych dla ogółu polskich gospodarstw domowych. W gospodarstwach pracujących na własny rachunek wydatki były wyższe średnio o +27,8% w całym badanym okresie, a w gospodarstwach domowych emerytów i rencistów o +8,0%. Gospodarstwa domowe pracowników od 1998 do 2004 roku wydawały więcej w porównaniu do ogółu polskich gospodarstw domowych średnio o +4,3%, ale w okresie 2005-2007 wydatki były niższe średnio o -1,5%. Najniższe przeciętne miesięczne wydatki ponosiły gospodarstwa domowe rolników. Różnica w wydatkach na niekorzyść gospodarstw domowych rolników w porównaniu z gospodarstwami domowymi ogółem była odnotowywana w całym okresie analizy i wynosiła średnio 25,1%. W poszczególnych grupach gospodarstw domowych odnotowano podobną dynamikę wzrostu przeciętnych miesięcznych wydatków, jednakże najlepszą sytuację ekonomiczną pod tym względem wykazywały gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek, a najsłabsze były się gospodarstwa domowe rolników.
162 Katarzyna Włodarczyk -Śpiewak Wysokość środków pieniężnych posiadanych przez gospodarstwo domowe kształtuje jego strukturę wydatków. Istotne informacje o kształtowaniu struktury wydatków w zależności od wysokości dochodów przedstawia prawo Engla. Według prawa Engla wzrost dochodów powoduje wzrost spożycia dóbr żywnościowych i nieżywnościowych, jednakże procentowy udział wydatków na artykuły żywnościowe maleje w ogóle wydatków konsumpcyjnych, gdyż tempo spożycia tych dóbr jest niższe w porównaniu ze spożyciem towarów nieżywnościowych. Malejący udział wydatków na żywność w całości wydatków konsumpcyjnych wskazuje na prawidłowe tendencje w kształtowaniu wydatków gospodarstw domowych (Mikroekonomia, s. 107-109). W Tabeli 3 przedstawiono zmiany w strukturze wydatków polskich gospodarstw domowych w latach 1998-2007. Tabela 3. Struktura wydatków polskich gospodarstw domowych w latach 1998-2007 ROK 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Udział wydatków w całości wydatków gospodarstwa domowego (w %) Wydatki na towary i usługi 96,1 96,4 96,4 96,1 95,9 95,7 95,8 95,7 95,6 95,8 konsumpcyjne Żywność 33,7 29,0 28,8 28,9 27,5 25,7 26,1 26,1 27,1 26,6 Napoje alkoholowe i wyroby 3,1 3,2 3,0 3,0 3,0 2,8 2,7 2,7 2,7 2,7 tytoniowe Odzież i obuwie 6,7 6,1 5,5 5,3 5,2 5,1 4,9 5,1 5,4 5,7 Użytkowanie mieszkania i 17,6 18,4 17,9 18,8 19,9 21,0 20,3 19,7 19,7 18,4 nośniki energii Zdrowie 4,2 4,3 4,4 4,5 4,5 4,9 5,0 5,0 4,9 4,9 Transport 8,3 9,3 9,9 8,8 8,5 8,6 9,1 8,9 8,8 9,3 Łączność 2,2 2,8 3,5 4,3 4,5 4,7 4,7 5,3 5,2 5,0 Rekreacja i kultura 6,2 6,7 6,7 6,5 6,4 6,6 6,8 6,8 7,1 7,6 Edukacja 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,5 1,5 1,3 1,4 1,4 Restauracje i hotele 1,2 1,4 1,4 1,4 1,6 1,7 1,8 1,8 2,0 1,9 Inne towary i usługi 6,0 5,0 4,9 5,1 5,0 5,0 5,0 5,0 5,1 5,3 W 1998 roku procentowy udział wydatków na żywność w całości przeciętnych miesięcznych wydatków gospodarstwa domowego wynosił 33,7% i w ciągu 10 lat zmalał do 26,6%. Należy dodać, iż udział wydatków na żywność malał od 1998 do 2003 roku, w okresie 2004-2006 nieznacznie wzrósł, a w 2007 roku ponownie zmalał. Można zakładać, iż wskaźnik udziału wydatków na żywności w strukturze wydatków polskich gospodarstw domowych ma tendencje malejące, czyli zgodne z założeniami prawa Engla, a tym samym pozytywne dla działalności gospodarstwa domowego. Malejące tendencje w strukturze wydatków wykazują wydatki na alkohol i tytoń oraz wydatki na odzież i obuwie. Udział wydatków na napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe wykazywał w całym analizowanym okresie tendencje malejące (w 1998 roku udział tych wydatków wynosił 3,1%, a w 2007 2,7%). Z kolei wydatki na odzież i obuwie malały do 2004 roku, a w ostatnich trzech lata ich udział wzrósł, przy czym w porównaniu z rokiem początkowym analizy (1998) był to udział niższy. Rosnący udział wydatków w całości wydatków konsumpcyjnych można zauważyć w przypadku wydatków na: łączność ich udział wzrósł z 2,2% w 1998 roku do 5,0% w 2007 roku i można zakładać, iż nadal będzie to tendencja rosnąca; rekreację i kulturę wzrost z 6,2% w 1998 roku do 7,6% w 2007 roku ( z niewielkim spadkiem tychże wydatków w 2001 i 2002 roku). Tutaj także można przyjąć, iż udział będzie nieznacznie wzrastał w kolejnych latach; restauracje i hotele wzrost z 1,2% w 1998 roku do 2,0% w 2006 roku, ale z niewielkim spadkiem do 1,9% w 2007 roku.
Zmiany struktur wydatków gospodarstw domowych w Polsce 163 Względnie stałe pozostały wydatki na: edukację - wskaźnik wahał się w analizowanym okresie pomiędzy 1,2 a 1,6% i można założyć, iż nadal utrzyma się na podobnym poziomie; zdrowie wahania udziału tych wydatków mieszczą się w granicach 4,2-5,0%, przy czym trudno jest w przypadku tych wydatków zauważyć stałą tendencję. Odnosząc się do wydatków na mieszkanie oraz na transport trudno jest mówić o jednoznacznych zmianach tych wydatków. W przypadku wydatków na mieszkanie do 2003 roku odnotowywano w gospodarstwach domowych z reguły rosnącą tendencję, zaś od 2004 roku udział wydatków na mieszkanie maleje w całości wydatków gospodarstw domowych. Z kolei w przypadku wydatków na transport w latach 1998-2007 wydatki stanowiły od 8,3 do 9,9% całości wydatków gospodarstw domowych i trudno jest mówić tutaj o jednoznacznym kierunku zmian. Struktury wydatków gospodarstw domowych w poszczególnych grupach społecznoekonomicznych Zmiany, które zachodzą w strukturze konsumpcji na skutek zmian poziomu dochodu nie rozkładają się jednakowo we wszystkich warstwach społeczeństwa. Rozróżnienie grup społeczno ekonomicznych pozwala obserwować układ nierówności w strukturze wydatków jako efekt zmian makro- i mikroekonomicznych. W tabelach 4-7 przedstawiono struktury wydatków gospodarstw domowych w poszczególnych grupach społeczno - ekonomiczych. Najlepszą sytuację ekonomiczną pod względem wydatków odnotowano w gospodarstwach domowych pracujących na własny rachunek. Gospodarstwa te posiadały wyższe dochody w stosunku do dochodów liczonych ogółem dla wszystkich gospodarstw domowych, dlatego też wydatki przekraczały prawie o jedną trzecią poziom wydatków ogółem. Wyższe dochody rzutowały także na strukturę wydatków tychże gospodarstw (Tabela 4). Tabela 4. Struktura wydatków gospodarstw domowych pracujących na własny rachunek w latach 1998-2007 ROK 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Udział wydatków w całości wydatków gospodarstwa domowego (w %) Wydatki na towary i usługi 96,1 96,4 96,5 95,5 96,0 96,0 96,2 96,0 95,4 96,1 konsumpcyjne Żywność 27,2 25,4 25,4 25,9 24,5 23,1 23,4 23,6 22,6 21,0 Napoje alkoholowe i wyroby 2,7 2,8 2,8 2,7 2,8 2,8 2,6 2,7 2,4 2,4 tytoniowe Odzież i obuwie 7,9 7,5 6,9 6,4 6,5 6,4 6,0 6,7 7,1 7,4 Użytkowanie mieszkania i 15,7 15,4 15,0 15,8 17,5 17,8 17,3 16,6 16,9 15,2 nośniki energii Zdrowie 3,2 3,3 3,2 3,1 3,2 3,2 3,4 3,4 3,5 3,5 Transport 11,1 13,5 14,2 12,2 11,4 12,2 13,5 11,3 10,8 13,5 Łączność 3,3 3,8 4,6 5,2 5,5 5,5 5,2 6,5 5,9 5,5 Rekreacja i kultura 8,7 8,6 8,3 8,1 7,9 8,3 8,9 9,5 9,7 10,3 Edukacja 1,9 2,2 2,2 2,2 2,2 2,2 2,1 1,8 1,8 1,7 Restauracje i hotele 2,0 1,9 2,1 2,2 2,5 2,4 2,6 2,7 2,7 2,8 Inne towary i usługi 6,3 5,6 5,3 5,5 5,6 5,4 5,2 5,2 5,5 5,6 W badanym okresie w gospodarstwach domowych pracujących na własny rachunek odnotowano niski udział wydatków na żywność i jednocześnie ich malejący udział w strukturze konsumpcji. Tendencje malejące odnotowano także w przypadku następujących wydatków: alkohol i wyroby tytoniowe (mimo niewielkich różnic w udziale tych wydatków w
164 Katarzyna Włodarczyk -Śpiewak strukturze konsumpcji od 2,4 do 2,7%); edukacja wskaźnik udziału tych wydatków utrzymywał się w gospodarstwach pracujących na własny rachunek do 2003 roku na niezmienionym poziomie (2,2%), jednak od 2004 roku wykazuje tendencje malejące. Względnie stałe pozostają wydatki na zdrowie wahania ich udziału w strukturze wydatków wynoszą 3,1-3,5% i trudno zauważyć tutaj jednoznaczny kierunek zmian. Podobnie trudno mówić o kierunku zmian w przypadku wydatków na transport oraz wydatków związanych z mieszkaniem (mimo większych różnic w wahaniach, w porównaniu do wydatków na zdrowie). Tendencję rosnącą wykazują natomiast wydatki na łączność w gospodarstwach domowych pracujących na własny rachunek. Od 1998 roku do 2007 ich udział w strukturze wydatków wzrósł z 3,3% do 5,5%. Ponadto mimo, iż w latach 1998-2002 malały wydatki na rekreację i kulturę, to od 2003 roku wykazują one tendencję rosnącą. Podobnie dzieje się w przypadku wydatków na odzież i obuwie do 2004 ich udział maleje, a od 2005 rośnie. Drugą grupą gospodarstw domowych wyróżnioną w analizie są gospodarstwa domowe rolników, które cechuje najwyższa dynamika wzrostu dochodów, wysoka dynamika wzrostu wydatków, a jednocześnie najsłabsza pozycja pod względem relacji wydatków tych gospodarstw do wydatków liczonych dla gospodarstw domowych ogółem. Tabela 5 przedstawia strukturę wydatków gospodarstw domowych rolników w poszczególnych latach. Tabela 5. Struktura wydatków gospodarstw domowych rolników w latach 1998-2007 ROK 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Udział wydatków w całości wydatków gospodarstwa domowego (w %) Wydatki na towary i usługi 96,0 96,5 96,5 96,5 96,1 96,1 95,2 95,2 96,5 95,8 konsumpcyjne Żywność 45,5 42,9 41,7 39,4 37,1 40,3 37,9 36,1 35,2 34,8 Napoje alkoholowe i wyroby 3,4 3,4 3,2 3,2 3,1 3,2 2,9 2,6 2,7 2,8 tytoniowe Odzież i obuwie 6,9 6,5 5,5 5,5 5,6 5,2 5,3 5,3 5,7 6,0 Użytkowanie mieszkania i 11,9 13,0 12,3 13,0 14,4 14,7 14,0 16,6 16,3 14,9 nośniki energii Zdrowie 3,7 3,7 3,6 3,6 3,5 4,0 4,1 3,7 3,6 3,5 Transport 8,3 10,1 10,6 11,4 10,9 8,6 10,8 10,0 11,3 10,5 Łączność 1,4 2,1 2,8 3,6 3,7 4,1 4,1 4,6 4,6 4,8 Rekreacja i kultura 4,0 4,1 4,5 4,3 4,1 4,4 4,5 4,3 4,5 4,7 Edukacja 0,8 1,0 1,1 1,1 1,1 1,1 1,0 0,9 1,1 1,2 Restauracje i hotele 0,2 0,4 0,4 0,3 0,7 0,5 0,6 0,7 0,6 0,8 Inne towary i usługi 4,5 3,8 4,5 4,1 4,2 4,4 4,6 4,1 4,2 4,5 Gospodarstwa domowe rolników charakteryzuje przede wszystkim wysoki, w porównaniu do innych grup społeczno - ekonomicznych, udział wydatków na żywność w całości wydatków konsumpcyjnych, jednakże z tendencją malejącą (podobnie jak w pozostałych grupach). Drugą cechą charakterystyczną jest stosunkowo niski udział wydatków związanych z utrzymaniem mieszkania, przy których trudno mówić o tendencji dalszych zmian. Tendencje rosnące wykazują wydatki na łączność. W analizowanym okresie wzrosły one z 1,4% w 1998 roku do 4,8% w 2007 roku. Podobnie jest w przypadku wydatków na restauracje i hotele. Mimo ich niewielkiego udziału w całości wydatków konsumpcyjnych (poniżej 1%) ich udział wzrósł z 0,2% w pierwszym roku analizy do 0,8% w ostatnim roku. Tendencje malejące, mimo niewielkich różnić w wahaniach, wykazują wydatki na alkohol i wyroby tytoniowe. Względnie stałe i niewiele zmieniające się co roku pozostają wydatki na edukację, rekreację i kulturę oraz zdrowie. Trudno jest mówić natomiast o jednoznacznych kierunkach zmian w przypadku wydatków na transport oraz odzież i obuwie.
Zmiany struktur wydatków gospodarstw domowych w Polsce 165 Dwie kolejne grupy gospodarstw domowych poddanych analizie to gospodarstwa domowe pracowników oraz gospodarstwa domowe emerytów i rencistów. Obie grupy charakteryzuje podobna dynamika wzrostu dochodów oraz wydatków. Pod względem relacji wydatków do wydatków ogółem lepszą kondycję wykazują gospodarstwa domowe emerytów i rencistów. Strukturę wydatków tej grupy społeczno ekonomicznej przedstawia Tabela 6. Tabela 6. Struktura wydatków gospodarstw domowych emerytów i rencistów w latach 1998-2007 ROK 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Udział wydatków w całości wydatków gospodarstwa domowego (w %) Wydatki na towary i usługi 95,1 95,2 95,2 94,8 94,3 94,3 94,4 94,2 94,1 94,1 konsumpcyjne Żywność 35,8 33,2 33,3 32,7 31,0 29,3 29,9 30,4 29,6 29,5 Napoje alkoholowe i wyroby 2,8 2,9 2,7 2,7 2,7 2,5 2,4 2,5 2,4 2,4 tytoniowe Odzież i obuwie 5,0 4,5 3,9 3,9 3,8 3,6 3,4 3,3 3,5 3,6 Użytkowanie mieszkania i nośniki 21,9 22,3 21,6 22,5 23,4 24,6 23,9 22,8 23,3 22,1 energii Zdrowie 6,5 6,8 7,5 7,3 7,4 7,9 8,2 8,4 8,1 8,3 Transport 5,1 5,5 6,2 5,5 5,3 5,2 5,6 5,4 5,2 5,2 Łączność 2,1 2,6 3,3 4,0 4,1 4,5 4,5 4,9 4,8 4,8 Rekreacja i kultura 4,4 5,0 4,8 5,0 5,1 5,2 5,2 5,4 5,6 5,8 Edukacja 0,3 0,5 0,4 0,5 0,6 0,5 0,5 0,4 0,4 0,4 Restauracje i hotele 0,7 0,9 0,8 0,8 0,9 1,0 1,0 1,0 1,1 1,1 Inne towary i usługi 5,2 4,6 4,4 4,5 4,5 4,5 4,5 4,6 4,7 4,9 Gospodarstwa domowe emerytów i rencistów charakteryzuje wysoki udział wydatków na żywność (średnio wynosi on w badanym okresie 31,5%) oraz wysoki udział wydatków związanych z mieszkaniem (średnio 22,8%). Wydatki na żywność cechuje tendencja malejąca, zaś tendencję zmian udziału wydatków na mieszkanie trudno określić. Rosnący udział można odnotować w przypadku wydatków na łączność oraz w przypadku wydatków związanych z ochroną zdrowia. Ponadto w gospodarstwach domowych emerytów i rencistów maleją wydatki na alkohol i tytoń oraz wydatki na odzież i obuwie. Względnie stałe, bo nie ulegające znacznym wahaniom, pozostają wydatki na transport, rekreację i kulturę, edukację oraz restauracje i hotele. Tabela 7 przedstawia strukturę wydatków ostatniej z grup społeczno ekonomicznych gospodarstw domowych pracowników. Tabela 7. Struktura wydatków gospodarstw domowych pracowników w latach 1998-2007 ROK 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Udział wydatków w całości wydatków gospodarstwa domowego (w %) Wydatki na towary i usługi 96,7 97,0 96,8 96,7 96,7 96,6 96,5 96,4 96,3 96,4 konsumpcyjne Żywność 30,7 28,1 27,8 28,4 27,1 25,1 25,4 26,3 25,5 25,4 Napoje alkoholowe i wyroby 3,3 3,3 3,2 3,3 3,1 3,0 2,9 2,8 2,8 2,8 tytoniowe Odzież i obuwie 7,2 6,6 6,1 5,9 5,8 5,9 5,7 5,8 6,1 6,4 Użytkowanie mieszkania i 17,2 18,0 17,5 18,6 19,4 20,1 19,3 18,4 18,4 17,3 nośniki energii Zdrowie 3,3 3,3 3,3 3,4 3,2 3,4 3,6 3,6 3,6 3,8 Transport 9,6 10,7 11,2 9,4 9,7 10,1 10,4 10,6 10,3 10,5 Łączność 2,3 2,9 3,6 4,5 4,8 4,9 4,9 5,5 5,3 5,1 Rekreacja i kultura 7,4 8,0 8,0 7,7 7,6 7,7 8,0 7,6 7,8 8,2 Edukacja 1,6 1,7 1,9 2,0 2,2 2,2 2,2 1,8 1,9 1,8 Restauracje i hotele 1,5 1,7 1,8 1,7 2,1 2,2 2,2 2,1 2,3 2,1 Inne towary i usługi 6,7 5,3 5,3 5,6 5,3 5,5 5,5 5,3 5,3 5,5
166 Katarzyna Włodarczyk -Śpiewak Gospodarstwa domowe pracowników wykazują malejący udział wydatków na żywność w całości wydatków konsumpcyjnych. Maleje także udział wydatków na wyroby alkoholowe i tytoniowe. Do 2004 roku malały wydatki na odzież i obuwie, ale od 2005 udział tych wydatków powoli rośnie. W przypadku wydatków związanych z utrzymaniem mieszkania trudno jest mówić o jednoznacznych zmianach, a średni udział tych wydatków w całości wydatków gospodarstw domowych pracowników wynosił 18,4% w analizowanym okresie. Po wydatkach na żywność oraz na mieszkanie trzecią pozycję pod względem udziałów zajmują wydatki na transport średnio 10,3% w badanym okresie. Nie można tutaj jednak mówić o jednoznacznej tendencji zmian. Kolejną pozycję pod względem udziału wydatków zajmują wydatki na rekreację i kulturę, które nieznacznie rosły od 2005 roku, a ich średni udział w całym analizowanym okresie wynosił 7,8% całości wydatków gospodarstw domowych pracowników. Tendencje rosnące wykazują wydatki na łączność. Podobnie jak w pozostałych grupach gospodarstw domowych znacznie wzrosły - z 2,3% w 1998 roku do 5,1% w 2007 roku. W przypadku ostatnich dwóch grup wydatków na edukacje oraz restaurację i hotele zauważalne są niewielkie wahania, jednakże bez jednoznacznych tendencji w zmianach. Wydatki na wybrane grupy dóbr i usług w polskich gospodarstwach domowych Analizując struktury wydatków polskich gospodarstw domowych ogółem oraz w poszczególnych grupach społeczno ekonomicznych zauważalne tendencje to: najwyższy, ale malejący co roku udział wydatków na żywność; wysoki udział wydatków związanych z utrzymaniem mieszkania druga pozycja pod względem udziału w strukturach wydatków; z reguły trzecia pozycja wydatków na transport pod względem wysokości udziału w całości wydatków gospodarstw domowych; znaczny wzrost udziału wydatków na łączność we wszystkich grupach gospodarstw domowych w analizowanym okresie; rosnące znaczenie wydatków na zdrowie w gospodarstwach domowych emerytów i rencistów i zdecydowanie wyższy udział wydatków na zdrowie w tych gospodarstwach w porównaniu z pozostałymi grupami gospodarstw domowych; rosnący udział wydatków na rekreację i kulturę i czwarta pozycja pod względem wysokości udziału tych wydatków w całości wydatków polskich gospodarstw domowych. Na rysunku 1 przedstawione zostały tendencje w kształtowaniu się udziału wydatków na żywność w poszczególnych grupach gospodarstw domowych na tle udziału wydatków na żywność w gospodarstwach domowych ogółem.
Zmiany struktur wydatków gospodarstw domowych w Polsce 167 Rysunek 1. Udział wydatków na żywność w strukturze wydatków w gospodarstwach domowych według grup społeczno-ekonomicznych w latach 1998-2007 We wszystkich grupach społeczno - ekonomicznych gospodarstw domowych zauważalna jest malejąca tendencja udziału wydatków na żywność w strukturze wydatków. Najwyższy udział wydatków na żywność odnotowują gospodarstwa domowe rolników w porównaniu do danych liczonych dla ogółu polskich gospodarstw domowych. Wyższy udział wydatków na żywność niż liczony ogółem odnotowały także gospodarstwa domowe emerytów i rencistów. Zdecydowanie niższym udziałem wydatków na żywność w porównaniu do danych ogólnopolskich charakteryzują się gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek. Na Rysunku 2 przedstawiono kształtowanie się drugich, co do wysokości udziałów wydatków wydatków na mieszkanie. Rysunek 2. Udział wydatków na użytkowanie mieszkania i nośniki energii w strukturze wydatków w gospodarstwach domowych według grup społeczno-ekonomicznych w latach 1998-2007 W analizowanym okresie 1998-2007 trudno jest mówić o jednoznacznej tendencji
168 Katarzyna Włodarczyk -Śpiewak zmian w udziale wydatków na mieszkanie w całości wydatków gospodarstw domowych. W roku 2003 można zauważyć nieznaczny wzrost tych wydatków we wszystkich gospodarstwach domowych. W grupach społeczno ekonomicznych najwyższy udział wydatków na mieszkanie odnotowywały gospodarstwa domowe emerytów i rencistów, zaś najniższy gospodarstwa domowe rolników (chociaż w ostatnich trzech latach analizy udział wydatków w gospodarstwach domowych rolników zbliżył się do udziałów wydatków na mieszkanie w gospodarstwach domowych pracujących na własny rachunek). Najbardziej zbliżony udział wydatków na mieszkanie do danych liczonych ogółem dla polskich gospodarstw domowych wykazywały gospodarstwa domowe pracowników. Kolejny rysunek (Rysunek 3) przedstawia kształtowanie się udziału wydatków na transport. Rysunek 3. Udział wydatków na transport w strukturze wydatków w gospodarstwach domowych według grup społeczno-ekonomicznych w latach 1998-2007 Udział wydatków na transport nie ulegał istotnym zmianom w ciągu badanego okresu, jak również nie wykazywał jednoznacznych tendencji w zmianach, zarówno w odniesieniu do ogółu polskich gospodarstw domowych, jak i poszczególnych grup społeczno ekonomicznych. W porównaniu do udziału wydatków na transport liczonych ogółem dla gospodarstw domowych znacznie wyższy udział charakteryzował gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek. Wyższy udział wydatków na transport odnotowywały także gospodarstwa domowe pracowników oraz rolników, natomiast zdecydowanie niższy udział wydatków na transport w całym analizowanym okresie występował w gospodarstwach emerytów i rencistów. Czwarte pod względem wysokości udziałów w całości wydatków gospodartw domowych były wydatki na rekreację i kulturę (Rysunek 4)
Zmiany struktur wydatków gospodarstw domowych w Polsce 169 Rysunek 4. Udział wydatków na rekreację i kulturę w strukturze wydatków w gospodarstwach domowych według grup społeczno-ekonomicznych w latach 1998-2007 We wszystskich grupach społeczno ekonomicznych gospodarstw domowych, jak również według danych ogólnopolskich udział wydatków na rekreację i kulturę wykazywał tendencję rosnącą. Największy udział wydatków na rekreację i kulturę w całym badanym okresie wykazywały gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek. Wskaźniki wyższe od danych liczonych dla ogółu gospodarstw domowych osiągały także gospodarstwa pracowników. Mniejszy udział wydatków na rekreację i kulturę, niż dane ogólnopolskie, wykazywały gospodartwa domowe emerytów i rencistów, zaś najniższe wskaźniki odnotowywały gospodarstwa domowe rolników. Kolejną cechą charakterystyczną w strukturze wydatków polskich gospodarstw domowych w latach 1998-2007 był, jak już wspomniano, rosnacy udział wydatków na łącznośc w strukturze wydatków gospodarstwa domowego. Na Rysunku 5 przedstawiono udział wydatków na łączność. Rysunek 5. Udział wydatków na łączność w strukturze wydatków w gospodarstwach domowych według grup społeczno-ekonomicznych w latach 1998-2007
170 Katarzyna Włodarczyk -Śpiewak We wszystkich gospodarstwach domowych odnotowano znaczący wzrost udziału wydatków na łaczność w całości wydatków konsumpcyjnych. W porównaniu do danych liczonych dla ogółu gospodarstw domowych najwyższy udział wydatków na łączność odnotowywały przez cały okres analizy gospodartswa domowe pracujących na własny rachunek, a najniższy gospodarstwa domowe rolników. Nieznacznie wyższy poziom od wskaźników dla ogółu gospodarstw domowych odnotowywały gospodarstwa domowe pracowników, a nieznacznie niższy emerytów i rencistów. Analizując tendencje w wydatkach polskich gospodarstw domowych w latach 1998 2007 pomimo tego, iż udział wydatków na zdrowie nie wykazywał szczególnych zmian, zauważalny jest znaczący udział tych wydatków w całości wydatków konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych emerytów i rencistów. Dlatego też uwzględnione zostały zmiany w tych wydatkach jako cecha charakterystyczna badanego okresu. Rysunek 6 przedstawia kształtowanie się udziałów wydatków na ochronę zdrowia w polskich gospodarstwach domowych. Rysunek 6. Udział wydatków na zdrowie w strukturze wydatków w gospodarstwach domowych według grup społeczno-ekonomicznych w latach 1998-2007 Wydatki na zdrowie liczone dla ogółu polskich gospodarstw domowych utrzymywały się na względnie stałym poziomie. Wyraźnie natomiast daje się zauważyć zdecydowanie wyższy udział tych wydatków w gospodarstwach domowych emerytów i rencistów. Pozostałe grupy gospodarstw domowych odnotowywały niższe udziały wydatków związanych z ochroną zdrowia w całym badanym okresie w porównaniu do danych liczonych ogółem dla polskich gospodarstw domowych. Podsumowanie Członkowie gospodarstw zmieniają swoje przyzwyczajenia i nawyki zakupowe, a konsekwencją tych zmian są przeobrażenia struktur wydatków, które odzwierciedlają nie tylko procesy zakupów, ale także działania adaptacyjne gospodarstw domowych do warunków otoczenia. Reasumując powyższe rozważania można stwierdzić, iż w latach 1998-2007 wysokiej dynamice przeciętnych miesięcznych rozporządzalnych dochodów w polskich gospodarstwach domowych towarzyszył niższy poziom dynamiki przeciętnych miesięcznych wydatków (zarówno w odniesieniu do ogółu gospodarstw domowych, jak i do poszczególnych grup
Zmiany struktur wydatków gospodarstw domowych w Polsce 171 społeczno ekonomicznych). Na podstawie przeprowadzonej analizy można zauważyć, iż wydatki gospodarstw domowych co roku ulegały wzrostowi. We wszystkich typach gospodarstw domowych łatwo zauważyć największy udział wydatków na żywność w strukturze wydatków, a także malejący ich procentowy udział. Na drugim miejscu pod względem poziomu udziałów plasowały się wydatki na mieszkanie, a na trzecim - wydatki na transport. Inne cechy charakterystyczne struktury wydatków polskich gospodarstw domowych to rosnące wydatki na rekreację i kulturę. Malały zaś udziały wydatków na napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe. Względnie na stałym poziomie pozostawały wydatki na edukację oraz restauracje i hotele. Najlepszą kondycję pod względem struktury wydatków wykazywały w całym okresie analizy gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek. Miały one wyższe zarówno wydatki, jak i dochody w porównaniu do innych grup społeczno ekonomicznych. Względnie dobrą sytuację pod względem wydatków odnotowywano także w gospodarstwach emerytów i rencistów oraz gospodarstwach pracowników. Najniższe wydatki, jak również dochody, zauważalne były w gospodarstwach domowych rolników. Przedstawione przemiany struktury wydatków w polskich gospodarstwach domowych w latach 1998-2007 to jeden z wielu czynników, który może mieć pośredni wpływ na kształtowanie kondycji gospodarstw, a który to jednocześnie wraz z innymi determinantami wpływa na upowszechnianie się wzorów konsumpcji w społeczeństwie. BIBLIOGRAFIA: 1. Budżety gospodarstw domowych w 2006 roku, (2007), GUS, Warszawa. 2. Gospodarstwa domowe wybrane elementy warunków życia ludności w I półroczu 1999 roku,(1999), GUS, Warszawa. 3. Mikroekonomia (2005), red. D. Kopycińska, Szczecin. 4. Rocznik Statystyczny 1998, (1998), GUS, Warszawa. 5. Rocznik Statystyczny 1999, (1999), GUS, Warszawa. 6. Rocznik Statystyczny 2000, (2000), GUS, Warszawa. 7. Rocznik Statystyczny 2001, (2001), GUS, Warszawa. 8. Rocznik Statystyczny 2002, (2002), GUS, Warszawa. 9. Rocznik Statystyczny 2003, (2003), GUS, Warszawa. 10. Rocznik Statystyczny 2004, (2004), GUS, Warszawa. 11. Rocznik Statystyczny 2005, (2005), GUS, Warszawa. 12. Rocznik Statystyczny 2006, (2006), GUS, Warszawa. 13. Słaby T. (2006), Konsumpcja. Eseje statystyczne, Difin, Warszawa. 14. Smyczek S., Sowa I. (2005), Konsument na rynku. Zachowania, modele, aplikacje, Difin, Warszawa. 15. Sytuacja gospodarstw domowych w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, (2007), GUS, www.stat.gov.pl, stan na dzień 02.06.2007. 16. Włodarczyk Śpiewak K. (2003), Czynniki determinujące strukturę konsumpcji młodych gospodarstw domowych, US, Szczecin.