Wyniki sondażowych analiz paleoekologicznych osadów strefy litoralnej Jeziora Powidzkiego na Pojezierzu Gnieźnieńskim

Archeologia Jeziora Powidzkiego redakcja naukowa Andrzej Pydyn, Toruń 2010 Joanna Święta-Musznicka, Małgorzata Latałowa, Monika Pryczkowska Pracownia Paleoekologii i Archeobotaniki Katedra Ekologii Roślin, Uniwersytet Gdański Wyniki sondażowych analiz paleoekologicznych osadów strefy litoralnej Jeziora Powidzkiego na Pojezierzu Gnieźnieńskim The results of sounding palaeoecological examination of sediments in the littoral zone of Lake Powidz in the Gniezno Lake District Abstract Classical methods of pollen analysis and analysis of macroremains have been used to determine the age and character of sediments in the area of the underwater archaeological site (Powidz Lake, Gniezno Lake District). Moreover, these methods were to answer a question if there are any original culture layers related to the Lusatian Urnfield Culture settlement preserved in this site. The results indicate that in the area of the site bottom sediments are strongly disturbed due to lake level changes. Both pollen and macrofossil samples do not contain any direct indicators of settlement activity. The lower part of the sediments is of the late glacial age and is covered by a much younger sequence deposited after the decline of the Lusatian Urnfield Culture settlement activity. In the final conclusion we suggest that new coring point for palaeoecological investigation should be placed in more distance from the littoral zone of the lake. Wstęp Osady jeziorne stanowią doskonałe źródło wiedzy o długoterminowych przemianach środowiska przyrodniczego, wiernie rejestrując i przechowu-

178 Joanna Święta-Musznicka, Małgorzata Latałowa, Monika Pryczkowska jąc informacje o procesach i zdarzeniach ekologicznych, które zachodziły w obrębie zbiorników wodnych oraz w ich sąsiedztwie. Beztlenowe warunki depozycji przyczyniają się do zachowania w doskonałym stanie szczątków organizmów, które odzwierciedlają skład lokalnych ekosystemów jeziornych i bagiennych (Birks 2001) oraz zmiany roślinności w rejonie stanowiska, także te, które były wynikiem działalności osadniczej i gospodarczej w minionych okresach (m.in. Gaillard i in. 1991; Latałowa 1992; Makohonienko 2000). Należy jednak podkreślić, że zakres informacji zapisanych w tego typu archiwach jest uzależniony od charakteru i cech morfometrycznych zbiornika, z którego pochodzą badane osady (Latałowa 2003; 2007), a także od przebiegu procesów sedymentacyjnych (Davis i in. 1984). Podstawowymi metodami służącymi do rekonstrukcji dawnego środowiska na stanowiskach archeologicznych są najczęściej analizy: pyłkowa i szczątków makroskopowych (Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005). Analiza pyłkowa jest głównym narzędziem umożliwiającym odtworzenie historii roślinności i określenie czynników determinujących przemiany ekosystemów lądowych (Faegri, Iversen 1989; Moore i in. 1991), natomiast analizy szczątków makroskopowych z osadów limnicznych i bagiennych są przede wszystkim źródłem informacji na temat wahań poziomu wody w zbiorniku oraz zmian warunków troficznych (Digerfeldt 1986; Hannon, Gaillard 1997; Birks 2001; Polcyn 2003; Punning i in. 2006). Rekonstrukcje paleoekologiczne opierają się na właściwościach bioindykacyjnych gatunków stwierdzonych w materiale kopalnym (np. Tobolski 1987), ich precyzja rośnie zatem wraz z poszerzaniem grupy organizmów wskaźnikowych wykorzystywanych w tego typu badaniach. Dlatego w ostatnich latach przykłada się coraz większą wagę do włączania analiz wielu innych grup organizmów, między innymi okrzemek (Battarbee 1988; Battarbee i in. 2001; Bąk i in. 2007) czy skorupiaków (Szeroczyńska 1998; Korhola, Rautio 2001), a także do pogłębionego oznaczania tzw. mikrofosyliów pozapyłkowych, czyli szczątków różnych organizmów obecnych w preparatach palinologicznych (Geel van i in. 1994; Makohonienko 2000; Geel van 2001). Specjalnym zadaniem analizy pyłkowej jest też możliwość datowania względnego warstw osadu (Latałowa 1994), co umożliwia m.in. identyfikację luk sedymentacyjnych (hiatusu) w badanych profilach. Celem niniejszej pracy było wstępne rozpoznanie wieku osadów Jeziora Powidzkiego (Pojezierze Gnieźnieńskie) w rejonie pozostałości osadnictwa ludności łużyckich pól popielnicowych (Polanowo, gm. Powidz, stanowi-

Wyniki sondażowych analiz paleoekologicznych osadów strefy litoralnej Jeziora... 179 Ryc. 1. Jezioro Powidzkie, Polanowo, stanowisko 12. Lokalizacja rdzenia P/1 i innych wierceń (2 5), kolorem zielonym zaznaczono obszar przebadany archeologicznie w 2004 i 2005 roku sko 12; Pydyn, Rembisz 2010) oraz określenie ich przydatności do badań przyrodniczych w kontekście problematyki tego stanowiska (ryc. 1). Materiał i metody W trakcie prac archeologicznych, w lipcu 2005 roku, na terenie stanowiska Polanowo 12 pobrano pięć rdzeni osadów dennych przeznaczonych do analiz paleoekologicznych (ryc. 1; Pydyn, Rembisz 2010). Profile o długości od 54 do 90 cm zebrano plastikową rurą o średnicy 10 cm, wbijając ją w dno jeziora. Zabezpieczone rdzenie zostały przewiezione w pozycji pionowej do laboratorium Pracowni Paleoekologii i Archeobotaniki Uniwersytetu Gdańskiego, gdzie były przechowywane, również pionowo, do rozpoczęcia analiz laboratoryjnych.

180 Joanna Święta-Musznicka, Małgorzata Latałowa, Monika Pryczkowska W trakcie prac laboratoryjnych opisano osady, używając systemu Troels Smitha (1955) z uwzględnieniem modyfikacji Aaby ego i Berglunda (1986); śladową zawartość składników osadu oznaczono znakiem +. Barwę osadów określono, posługując się skalą barw Munsella. Ze względu na identyczny skład litologiczny wszystkich rdzeni, do szczegółowych analiz paleoekologicznych wytypowano rdzeń P/1 o najdłuższej sekwencji osadów. Do analizy pyłkowej pobierano podpróbki o objętości 1 cm 3. Osady macerowano przez 4 7 dni w kwasie fluorowodorowym (HF), płukano w 10% kwasie solnym (HCl) i wodzie destylowanej, gotowano przez 10 15 min w 10% roztworze wodorotlenku potasu (KOH) i acetolizowano (Faegri, Iversen 1989). Analizę pyłkową wykonano w odstępach co 6 cm wzdłuż całego rdzenia. W analizie mikroskopowej wykorzystano mikroskop Nikon Eclipse E600 wyposażony w kontrast Nomarskiego, używając powiększeń od 400 do 800 razy. W zależności od frekwencji pyłku, w próbce liczono od 600 do 1000 ziaren pyłku drzew (AP) oraz towarzyszący im pyłek roślin zielnych (NAP), a także szczątki innych organizmów (tzw. mikrofosylia pozapyłkowe), m.in. zielenic z rodzajów Pediastrum, Scenedesmus, Botryococcus i Tetraedron, sinic z rodzajów Anabena i Gleotrichia oraz cząstki pyłu węglowego. Sporomorfy, których nie udało się oznaczyć, zaliczono do grupy varia. Nomenklaturę taksonów palinologicznych przyjęto według Polskiej Palinologicznej Bazy Danych. Do analizy szczątków makroskopowych rdzeń podzielono na odcinki o grubości 4 cm, przy czym podział ten był modyfikowany w zależności od przebiegu granic litologicznych. Poszczególne próbki o objętości 180 300 cm 3 szlamowano pod strumieniem bieżącej wody, poddając osad rozfrakcjonowaniu na sitach o średnicy oczek 0,5 i 0,2 mm. Otrzymane frakcje segregowano pod mikroskopem stereoskopowym przy powiększeniu 16. Analizowano całą objętość próbki. W przypadku znacznego nagromadzenia szczątków zwierzęcych, m.in. gemmul gąbek i siodełek wioślarek, ich ilość zliczono w podpróbkach o określonej objętości i przemnażano przez odpowiedni współczynnik, umożliwiający ocenę całkowitej reprezentacji w próbce. Do momentu opracowania szczątki przechowywano na szalkach Petriego, w mieszance konserwującej, zawierającej wodę, alkohol i glicerynę (1: 1: 1) z dodatkiem tymolu. Materiał oznaczano za pomocą mikroskopów stereoskopowych Technival 2 i Nikon SMZ1500 przy powiększeniach do 120 razy. Formy nieoznaczone zaliczono do ka-

Wyniki sondażowych analiz paleoekologicznych osadów strefy litoralnej Jeziora... 181 tegorii varia. Nazewnictwo łacińskie roślin podano za Vascular plants of Poland-a checklist (Mirek i in. 2002). Wyniki przedstawiono w postaci procentowego diagramu pyłkowego i diagramu koncentracji szczątków makroskopowych w 270 cm 3 osadu. Podstawą obliczeń w diagramie pyłkowym jest suma AP+NAP=100%. Ziarna pyłku krzewów włączono do AP, a z NAP wyłączono pyłek roślin wodnych i bagiennych. Udział mikrofosyliów pozapyłkowych obliczono z sumy AP+NAP + sporomorfy roślin wodnych i bagiennych + mikrofosylia =100%. W diagramie pyłkowym wydzielono lokalne poziomy pyłkowe (local pollen asemblage zones LPAZ), według ogólnie przyjętych kryteriów (Birks, Berglund 1979; Birks 1986), opierając się przede wszystkim na przebiegu krzywych drzew i najważniejszych taksonów roślin zielnych. Na podstawie obecności sporomorf roślin bagiennych i wodnych oraz mikrofosyliów pozapyłkowych wyodrębniono poziomy mikroskopowych wskaźników limnologicznych (PWL). Również w diagramie szczątków makroskopowych wydzielono odpowiednie poziomy MAZ (Macrofossils Assemblage Zones). Rekonstrukcję lokalnych zmian środowiska przyrodniczego w rejonie stanowiska oparto na występowaniu i właściwościach bioindykacyjnych zidentyfikowanych taksonów. Przybliżony wiek spągowych i stropowych warstw osadów określono na podstawie datowania palinologicznego, porównując skład spektrów pyłkowych w poziomach wydzielonych w diagramie z Jeziora Powidzkiego, z obrazem pyłkowym zarejestrowanym w diagramach reperowych z okolic Lednicy i Gniezna (m.in. Tobolski 1991; Makohonienko 2000). Wyniki Litologia osadów W rdzeniu P/1 wyróżniono 5 warstw litologicznych (tab. 1). W profilu przeważa gytia węglanowa ze zmiennym udziałem materii mineralnej oraz domieszką detrytusu roślinnego i muszlowego. W samym spągu profilu występuje znaczna domieszka materiału klastycznego, natomiast w stropowej części rdzenia pojawiają się typowe osady piaszczyste (ryc. 2).

182 Joanna Święta-Musznicka, Małgorzata Latałowa, Monika Pryczkowska Tabela 1. Jezioro Powidzkie, Polanowo, stanowisko 12. Litologia profilu P/1 Nr warstwy Głębokość (cm) 1 0 3 2 3 16 3 16 43 4 43 86 5 86 91 Opis osadu piasek gruboziarnisty z domieszką żwiru, gytii węglanowej i detrytusu roślinnego, jasnoszary (5Y 7/1); strefa mieszania; (Gmin Gmaj) 3 Dg 1 Lc +++, nig. 1, strf. 0, elas. 0, sicc. 3 gytia węglanowa, jasnobrunatna, w stropie jasnoszara (10YR 5/2 7/1), zapiaszczona, ze zmienną domieszką detrytusu roślinnego i muszlowego; Lc 3 Dg 1 (As+Ag) +++ Dg moll +++, nig. 1, strf. 0, elas. 1, sicc. 3, lim. sup. 0 gytia węglanowa, jasnoszara (10YR 7/1), lekko zapiaszczona, z domieszką detrytusu roślinnego i muszlowego, którego udział rośnie ku górze odcinka; Lc 3 (As+Ag) 1 Dg moll +++ Dg +++, nig. 1, strf. 1, elas. 1, sicc. 3, lim. sup. 0 gytia węglanowa, jasnooliwkowa (5Y 6/2 6/1), lekko zapiaszczona, nierównomiernie laminowana, z domieszką detrytusu roślinnego i muszlowego; Lc 4 (As+Ag) +++ Dg moll + Dg +++, nig. 2, strf. 2, elas. 1, sicc. 3, lim. sup. 0 (granica falista ) gytia węglanowa silnie zailona i lekko zapiaszczona, ciemnoszara (10YR 5/1); Lc 2 As2 Ag++, Dg moll +, nig. 3, strf. 0, elas. 2, sicc. 3, lim. sup. 0 Poziomy pyłkowe (L PAZ) W rdzeniu P/1 na głębokości 42 cm występuje hiatus, dlatego profil nie przedstawia ciągłej sukcesji pyłkowej. W diagramie wyróżniono trzy poziomy pyłkowe (tab. 2, ryc. 3). Poziomy P/1 1 i P/1 2 ilustrują zdarzenia z późnego glacjału, prawdopodobnie ze schyłku starszego dryasu i części Allerødu (por. diagram pyłkowy z Dziekanowic; Litt 1988). Datowanie palinologiczne poziomu P/1 3 jest znacznie trudniejsze ze względu na

Wyniki sondażowych analiz paleoekologicznych osadów strefy litoralnej Jeziora... 183 Ryc. 2. Jezioro Powidzkie, Polanowo, stanowisko 12. Osady rdzenia P/1 (fot. Marcelina Zimny) dosyć jednorodny skład spektrów pyłkowych i słabe rozwinięcie tego odcinka. Hiatus obejmuje młodszą część późnego glacjału i większą część holocenu. Osady zalegające na materiałach późnoglacjalnych można datować palinologicznie na schyłek okresu subborealnego lub starszą część okresu subatlantyckiego (por. diagramy pyłkowe z jezior Skrzetuszewskiego i Świętokrzyskiego; Tobolski 1991; Makohonienko 2000). Brak także osadów młodszych.

184 Joanna Święta-Musznicka, Małgorzata Latałowa, Monika Pryczkowska Tabela 2. Jezioro Powidzkie, Polanowo, stanowisko 12. Poziomy pyłkowe wyróżnione w profilu P/1 Nr LPAZ Nazwa LPAZ Głębokość (cm) Opis LPAZ P/1 1 Salix Hippophaë 89 81 wysokie wartości Pinus (39%), Salix (9,4%) i Hippophaë (5,9%); dobrze reprezentowany jest pyłek brzozy karłowatej, jałowca, traw, bylic i posłonków; obecne są Selaginella selaginoides i Dryas octopetala P/1 2 Betula Pinus 81 42 P/1 3 Carpinus Quercus 42 1 górna granica: ostry wzrost krzywej Betula krzywa Betula osiąga 62%; bardzo zmienny udział Pinus (16,5 79%); maksymalne wartości krzywej Juniperus (1,9%); spada zawartość pyłku Betula nana, Salix i Hippophaë górna granica: załamanie krzywej Pinus, wzrost krzywych mezofilnych drzew liściastych m.in. Quercus, Carpinus, Alnus i Corylus wysokie wartości procentowe Quercus (13,5%), Carpinus (10,5%) i Corylus (8,4%); dobrze reprezentowany jest pyłek olszy, wiązu, lipy i jesionu; stale obecne wskaźniki antropogeniczne (Artemisia, Plantago lanceolata, Rumex acetosella, Pteridium aquilinum) Poziomy wskaźników limnologicznych (PWL) W profilu P/1 wydzielono trzy poziomy mikroskopowych wskaźników limnologicznych (tab. 3, ryc. 3). Zmiany w reprezentacji pyłku roślin wodnych, bagiennych i mikrofosyliów pozapyłkowych ilustrują przeobrażenia ekosystemu jeziornego w późnym glacjale i późnym holocenie. Szczególnie ostro zaznacza się granica między poziomami P/1 A i P/1 B, która, podobnie jak granica między poziomami pyłkowymi P/1 2 i P/1 3, świadczy o luce sedymentacyjnej.

Wyniki sondażowych analiz paleoekologicznych osadów strefy litoralnej Jeziora... 185 Tabela 3. Jezioro Powidzkie, Polanowo, stanowisko 12. Poziomy wskaźników limnologicznych (PWL) wyróżnione w profilu P/1 Symbol PWL Głębokość (cm) P/1 A 89 42 P/1 B 42 14 P/1-C 14 1 Opis PWL znaczny udział Botryococcus i Tetraedron, niewielki udział Pediastrum, pojedynczo Gleotrichia; nieregularnie pojawia się pyłek makrofitów, zwłaszcza Potamogeton i Myriophyllum spicatum wśród zielenic na znaczeniu zyskuje Scenedesmus i Pediastrum, spada udział Tetraedron; ciągła krzywa Gleotrichia i Turbellaria, pojedynczo pojawia się Anabena; niemal stałym elementem jest pyłek Potamogeton załamuje się krzywa Scenedesmus, rośnie krzywa Gleotrichia Poziomy szczątków makroskopowych (MAZ) Wśród szczątków makroskopowych oznaczono 22 taksony roślin, z których 17 określono do gatunku, trzy do rodzaju, a dwa pozostawiono w randze rodziny. Ponadto stwierdzono obecność łusek pączkowych drzew i węgielków. Wśród szczątków zwierzęcych wyróżniono 7 taksonów mięczaków (typów) oraz 9 innych taksonów w randze gatunku (2 taksony), rodzaju (1 takson) i wyższych jednostek systematycznych (6 taksonów). Na podstawie składu jakościowego i ilościowego szczątków makroskopowych, w diagramie z rdzenia P/1 wyróżniono 3 poziomy (tab. 4, ryc. 4). Interpretacja materiału paleoekologicznego Roślinność lądowa i środowisko limniczne u schyłku zlodowacenia Skład spektrów pyłkowych w spągu profilu (P/1 1 LPAZ) wskazuje, że w okresie reprezentowanym przez tę część diagramu, w otoczeniu stanowiska dominowały zbiorowiska nieleśne z płatami wilgotnej tundry krzewinkowej z brzozą karłowatą (Betula nana), widliczką (Selaginella selaginoides), dębikiem ośmiopłatkowym (Dryas octopetala) i innymi

[186] Ryc. 3. Jezioro Powidzkie, Polanowo, stanowisko 12. Diagram pyłkowy z rdzenia P/1 (litologia por. tab. 1; L PAZ por. tab. 2; PWL por. tab. 3)

[187] Tabela 4. Jezioro Powidzkie, Polanowo, stanowisko 12. Poziomy szczątków makroskopowych wyróżnione w profilu P/1 Symbol MAZ Nazwa MAZ Głębokość (cm) Opis MAZ P/1 I P/1 II P/1 III Characeae Acarina Turbellaria Najas marina Mollusca 90 42 42 14 dominują oospory ramienic Characeae, bardzo liczne są szczątki zwierzęce (Acarina, Cristatella mucedo, Spongiae, Turbellaria); pojawiają się siodełka Daphnia sp., kokony Piscicola geometra, skorupki Ostracoda i stosunkowo nielicznie muszle ślimaków (typ 7); wśród szczątków roślinnych stwierdzono Potamogeton filiformis; nieliczne są szczątki roślin lądowych Betula sect. albae, Pinus sylvestris, Arctostaphylos uva-ursi pojawia się znaczna liczba nasion Najas marina; oospory ramienic występują sporadycznie; pojedynczo trafiają się Potamogeton perfoliatus, Schoenoplectus lacustris i Cladium mariscus; wśród szczątków zwierzęcych wyróżniają się Mollusca, licznie występują Piscicola geometra, Cristatella mucedo i Daphnia sp.; udział Spongiae i Daphnia spada w górnej części poziomu; sporadycznie pojawiają się szczątki roślin lądowych: orzeszki Betula sect. albae, Pinus sylvestris, Alnus glutinosa i Carpinus betulus Characeae Cristatella mucedo 14 0 liczne oospory Characeae, statoblasty Cristatella mucedo, ponadto muszle ślimaków, kokony Piscicola geometra; stale obecne nasiona Najas marina; w stropowych próbkach liczne szczątki roślin lądowych, typowych dla siedlisk antropogenicznych: Chenopodium album, Urtica dioica, Rumex acetosella, Arenaria serpyllifolia, Stellaria media

[188] Ryc. 4. Jezioro Powidzkie, Polanowo, stanowisko 12. Diagram szczątków makroskopowych z rdzenia P/1 ( litologia por. tab. 1; MAZ tab. 4)

Wyniki sondażowych analiz paleoekologicznych osadów strefy litoralnej Jeziora... 189 h e liofitami: Empetrum nigrum, Gypsophila muralis, Helianthemum, Artemisia, Urtica, Chenopodiaceae i Poaceae; wśród szczątków makroskopowych znaleziono nasiona mącznicy lekarskiej (Arctostaphylos uva-ursi). Obecne były zarośla krzewów z wierzbami (Salix), rokitnikiem (Hippophaë rhamnoides) i jałowcem (Juniperus communis). Kępy drzew tworzyła brzoza (makroszczątki Betula sect. albae). Kilkuprocentowe wartości pyłku Hippophaë rhamnoides, wysokie wartości pyłku wierzby oraz niski udział pyłku brzozy i sosny upoważniają do korelacji tej części diagramu z poziomem pyłkowym D3 (Salix Hippophaë) opisanym przez Litta (1988) w diagramie z Dziekanowic koło Lednogóry i w konsekwencji datowanie tej części profilu na starszy dryas. W tym czasie flora i fauna samego jeziora były stosunkowo ubogie. Wśród glonów dominowały makrofityczne ramienice (Characeae), występowały zielenice (Pediastrum, Botryococcus, Tetraedron), w niewielkich ilościach pojawiały się sinice (Gleotrichia), a wśród roślin naczyniowych rdestnice (Potamogeton). W próbkach stwierdzono szczątki różnych przedstawicieli fauny, a wśród nich pijawki pasożytującej na rybach (Piscicola geometra), której obecność jest pośrednim dowodem występowania ryb w badanym rejonie zbiornika. W nadległych próbkach (P/1 2 LPAZ) gwałtownie rośnie krzywa brzóz drzewiastych, a następnie sosny. Równolegle spada udział pyłku roślin zielnych, brzozy karłowatej i innych taksonów charakterystycznych dla chłodnych okresów późnego glacjału. Ten fragment diagramu dokumentuje rozprzestrzenianie się lasów brzozowych, a następnie ekspansję sosny. Obecność obu taksonów w bezpośrednim sąsiedztwie stanowiska jest poświadczona przez makroszczątki (P/1 II MAZ). Poziom ten reprezentuje fazę brzozową Allerødu i początek fazy sosnowej tego okresu, por. poziomy D4 (Betula) i D5 (Pinus-Betula) w diagramie z Dziekanowic (Litt 1988). W profilu tym brakuje więc młodszej części Allerødu i całego młodszego dryasu. W Allerødzie nastąpił bujny rozwój ekosystemu jeziornego. Na dnie badanej strefy zbiornika rozwinęły się łąki ramienicowe, wśród makrofitów obecne były Potamogeton filiformis (makroszczątki) i Myriophyllum spicatum, gatunki typowe dla mezotroficznych wód zasobnych w węglan wapnia (Podbielkowski, Tomaszewicz 1996; Zarzycki i in. 2002). Pojawiały się bujne zakwity zielenic z rodzajów Tetraedron i Botryococcus, w mniejszych ilościach zanotowano przedstawicieli rodzaju Pediastrum (P. integrum, P. kawraiskyi i P. boryanum var. pseudoglabrum) charakte-

190 Joanna Święta-Musznicka, Małgorzata Latałowa, Monika Pryczkowska rystycznych dla czystych i chłodnych wód (Jankovská, Komárek 2000). Licznie występowały słodkowodne gąbki (Spongiae), mikroskopijne skorupiaki (Daphnia sp., Ostracoda), mszywioły (Cristatella mucedo), wodne roztocza (Acarina), pijawki ryb (Piscicola geometra) i wirki (Turbellaria), których obecność wskazuje, że wody jeziora były dobrze natlenione i miały alkaliczny odczyn (Jura 1996). O zasadowym odczynie mówi też skład osadów, których dominującym składnikiem jest gytia węglanowa. Roślinność lądowa i środowisko limniczne na przełomie okresu subborealnego i subatlantyckiego Wyraźna granica litologiczna, a także charakter granic między poziomami P/1 2 i P/1 3 LPAZ i w diagramie szczątków makroskopowych (P/1 II P/1 III MAZ) jednoznacznie świadczą o luce sedymentacyjnej (hiatus), która musiała powstać w wyniku destrukcji i zaburzeń w akumulacji osadów w strefie brzegowej jeziora. Jest to często spotykane zjawisko, ponieważ strefa litoralna jezior jest szczególnie narażona na niszczące skutki wahania poziomu wody w zbiorniku, a w przypadku dużych akwenów, do których należy Jezioro Powidzkie, dodatkowym czynnikiem jest falowanie, które uniemożliwia stabilizację osadów, prowadzi do ich erozji i redepozycji w głębszych partiach zbiornika (Digerfeldt 1986; Dearing, Foster 1986; Punning i in. 2006). Zmiany poziomu wód, zwłaszcza dużych jezior, są przede wszystkim skutkiem zmian klimatycznych (Gaillard 1985; Starkel i in. 1996), jednak w określonych sytuacjach mogą być również wynikiem działalności człowieka (Choiński 1995). Górny odcinek rdzenia (P/I 3 LPAZ) reprezentuje fragment młodszego holocenu. Porównanie cech omawianego diagramu z profilami, które można uznać za wzorcowe dla regionu (Tobolski 1991; Makohonienko 2000) wskazuje, że przypuszczalnie mamy tu do czynienia z jedną z faz osadniczych w okresie między 3,4 a 1,8 tysiąca lat 14 C BP. O tym, że jest to okres młodszy od ok. 3,4 tys. 14 C BP świadczą m.in. około 10% wartości udziału pyłku grabu (Carpinus) i stała obecność pyłku buka (Fagus) przy relatywnie niskich wartościach pyłku leszczyny (Corylus) i dębu (Quercus). Z drugiej strony, brak charakterystycznej w skali regionu bezwzględnej dominacji pyłku grabu w spektrach z Jeziora Powidzkiego każe poszukiwać analogii tej części diagramu z poziomami ilustrującymi depresję w krzywej tego taksonu, związanych chronologicznie z fazami osadnictwa z wczesnej epoki żelaza oraz okresu wpływów rzymskich.

Wyniki sondażowych analiz paleoekologicznych osadów strefy litoralnej Jeziora... 191 Z kolei brak pyłku zbóż, zwłaszcza żyta, przy regularnie, lecz pojedynczo występującym pyłku babki (Plantago lanceolata) skłania do przypuszczenia, że jest to raczej fragment osadów, które odłożyły się w okresie związanym z osadnictwem ludności łużyckich pól popielnicowych. Należy jednak podkreślić, że ten odcinek diagramu pyłkowego jest mało charakterystyczny i uderza w nim stosunkowo niewielki udział wskaźników antropogenicznych (sensu Behre 1981), co wydaje się sprzeczne z bezpośrednimi śladami osadnictwa łużyckiego na stanowisku. Dopiero w samym stropie profilu pojawia się jedno ziarno pyłku w typie pszenicy (Triticum-t.), a wśród szczątków makroskopowych szereg gatunków chwastów (Chenopodium album, Rumex acetosella, Arenaria serpyllifolia, Stellaria media), które w tym przypadku mogą stanowić materiał subwspółczesny. Śladem osadnictwa w bezpośrednim sąsiedztwie miejsca badań może być bardzo wysoki udział szczątków Scenedesmus, zielenicy charakterystycznej dla eutroficznych wód (Kawecka, Eloranta 1994; Jankovská, Komárek 2000). W żadnym z profili nie stwierdzono materiału, który pod względem botanicznym mógłby być interpretowany jako warstwa kulturowa. W okresie odkładania się omawianej serii osadów w otoczeniu stanowiska występowały mieszane lasy liściaste dębowo-grabowe z leszczyną w podszyciu i stosunkowo niewielkim udziałem lipy, wiązu i jesionu. Były to już zbiorowiska przekształcone działalnością człowieka. Zaburzenia w fitocenozach leśnych ilustruje regularna obecność pyłku wrzosu (Calluna vulgaris) i zarodników orlicy (Pteridium aquilinum), a także pojedyncze ziarna pyłku pszeńca (Melampyrum); wszystkie te rośliny pojawiają się szczególnie chętnie na pożarzyskach, w warunkach dobrego oświetlenia. Wysoki udział sosny w spektrach pyłkowych jest przypuszczalnie świadectwem ekspansji tego gatunku na wcześniej odlesione siedliska. W zbiorowiskach nieleśnych znaczny udział miały rośliny, które rozprzestrzeniają się na terenach zmienionych przez człowieka. Relatywnie wysokie wartości pyłku bylic (Artemisia) świadczą o rozwoju roślinności ruderalnej w sąsiedztwie stanowiska. Pyłek babki (Plantago lanceolata) dokumentuje obecność łąk i pastwisk. Skład makroszczątków i mikrofosyliów pozapyłkowych w tej części profilu sugeruje, że w miejscu jego pobrania woda była płytka, zasobna w substancje biogenne (eutroficzna). Świadczą o tym znaczące ilości szczątków Scenedesmus, w stropowych próbkach także Gleotrichia, a wśród makrofitów Potamogeton perfoliatus, gatunku o grubych, elastycznych pę-

192 Joanna Święta-Musznicka, Małgorzata Latałowa, Monika Pryczkowska dach przystosowanych do siedlisk, na których występuje intensywny ruch wody (Podbielkowski, Tomaszewicz 1996). Liczne fragmenty mięczaków mogą być konsekwencją powstawania skupień muszli typowych dla strefy brzegowej dużych zbiorników, kształtowanej przez falowanie. Podsumowanie i wnioski Biorąc pod uwagę powyższe dane oraz fakt, że badany profil pochodzi z miejsca, gdzie odkryto pozostałości osady łużyckich pól popielnicowych, proponujemy następującą interpretację tego materiału. Dzisiejsza strefa litoralna Jeziora Powidzkiego u schyłku ostatniego zlodowacenia była płytkowodną częścią większego zbiornika. Podobnie jak na wielu obszarach Polski i Europy (m.in. Gaillard 1985; Ralska-Jasiewiczowa, Starkel 1988), w holocenie przechodziła przez fazy zarówno niskich, jak i wysokich poziomów wody, które powodowały zmiany jego linii brzegowej i niszczenie wcześniej odłożonych osadów. Rejon badanego stanowiska zapewne kilkukrotnie znajdował się w strefie lądu. Niniejsze materiały nie mogą być podstawą do oryginalnego ustalenia chronologii tych zdarzeń. Osada łużycka została założona w sąsiedztwie brzegu ówczesnego jeziora, w warunkach jego niskiego poziomu, lecz jej funkcjonowanie zostało przerwane przez podniesienie się lustra wody i w konsekwencji zatopienie zajętego przez nią obszaru, podobnie jak to zarejestrowano na wielu innych stanowiskach tej kultury (m.in. Ralska-Jasiewiczowa, Starkel 1988; Niewiarowski 1995). Miejsce to znalazło się w strefie znacznej dynamiki falowania, które doprowadziło do zniszczenia warstw kulturowych i erozji części osadów. W konsekwencji, na stanowisku pozostały przede wszystkim fragmenty konstrukcji i cięższe przedmioty, które osiadły na stopniowo eksponowanych, stosunkowo zwięzłych osadach późnoglacjalnych. Stanowisko to zostało przykryte depozytem, który znajduje się w górnej części omawianego profilu i prawdopodobnie reprezentuje okres bezpośrednio po opuszczeniu osady. Tłumaczyłoby to z jednej strony stosunkowo niski udział wskaźników antropogenicznych w spektrach pyłkowych, a z drugiej, utrzymujące się wysokie wskaźniki trofii. Ponowne obniżenie poziomu wody w jeziorze, być może w wyniku współcześnie obserwowanych procesów (Choiński 1995), spowodowało kolejne zniszczenie osadów i stopniowe eksponowanie elementów konstrukcyjnych osady łużyckiej na ich powierzchni.

Wyniki sondażowych analiz paleoekologicznych osadów strefy litoralnej Jeziora... 193 Uzyskane wyniki jednoznacznie wskazują, że dalsze analizy paleoekologiczne osadów dennych bezpośrednio na terenie tego stanowiska nie mają uzasadnienia ze względu na ich zniszczenie w brzeżnej strefie zbiornika. Nowe profile do badań, które lepiej odzwierciedlałyby zmiany przyrodnicze w trakcie funkcjonowania osadnictwa pradziejowego na tym terenie, należałoby pobrać w nieco większej odległości od linii brzegowej, kierując się batymetryczną charakterystyką dna jeziora. Bibliografia Aaby B., Berglund B. E. 1986 Characterization of lake and peat deposits, [w:] Handbook of Holocene Palaeoecology and Palaeohydrology, red. B. E. Berglund, Chichester Singapore, s. 231 246. Battarbee R.W. 1988 The use of diatom analysis in archaeology: A review, Journal of Archaeological Science, t. 15, s. 621 644. Battarbee R. W., Jones V. J., Flower R. J., Cameron N. G., Bennion H., Carvalho L., Juggins S. 2001 Diatoms, [w:] Tracking Environmental Change Using Lake Sediments, t. 3: Terrestrial, Algal, and Siliceous Indicators, red. J. P. Smol, H. J. B. Birks, W. M. Last, Dordrecht Boston London, s. 155 202. Bąk M., Witkowski A., Kierzek A., Zamelczyk K. 2007 Wykorzystanie badań diatomologicznych w archeologii, [w:] Studia interdyscyplinarne nad środowiskiem i kulturą w Polsce. Środowisko Człowiek Cywilizacja, t. 1, red. M. Makohonienko, D. Makowiecki, Z. Kurnatowska, Poznań, s. 233 244. Behre K. E. 1981 The interpretation of anthropogenic indicators in pollen diagrams, Pollen et Spores, t. 23, s. 227 245. Birks H. H. 2001 Plant macrofossils, [w:] Tracking Environmental Change Using Lake Sediments, t. 3: Terrestrial, Algal, and Siliceous Indicators, red. J. P. Smol, H. J. B. Birks, W. M. Last, Dordrecht Boston London, s. 49 74. Birks H. J. B. 1986 Numerical zonation, comparison and correlation of Quaternary pollen-stratigraphical data, [w:] Handbook of Holocene Palaeoecology and Palaeohydrology, red. B. E. Berglund, Chichester Singapore, s. 743 773. Birks H. J. B., Berglund B. E. 1979 Holocene pollen stratigraphy of Southern Sweden: a reappraisal using numerical methods, Boreas, t. 8, z. 3, s. 257 279.

194 Joanna Święta-Musznicka, Małgorzata Latałowa, Monika Pryczkowska Choiński A. 1995 Zarys limnologii fizycznej Polski, Poznań. Davis M. B., Moeller R. E., Ford J. 1984 Sediment focussing and pollen influx, [w:] Lake Sediments and Environmental History, red. E. Y. Haworth, J. W. G. Lund, Leicester, s. 261 293. Dearing J. A., Foster I. D. L. 1986 Lake sediments and palaeohydrological studies, [w:] Handbook of Holocene Palaeoecology and Palaeohydrology, red. B. E. Berglund, Chichester Singapore, s. 455 484. Digerfeldt G. 1986 Studies of past lake-level fluctuations, [w:] Handbook of Holocene Palaeoecology and Palaeohydrology, red. B. E. Berglund, Chichester Singapore, s. 127 143. Faegri K., Iversen J. 1989 Textbook of Pollen Analysis, red. K. Faegri, P. E. Kaland, K. Krzywinski, Chichester Singapore. Gaillard M. J. 1985 Postglacial palaeoclimatic changes in Scandinavia and Central Europe. A tentative correlation based on studies of lake level fluctuations, Ecologia Mediterranea, t. 11, s. 159 175. Gaillard M. J., Dearing J. A., El-Daoushy F., Enell M., Häkansson H. 1991 A late Holocene record of land-use history, soil erosion, lake trophy and lake- -level fluctuations at Bjäresjösjön (South Sweden), Journal of Paleolimnology, t. 6, s. 51 81. Geel van B. 2001 Non-pollen palynomorphs, [w:] Tracking Environmental Change Using Lake Sediments, t. 3: Terrestrial, Algal, and Siliceous Indicators, red. J. P. Smol, J. H. B. Birks, W. M. Last, Dordrecht Boston London, s. 99 120. Geel van B., Mur L. R., Ralska-Jasiewiczowa M., Goslar T. 1994 Fossil akinetes of Aphanizomenon and Anabaena as indicators for medieval phosphate-eutrophication of Lake Gościąż (Central Poland), Review of Palaeobotany and Palynology, t. 83, s. 97 105. Hannon G. E., Gaillard M. J. 1997 The plant-macrofossil record of past lake-level changes, Journal of Paleolimnology, t. 18, s. 15 28. Jankovská V., Komárek J. 2000 Indicative value of Pediastrum and other coccal green algae in palaeoecology, Folia Geobotanica, t. 35, s. 59 82. Jura C. 1996 Bezkręgowce, Warszawa. Kawecka B., Eloranta P. V. 1994 Zarys ekologii glonów wód słodkich i środowisk lądowych, Warszawa.

Wyniki sondażowych analiz paleoekologicznych osadów strefy litoralnej Jeziora... 195 Korhola A., Rautio M. 2001 Cladocera and other branchipod crustaceans, [w:] Tracking Environmental Change Using Lake Sediments, t. 4: Zoological Indicators, red. J. P. Smol, J. H. B. Birks, W. M. Last, Dordrecht Boston London, s. 5 42. Latałowa M. 1992 Man and vegetation in the pollen diagrams from Wolin Island (NW Poland), Acta Palaeobotanica, t. 32, z. 1, s. 123 249. 1994 Datowanie palinologiczne i charakterystyka paleobotaniczna profilu archeologicznego w Bolkowie koło Szczecina, Folia Praehistorica Posnaniensia, t. 6, s. 213 224. 2003 Podstawy interpretacji wyników analizy pyłkowej osadów czwartorzędowych, [w:] Palinologia, red. S. Dybova-Jachowicz, A. Sadowska, Kraków, s. 224 233. 2007 Gospodarka człowieka w diagramach pyłkowych, [w:] Studia interdyscyplinarne nad środowiskiem i kulturą w Polsce. Środowisko Człowiek Cywilizacja, t. 1, red. M. Makohonienko, D. Makowiecki, Z. Kurnatowska, Poznań, s. 171 187. Litt T. 1988 Untersuchungen zur spätglazialen Vegetationsentwicklung bei Dziekanowice (Umgebung Lednogóra, Wielkopolska), Acta Palaeobotanica, t. 28, s. 49 60. Lityńska-Zając M., Wasylikowa K. 2005 Przewodnik do badań archeobotanicznych, Poznań. Makohonienko M. 2000 Przyrodnicza historia Gniezna, Poznań Bydgoszcz. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002 Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin kwiatowych i paprotników Polski, Kraków. Moore P. D., Webb J. A., Collinson M. E. 1991 Pollen analysis (second edition), Oxford. Niewiarowski W. 1995 Wahania poziomu wody w Jeziorze Biskupińskim i ich przyczyny, [w:] Zarys zmian środowiska geograficznego okolic Biskupina pod wpływem czynników naturalnych i antropogenicznych w późnym glacjale i holocenie, red. W. Niewiarowski, Toruń, s. 215 234. Podbielkowski Z., Tomaszewicz H. 1996 Zarys hydrobotaniki, Warszawa. Polcyn M. 2003 Archeobotaniczna interpretacja wczesnośredniowiecznych, podwodnych warstw kulturowych z Ostrowa Lednickiego i Giecza, Biblioteka Studiów Lednickich, t. 9, s. 1 77. Punning J. M., Terasmaa J., Vaasma T. 2006 The impact of lake-level fluctuations on the sediment composition. Water, Air and soil Pollution, Focus, t. 6, z. 5 6, s. 515 521.

196 Joanna Święta-Musznicka, Małgorzata Latałowa, Monika Pryczkowska Pydyn A., Rembisz A. 2010 Osadnictwo ludności łużyckich pól popielnicowych w strefie brzegowej Jeziora Powidzkiego, [w:] Archeologia Jeziora Powidzkiego, red. A. Pydyn, Toruń, s. 99 130. Ralska-Jasiewiczowa M., Starkel L. 1988 Record of the hydrological changes during the Holocene in lake, mire and fluvial deposits of Poland, Folia Quaternaria, t. 57, s. 91 127. Starkel L., Pazdur A., Pazdur M. F., Wicik B., Więckowski K. 1996 Lake-level and ground water-level changes in the lake Gościąż area, Poland plaeoclimatic implications, The Holocene, t. 6, s. 213 224. Szeroczyńska K. 1998 Anthropogenic transformation of nine lakes in Central Poland from Mesolithic to modern times in the light of Cladocera analysis, Studia Geologica Polonica, t. 112, s. 123 165. Tobolski K. 1987 Holocene vegetational development based on the Kluki reference site in the Gradno-Łeba plain, Acta Palaeobotanica, t. 27, s. 179 222. 1991 Dotychczasowy stan badań paleobotanicznych i biostratygraficznych Lednickiego Parku Krajobrazowego, [w:] Wstęp do paleoekologii Lednickiego Parku Krajobrazowego, red. K. Tobolski, Poznań, s. 1 34. Troels-Smith J. 1955 Karakterisering af lose jordarter, Danm. Geol. Unders., t. 4, z. 4, s. 1 73. Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J., Korzeniak U. 2002 Ecological indicator values of vascular plants of Poland, Kraków.