Źródła paleobotaniczne do rekonstrukcji wczesnych etapów rozwoju Gdańska

Transkrypt

1 Środowisko Człowiek Cywilizacja, tom 2 Seria wydawnicza Stowarzyszenia Archeologii Środowiskowej Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji osadnictwa L. Domańska, P. Kittel, J. Forysiak (red.) Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2009 Źródła paleobotaniczne do rekonstrukcji wczesnych etapów rozwoju Gdańska Palaeobotanical sources for reconstructing early stages of Gdańsk development Małgorzata Latałowa, Joanna Święta-Musznicka, Anna Pędziszewska Katedra Ekologii Roślin, Uniwersytet Gdański, Al. Legionów 9, Gdańsk, bioml@univ.gda.pl Abstract: The use of botanical data as a source for palaeoenvironmental reconstruction in an urban area are discussed. Investigations in Gdańsk (N Poland) are given as an example. Pollen analysis from a site neighbouring the old city of Gdańsk and palaeobotanical material from numerous archaeological excavations in the town provide data describing natural changes from the period preceding an early medieval settlement, through particular periods of the town s development. The pollen diagram illustrates large-scale deforestation affecting oak-hornbeam forests resulting from economic activity as early as the beginning of the early medieval occupation. Macrofossil analysis of deposits taken in the town was used for characterization of local hydrological conditions and eutrophication of the environment during particular historical periods. The paper presents a selection of the data and some preliminary conclusions based on an ongoing project. Key words: archaeobotany, natural environment, bioindication, urban site, Gdańsk (N Poland) Słowa kluczowe: archeobotanika, środowisko przyrodnicze, bioindykacja, stanowisko miejskie, Gdańsk Wstęp W ostatnich latach narasta potrzeba badań interdyscyplinarnych na stanowiskach archeologicznych (por. Environmental Archaeology ). Z jednej strony wynika ona z coraz powszechniejszego przekonania archeologów, że obiekty dawnej architektury, sztuki i rzemiosła nie dostarczają wyczerpującej wiedzy na temat kultury i życia społeczności, które te obiekty wytworzyły lub użytkowały, z drugiej zaś z potrzeb przyrodników, dla których stanowiska archeologiczne są nieocenionym źródłem materiałów dokumentujących historię przemian różnych elementów środowiska, w tym zmian spowodowanych antropopresją. Archeobotanika to jedna z gałęzi archeologii środowiskowej, którą należy wymienić wśród szczególnie istotnych dziedzin umożliwiających pełniejsze zrozumienie procesów osadniczych i kulturowych. Po pierwsze, dostarcza ona danych bezpośrednich na temat roślin użytkowych, a więc tych gatunków, które były źródłem pokarmu, leków oraz surowców dla rzemiosła (m.in. Klichowska 1972; Gluza 1983/84; Greig 1983; Wasylikowa 1984; van Zeist 1991), a także miały znaczenie w obrzędach kultowych (m.in. Kreuz 2000; Zach 2002; Polcyn 2004). Po drugie, badania botaniczne nawarstwień kulturowych oraz osadów naturalnych występujących w rejonie stanowisk archeologicznych stanowią podstawę rekonstrukcji warunków środowiskowych na terenie objętym osadnictwem (Behre 1976; Wasylikowa 1978, 1991; Behre, Jacomet 1991; Latałowa 1999). Ponadto dostarczają one unikatowych informacji na temat kształtowania się flory i roślinności antropogenicznej na da-

2 176 Małgorzata Latałowa, Joanna Święta-Musznicka, Anna Pędziszewska nym obszarze (Trzcińska-Tacik, Wasylikowa 1982; Willerding 1986; Lityńska-Zając 2005), a w szczególnych przypadkach (paleofitocenozy) pozwalają na odtworzenie kombinacji gatunków kształtujących w przeszłości określone zbiorowiska roślinne (np. Behre 1993, 1999; Latałowa 1998); ten aspekt badań botanicznych na obszarach objętych eksploracją archeologiczną ma duże znaczenie dla określonych działów ekologii i fitogeografii (np. Zając 1979; Sudnik-Wójcikowska 1998; Faliński 2001; Kornaś, Medwecka-Kornaś 2002). Charakterystyczna dla ostatnich lat modernizacja infrastruktury wielkich miast przyczyniła się do intensyfikacji prac archeologicznych na obszarach szczególnie cennych pod względem historycznym. Również archeobotanika ośrodków miejskich to dziedzina, która dynamicznie się rozwija w wielu krajach europejskich (m.in. Hall 1988; van Haaster 1991; Robinson 1996; Giorgi 1997); w Polsce ten typ badań botanicznych prowadzono m.in. w Krakowie (Wasylikowa 1978, 1991; Wieserowa 1979), Elblągu (Jarosińska 1999), Kołobrzegu (Badura 2000), a obecnie również na Ostrowie Tumskim w Poznaniu (Koszałka 2005) i ponownie w Krakowie (Bieniek i in. 2006). Badaniami archeobotanicznymi objęto też centrum Gdańska z pozostałościami najstarszego osadnictwa średniowiecznego oraz nowożytnymi nawarstwieniami kulturowymi, które zawierają zapis wielu aspektów życia kolejnych pokoleń społeczeństwa gdańskiego (m.in. Gołembnik 2000; Paner 2006). Analizy botaniczne towarzyszą pracom archeologicznym na większości stanowisk odkrywanych na terenie tego miasta od 1998 r. (m.in. Latałowa i in. 2001, 2003b; Badura i in. 2004, 2005). Celem tego artykułu jest przedstawienie założeń, strategii oraz wstępnych wyników badań paleoekologicznych i archeobotanicznych aktualnie realizowanych w ramach projektu poświęconego rekonstrukcji warunków przyrodniczych w kolejnych okresach rozwoju historycznego Gdańska. Zakres i problematyka badań archeobotanicznych w Gdańsku Badania archeobotaniczne historycznego Gdańska to zespołowe badania wieloletnie, prowadzone na wielu stanowiskach o różnym charakterze i wieku (ryc. 1, 2). Skala tych badań pod względem liczby stanowisk, a także proponowanego zakresu analiz palinologicznych, jest wyjątkowa na tle badań archeobotanicznych miast Europy. Ich tematyka mieści się w nurcie studiów nad przyrodniczymi uwarunkowaniami rozwoju społeczności europejskich (np. de Boe, Verhaeghe 1997; Heimdahl 2005), a także dotyczących użytkowania i wymiany handlowej surowców i pożywienia roślinnego (np. van Zeist 1991; Karg, w druku). Atutem tych badań jest też ujednolicona metodyka analizy próbek archeobotanicznych, taka sama, jaką wcześniej zastosowano w Elblągu i Kołobrzegu (Latałowa i in. 2003a), co pozwala na porównania ilościowe wyników analiz. Cele badań archeobotanicznych realizowanych w Gdańsku można podzielić na dwie grupy. Pierwsza obejmuje cele bardziej doraźne, ściśle związane z charakterem danego stanowiska i obecnych na nim obiektów (Latałowa i in. 2001, 2003b; Badura i in. 2005), druga cele podejmowane w perspektywie wieloletnich badań zespołowych, które wymagają gromadzenia informacji z wielu obiektów o różnym charakterze, zlokalizowanych w różnych częściach miasta (a także poza nim) i reprezentujących kolejne okresy historyczne (Badura i in. 2004; Latałowa i in. 2007). Dotychczas zebrane materiały dostarczają danych, które umożliwiają rozwój badań w trzech obszarach zagadnień, a tym samym wyodrębnienie trzech projektów (ryc. 3). Celowość takiego podziału wynika z faktu, iż właściwa realizacja każdego z tych tematów wymaga specyficznej grupy materiałów uzupełniających, zastosowania częściowo innych metod paleobotanicznych, innego zakresu studiów literaturowych oraz odmiennego kierunku współpracy interdyscyplinarnej pod kątem opracowania końcowego. Materiały z większości stanowisk w Gdańsku dostarczają informacji na temat warunków przyrodniczych na terenie tego miasta w kolejnych etapach jego rozwoju. W projekcie poświęconym tym zagadnieniom zamierzamy uzupełnić dotychczasowe dane, poszerzając chronologiczne i przestrzenne próbkowanie pod kątem materiałów kopalnych, zawierających informację dotyczącą środowiska przyrodniczego, oraz włączając analizę pyłkową jako metodę badawczą umożliwiającą odtworzenie historii roślinności. Kluczem dla rekonstrukcji środowiskowych jest szeroko stosowana w paleoekologii metoda bioindykacji (Birks, Birks 1980). Najważniejsze cele tego projektu to: 1. Opisanie warunków przyrodniczych Gdańska i jego najbliższych okolic w okresie poprzedzającym ekspansję osadniczą we wczesnym średniowieczu. 2. Rekonstrukcja przemian szaty roślinnej pod wpływem rozwoju osadnictwa we wczesnym średniowieczu, a następnie w trakcie rozwoju miasta w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych. 3. Dostarczenie nowych przesłanek dla rekonstrukcji sieci hydrologicznej średniowiecznego Gdańska. 4. Charakterystyka warunków ekologicznych na terenie miasta w kolejnych etapach jego rozwoju, a zwłaszcza wilgotności podłoża oraz stopnia eutrofizacji siedlisk miejskich. Obie te cechy środowiska musiały mieć wpływ na poziom zdrowotności populacji gdańszczan zamieszkujących poszczególne rejony miasta.

3 Źródła paleobotaniczne do rekonstrukcji wczesnych etapów rozwoju Gdańska 177 Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk archeobotanicznych (a) i paleoekologicznych (b) w Gdańsku i okolicach (Plan Gdańska wg Willera 1687, za Stankiewiczem 1982, zmienione) Fig. 1. Location of archaeobotanical (a) and palaeoecological (b) sites in Gdańsk and its vicinity (plan of Gdańsk acc. to Willer 1687, after Stankiewicz 1982, changed) Metody badań Ze względu na wysoki poziom wód gruntowych, warstwy kulturowe na terenie Gdańska są doskonałym obiektem badań archeobotanicznych. Są one na ogół bardzo dobrze nasycone świetnie zachowanym materiałem roślinnym. Specyfiką tego projektu jest: włączenie analizy pyłkowej jako metody umożliwiającej rekonstrukcję środowiska, analiza pyłkowa i szczątków makroskopowych zarówno osadów antropogenicznych (warstwy kulturowe), jak i osadów bagiennych (naturalnych) z terenu miasta, uzupełnienie danych pozyskanych ze stanowisk archeologicznych (on-site data) o informację paleoekologiczną ze stanowisk naturalnych położonych poza centrum miasta (off-site data). Analizy szczątków makroskopowych W tym projekcie przedmiotem badań są niemal wyłącznie szczątki botaniczne zachowane w warunkach wysokiego poziomu wody (storfiałe). Ilość pobieranego materiału jest zróżnicowana w zależności od wykształcenia warstw, lecz za optymalne uznano próbki o objętości 1 2 l. W laboratorium wydzielane są z nich podpróbki o objętości 300 cm 3, które po maceracji przez godz. w słabym roztworze KOH są szlamowane pod bieżącą wodą na kolumnie sit o średnicy oczek 2 mm, 0,5 mm i 0,2 mm. Poszczególne frakcje segreguje się pod mikroskopem stereoskopowym, wybierając wszystkie oznaczalne szczątki. W przypadku niskiej frekwencji diaspor dobierane są dodatkowe podpróbki o tej samej objętości, które są poddawane identycznej procedurze i analizowane w całości. Pozostałość jest szlamowana tylko na najgrubszym sicie (2 mm) w poszukiwaniu większych diaspor, które na ogół są niedoszacowane w małych próbkach. Z wyjątkiem materiału przeznaczonego do datowania radiowęglem, do momentu oznaczania szczątki są przechowywane w mieszaninie konserwującej o składzie: woda dest./alkohol/gliceryna (1:1:1) z dodatkiem tymolu. Oznaczenia materiału

4 178 Małgorzata Latałowa, Joanna Święta-Musznicka, Anna Pędziszewska kopalnego są konfrontowane z okazami zebranymi w kolekcji karpologicznej Pracowni Paleoekologii i Archeobotaniki Uniwersytetu Gdańskiego, a następnie jest on archiwizowany; wyniki są rejestrowane w bazie danych (ARCHBOT-UGDA DATABASE). Analiza pyłkowa Analiza pyłkowa uwzględniająca tzw. mikrofosylia pozapyłkowe (por. Makohonienko 2000; Latałowa, w druku) obejmuje zarówno osady biogeniczne i biogeniczno-mineralne podścielające warstwy kulturowe różnego wieku na kilku stanowiskach w obrębie historycznego Gdańska, jak i warstwy kulturowe powstałe w przestrzeniach między zabudowaniami. Tłem dla tych badań są wyniki analizy pyłkowej osadów ze stanowisk naturalnych położonych w sąsiedztwie miasta (ryc. 1b). Próbki do analizy pyłkowej są zbierane bezpośrednio ze ścian wykopów archeologicznych albo z profili osadów pobieranych sondą Instorf (10 cm śred.); na stanowisku 7 materiał uzyskano, wbijając rurę PCV w dno wykopu. Osady jeziorne pobrano z lodu sondą Instorf, a ich stropową część za pomocą sondy Beekera (Eijkelkamp). Wstępny opis litologiczny jest wykonywany w terenie, a następnie formuły T-S (Troels-Smith 1955) uściśla się w laboratorium. Procedura laboratoryjna obejmuje gotowanie próbek o znanej objętości w 10 % KOH, macerację w HF oraz acetolizę (Faegri, Iversen 1989; Dybová-Jachowicz, Sadowska 2003). W celu określenia koncentracji sporomorf w 1 cm 3 osadu (Stockmarr 1971) do każdej próbki dodawane są tabletki znacznika (Lycopodium) produkowane w Dept. of Quaternary Geology, Uniwersytetu w Lund. Datowania bezwzględne Istotnym elementem prac paleoekologicznych i archeobotanicznych jest określenie wieku bezwzględnego badanych próbek. W przypadku próbek z warstw kulturowych podstawą jest datowanie archeologiczne. Próbki z osadów podścielających warstwy kulturowe, z warstw o nieokreślonej chronologii, lecz nie młodszych niż późne średniowiecze oraz osadów jeziornych i torfów są datowane metodą 14 C (AMS) w Laboratorium Radiowęglowym na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i kalibrowane za pomocą programu OxCal 4 (Reimer i in. 2004). Wpływ średniowiecznego i nowożytnego osadnictwa na zbiorowiska leśne w rejonie Gdańska Wyniki analizy pyłkowej osadów ilustrują przede wszystkim historię szaty roślinnej w rejonie badanego stanowiska, lecz pośrednio dostarczają również danych na temat innych elementów środowiska; dokumentują zmiany, które zachodziły pod wpływem działalności gospodarczej człowieka oraz czynników naturalnych, takich np. jak klimat. Wzajemne proporcje pyłku różnych taksonów drzew (AP) i roślin zielnych (NAP) wskazują na zmiany w stopniu zalesienia danego obszaru oraz na zmiany w składzie gatunkowym lasów. Natomiast udział różnych grup tzw. wskaźników antropogenicznych w spektrach pyłkowych (Behre 1981; por. Latałowa 2003, 2007) pozwala na ocenę gospodarczego wykorzystania terenów w rejonie badań. W bezpośrednim sąsiedztwie historycznego Gdańska niełatwo znaleźć niezaburzone osady rejestrujące fakty z ostatniego tysiąclecia. Wynika to z intensywnej eksploatacji obszaru wokół miasta, która prowadziła m.in. do istotnych zmian sieci hydrologicznej. Osuszono i zabudowano większość terenów bagiennych, zmieniono przebieg cieków wodnych, zniszczono niewielkie, naturalne zbiorniki wodne oraz torfowiska. Dotychczas najlepiej udokumentowana jest historia lasów na sąsiadującej z miastem Wysoczyźnie Gdańskiej (ryc. 1). Stanowisko Gołębiewo II to niewielkie, zatorfione zagłębienie śródleśne, w którym osady biogeniczne zaczęły się odkładać około 5500 lat temu (Pędziszewska 2007). Przedstawiona w tej pracy górna część profilu (ryc. 4) ilustruje kilka etapów przemian zbiorowisk leśnych w okresie poprzedzającym intensywny rozwój osadnictwa wczesnośredniowiecznego oraz w młodszych okresach, aż do czasów współczesnych (fazy a e opisane poniżej zostały wyróżnione dla potrzeb tego artykułu i nie mają oznaczeń zgodnych z pełnym, oryginalnym diagramem pyłkowym Pędziszewska 2007). Faza a (< 125 ± 85 BC > 170 ± 90 AD). Ostry wzrost krzywej grabu (Carpinus) i znikome ilości pyłku wskaźników antropogenicznych, w tym brak pyłku zbóż, sugerują regenerację lasu i ograniczenie presji osadniczej we wczesnej fazie okresu wpływów rzymskich. Na Wysoczyźnie Gdańskiej dominowały wtedy lasy grabowo-dębowe (Carpinus-Quercus) w typie grądów. Spadek udziału brzozy i niskie wartości procentowe pyłku leszczyny świadczą o stosunkowo zwartej strukturze tych drzewostanów. Faza b (170 ± 90 AD ca AD). Diagram pyłkowy doskonale ilustruje zmiany pod wpływem osadnictwa kultury wielbarskiej. Odlesienia miały miejsce przede wszystkim na siedliskach lasów z udziałem grabu; głęboka depresja krzywej tego gatunku świadczy o szczególnej jego eksploatacji. Niskie zwarcie pokrywy leśnej sugerują wysokie wartości pyłku brzozy i leszczyny oraz wybitnie światłożądnego wrzosu (Calluna vulgaris). Sporadyczne ziarna pyłku w typie zbóż (Triticum t., Hordeum t. i Secale) oraz stosunkowo niewysokie krzywe innych ważnych wskaźników antropogenicznych (z wyjątkiem wrzo-

5 Źródła paleobotaniczne do rekonstrukcji wczesnych etapów rozwoju Gdańska 179 su) wskazują, że najbliższa osada wielbarska znajdowała się w pewnym oddaleniu od omawianego stanowiska. Faza c (ca AD 1000 ± 50 AD). Z diagramu pyłkowego wynika, że po ustąpieniu kultury wielbarskiej, co najmniej do X w., na wysoczyznach morenowych w okolicach Gdańska panowały przede wszystkim lasy dębowo-grabowe. W optymalnym stadium ich rozwoju gatunki światłożądne uległy znacznemu ograniczeniu (spadek krzywych brzozy i wrzosu). Diagram z Gołębiewa rejestruje znikomą aktywność osadniczą w tym okresie. Faza d (1000 ± 50 AD 1765 ± 45 AD). Odlesienia, które zaznaczają się w poziomie datowanym na 1030 ± C BP (1000 ± 50 AD), miały miejsce na różnych siedliskach, lecz w największym stopniu ucierpiały lasy w typie grądów. Było to zapewne związane z ogromnym zapotrzebowaniem na drewno dębowe, które stanowiło podstawowy surowiec budowlany dla powstających w tym czasie grodów i osad na terenie dzisiejszego Gdańska i w jego otoczeniu, a także dla szkutnictwa (m.in. Zbierski 1978b). Odlesione siedliska wykorzystywano pod wypas i uprawy, chociaż aktywność rolnicza w początkowym okresie tej fazy zaznacza się słabo. W miejscach, które nie były wykorzystywane rolniczo, postępowała sukcesja wtórna z udziałem brzozy, a następnie buka (Fagus) na glebach gliniastych, natomiast sosny (Pinus) na glebach bardziej piaszczystych. Diagram pyłkowy wskazuje również na ograniczenie powierzchni zajętych przez zbiorowiska bagienne z olszą (Alnus), które występowały powszechnie w dolinach rzecznych, wzdłuż mniejszych cieków wodnych, a także stanowiły podstawowy typ roślinności w ujściowym odcinku Wisły. Dane palinologiczne dokumentują stopniowy rozwój uprawy zbóż, zwłaszcza żyta. Osady tej części profilu są słabo rozwinięte, co ogranicza bardziej precyzyjną jego interpretację, zwłaszcza pod względem chronostratygraficznym. Faza e (< 1870 ± 60 AD). Stropowa część profilu ilustruje subwspółczesne procesy w zbiorowiskach leśnych. Soczewka wodna rozdzielająca osady torfowe jest przypuszczalnie śladem zabiegów melioracyjnych poprzedzających sztuczne zalesienia, co dodatkowo sugerują daty radiowęglowe ograniczające tę soczewkę od dołu (200 ± C BP, 1765 ± 45 AD) i od góry (65 ± C BP, 1860 ± 60 AD). Cechą charakterystyczną tej fazy jest rosnący udział pyłku świerka (Picea abies) masowo sadzonego w lasach Pojezierza Kaszubskiego od ponad 100 lat (Piotrowska, Kadulski 1985), a także buka i dębu. Rekonstrukcja zmian środowiskowych na wysoczyznach sąsiadujących z Gdańskiem nie wyczerpuje zakresu informacji niezbędnych dla charakterystyki warunków przyrodniczych tego miasta w poszczególnych okresach jego rozwoju. Dlatego planuje się nie tylko analizę pyłkową osadów z innych jeszcze stano- Ryc. 2. Rozkład chronologiczny (a) i według kategorii obiektów archeologicznych (b) liczby próbek archeobotanicznych zebranych na stanowiskach w Gdańsku 1 próbki opracowane, 2 próbki będące w opracowaniu; ramką zaznaczono kategorie próbek/obiektów, które dostarczają danych środowiskowych : A latryny, B śmietniska, C spichlerze, D chaty, domy, ziemianki, E podwórka, F inne, G osady naturalne i seminaturalne Fig. 2. Distribution of archaeobotanical samples collected in Gdańsk, according to chronology (a) and feature type (b) 1 samples for which analysis has been completed, 2 samples currently under investigation; sample categories useful for palaeoenvironmental reconstruction are distinct by box: A latrines and cesspits, B refuse heaps, C granaries, D houses, E yards, F others, G natural and semi-natural deposits Ryc. 3. Główne projekty archeobotaniczne realizowane w Gdańsku Fig. 3. Currently ongoing archaeobotanical projects in Gdańsk

6 180 Małgorzata Latałowa, Joanna Święta-Musznicka, Anna Pędziszewska wisk w otoczeniu Gdańska, lecz także osadów biogenicznych i biogeniczno-mineralnych podścielających warstwy kulturowe różnego wieku w obrębie samego miasta oraz warstw kulturowych, które powstały w miejscach pozbawionych zabudowań i innych obiektów użytkowych. Ze względu na nieczęstą współpracę między palinologami i archeologami na tego typu stanowiskach, trudności metodyczne oraz złożoną interpretację wyników, analiza pyłkowa nawarstwień osadów i warstw kulturowych w obrębie miast jest wykonywana stosunkowo rzadko. Tymczasem badania te dostarczają unikatowych informacji na temat lokalnych warunków środowiska, aktywności człowieka, procesów formujących warstwy kulturowe, a także uzupełniają dane dotyczące roślin użytkowych (np. Greig 1982; Vuorela, Lempiäinen 1993; Latałowa 1999; Makohonienko 2005). Zapis zmian warunków hydrologicznych w materiałach paleobotanicznych Jednym z najbardziej interesujących zagadnień w badaniach nad początkami Gdańska jest rekonstrukcja sieci hydrograficznej na jego terenie. Wcześniejsze koncepcje (Zbierski 1978a) mogą być obecnie weryfikowane i korygowane dzięki danym, które oferują nowe stanowiska archeologiczne. Analizy paleoekologiczne są ważnym elementem takich badań, dokumentując występowanie organizmów wodnych i bagiennych in situ. Obecność niektórych gatunków roślin w warstwach kulturowych może także służyć do oceny stopnia zabagnienia lokalnego środowiska, które niewątpliwie miało wpływ na warunki zdrowotne panujące w mieście. Z dotychczas opracowanych materiałów oraz rodzaju osadów pobranych do dalszych analiz wiadomo, że informację w tym zakresie dostarczają stanowiska 2, 3, 5, 7, 8, 10, 11,12, 15, 17 i 19 (por. ryc. 1). Przykład zestawienia danych paleobotanicznych pod kątem zmian lokalnych warunków hydrologicznych ilustruje rycina 5. Pokazano na niej wyniki z trzech stanowisk obrazujące stopniowe ograniczanie zabagnienia w różnych rejonach miasta, w kolejnych okresach. Na stanowisku przy ulicy Grodzkiej udział taksonów roślin wodnych i bagiennych w próbkach botanicznych wynosi od 50% na początku XI w. do 15% pod jego koniec. Przy Zielonej Bramie w próbkach z XIV w. odsetek gatunków typowych dla siedlisk charakteryzujących się wysokim poziomem wody wynosi 38%, a z XVI w. 24%. W materiałach z Zespołu Przedbramia udział tej grupy roślin zmniejszył się z 30% do 9% od XIV do XVII w. Należy w tym miejscu podkreślić, że dane paleoekologiczne mogą być tylko jednym z elementów badań nad rekonstrukcją warunków hydrologicznych. Badania takie wymagają kompleksowego podejścia przede wszystkim do źródeł geologicznych, archeologicznych i historycznych (por. Kaniecki 2004). Ryc. 4. Procentowy diagram pyłkowy stropowej części profilu ze stanowska Gołębiewo II 1 torf turzycowy, 2 torf torfowcowo-wełniankowy, (a e) fazy rozwoju roślinności; daty 14 C: Poz-19031, 2170 ± 30 BP (260 ± 110 BC); Poz-3625, 1825 ± 35 BP (170 ± 90 AD) data przeniesiona z profilu G I (Pędziszewska 2007); Poz-3624, 1030 ± 30 BP (1000±50 AD) data przeniesiona z profilu G I (Pędziszewska 2007); Poz-19027, 200 ± 30 BP (1765 AD); Poz-19026, 65 ± 30 BP (1870 ± 60 AD) Fig. 4. Relative pollen diagram from the upper part of the Gołębiewo II core 1 Carex peat, 2 Sphagnum-Eriophorum peat; (a e) phases in vegetation development; 14 C dates: Poz-19031, 2170 ± 30 BP (260 ± 110 BC); Poz 3625, 1825 ± 35 BP (170 ± 90 AD) date adopted from the profile G I (Pędziszewska 2007); Poz-3624, 1030 ± 30 BP (1000 ± 50 AD) date adopted from the profile G I (Pędziszewska 2007); Poz-19027, 200 ± 30 BP (1765 AD); Poz-19026, 65 ± 30 BP (1870 ± 60 AD)

7 Źródła paleobotaniczne do rekonstrukcji wczesnych etapów rozwoju Gdańska 181 Bioindykacyjna rola niektórych gatunków roślin dla rekonstrukcji poziomu zanieczyszczenia lokalnego środowiska związkami biogennymi Wśród taksonów roślin już opisanych ze stanowisk archeologicznych na terenie Gdańska, interesującą grupę stanowią gatunki, które mogły rosnąć lokalnie na siedliskach zmienionych przez człowieka. Należą do nich przede wszystkim rośliny siedlisk ruderalnych, a także gatunki, które znajdowały właściwe warunki bytowania na obrzeżach naturalnych i sztucznych cieków wodnych na terenie miasta. Założono, że wymagania poszczególnych gatunków w stosunku do warunków troficznych (Zarzycki i in. 2002) mogą służyć do określenia metodami bioindykacyjnymi stopnia zanieczyszczenia substancjami biogennymi siedlisk miejskich w przeszłości. Ta cecha środowiska, podobnie jak wilgotność, musiała mieć wpływ na poziom zdrowotności ludności zamieszkującej poszczególne rejony miasta. Wcześniejsze wykorzystanie bioindykacji do analizy materiału archeobotanicznego rozproszonego w warstwach kulturowych Elbląga i Kołobrzegu (Latałowa i in. 2003a) wskazuje, że metoda ta pozwala na uzyskanie wiarygodnych wyników w zakresie rekonstrukcji środowiska. Przykładem stanowiska, z którego materiał botaniczny dostarcza interesujących danych na temat poziomu związków azotowych w środowisku, jest krypta kościoła św. Mikołaja (stanowisko 7, ryc. 1). Profil osadów (ryc. 6) zebrany pod kościołem reprezentuje okres poprzedzający jego budowę, a daty radiowęglowe określają chronologię bardziej szczegółowo na 1230 ± 45 i 1250 ± 35 AD. Wśród licznych szczątków roślin oznaczonych w tym profilu (Badura, Święta-Musznicka mat. niepubl.) dominują gatunki bagienne i wodne oraz chwasty ruderalne dokumentujące roślinność, która opanowała biegnący w tym miejscu płytki ciek wodny i jego brzegi. Szczególnie obficie wystąpiły m.in. szczwół plamisty (Conium maculatum), jaskier płomiennik (Ranunculus sceleratus), pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica), uczep zwisły (Bidens cernua), uczep trójlistkowy (B. tripartita) i komosa biała (Chenopodium album). Wszystkie te gatunki wy- Ryc. 5. Udział procentowy szczątków roślin wodnych i bagiennych w próbkach archeobotanicznych z różnych okresów, zebranych na trzech stanowiskach na terenie Gdańska Oznaczenia XI a c dla stanowiska przy ulicy Grodzkiej określają najstarszą (a), środkową (b) i późną (c) fazę XI w. Fig. 5. Proportion of wetland plant remains in archaeobotanical samples from different periods, collected from three sites in Gdańsk Symbols XI a c for the site at Grodzka str. indicate the oldest (c), middle (b) and the youngest phase of the 11 th c.

8 182 Małgorzata Latałowa, Joanna Święta-Musznicka, Anna Pędziszewska Ryc. 6. Szczątki makroskopowe roślin w profilu ze stanowiska 7 (wybrane taksony) MAZ poziomy szczątków makroskopowych, daty 14 C: Poz-8463, 785 ± 30 BP (1230 ± 45 AD); Poz-8462, 760 ± 30 BP (1250 ± 35 AD) Fig. 6. Plant macrofossils in the profile from site 7 (selected taxa) MAZ macrofossil assemblage zones; 14 C dates: Poz-8463, 785 ± 30 BP (1230 ± 45 AD); Poz-8462, 760 ± 30 BP (1250 ± 35 AD) stępują na siedliskach eutroficznych (Zarzycki i in. 2002). W opisach preferencji siedliskowych bardzo licznie reprezentowanego w tym materiale C. maculatum czytamy, że jest to gatunek charakterystyczny dla silnie nitrofilnego zbiorowiska ziołoroślowego rozprzestrzeniającego się na świeżych lub wilgotnych siedliskach, w miejscach gromadzenia się obornika, przy kompostowniach lub w pobliżu ścieków komunalnych (Matuszkiewicz 2001). Bujny rozwój tego typu roślinności w średniowiecznym Gdańsku był zapewne związany ze znacznym dopływem nieczystości organicznych do lokalnej sieci wodnej, który był skutkiem niskiego poziomu higienicznego tego miasta, podobnie jak innych miast średniowiecznych (Kamber, Keller 1996; Buśko 1997; Kaniecki 2004). Podsumowanie Gdańsk, ze względu na skalę wykopalisk archeologicznych oraz doskonały stan zachowania materiału botanicznego, stwarza wyjątkową okazję dla badań środowiskowych dokumentujących procesy, które towarzyszyły rozwojowi tego miasta; ich znajomość ma podstawowe znaczenie dla poznania jego historii. Kombinacja badań archeobotanicznych (on-site) z analizą pyłkową stanowisk zlokalizowanych na obrzeżach Gdańska (off-site) pozwoli również na ocenę wpływu, jaki miał rozwój miasta na tempo odlesień w jego okolicach od wczesnego średniowiecza po czasy nowożytne. Dotychczas uzyskane wyniki wskazują na drastyczne odlesienia wysoczyzn morenowych w sąsiedztwie miasta na przełomie X i XI w. Zniszczenia lasów dębowo-grabowych były prawdopodobnie skutkiem zarówno pozyskiwania gruntów do celów rolniczych, jak i drewna budulcowego; wczesnośredniowieczny i średniowieczny Gdańsk był w ogromnym stopniu zbudowany z dębiny (Zbierski 1978b). W diagramie pyłkowym z Gołębiewa najwcześniejszym śladom odlesień towarzyszą stosunkowo słabe oznaki rozwoju rolnictwa. Osady biogeniczne zebrane w różnych punktach miasta zawierają florę kopalną, która stanowi doskonałe źródło informacji na temat lokalnych warunków ekologicznych, m.in. zabagnienia terenu oraz stopnia eutrofizacji środowiska. Dalsze badania powinny udokumentować zmiany tych warunków w trakcie rozwoju Gdańska. Prace archeobotaniczne na terenie historycznego Gdańska są kontynuowane. Dotyczą one problemów, które są ważne zarówno dla botaników, jak i archeologów, a tym samym są kolejnym krokiem w kierunku przenikania i wzajemnego wspierania się obu dyscyplin. Podziękowanie Serdecznie dziękujemy za współpracę naszym Koleżankom Monice Badurze, Joannie Jarosińskiej i Karolinie Szambelan, a także byłym magistrantkom Marietcie Ziółkowskiej, Karolinie Oleś, Katarzynie Ataman, Annie Krawczyk, Marcie Federowicz i Katarzynie Filczek, których materiały dostarczyły danych środowiskowych z terenu Gdańska. Marcelinie Zimny dziękujemy za pomoc w pracach terenowych i laboratoryjnych. Materiały archeobotaniczne uzyskano dzięki współpracy z Muzeum Archeologicznym w Gdańsku, Muzeum Miasta Gdańska, Instytutem Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz Krajowym Ośrodkiem Badań i Dokumentacji Zabytków; profil osadów z krypty kościoła św. Mikołaja został pobrany przez Andrzeja Gołembnika. Artykuł opracowano w ramach projektu MNiSW N /3181.

9 Źródła paleobotaniczne do rekonstrukcji wczesnych etapów rozwoju Gdańska 183 Literatura Badura M (niepubl.). Środowisko przyrodnicze i gospodarka średniowiecznego Kołobrzegu w świetle badań archeobotanicznych. Maszynopis pracy doktorskiej. Uniwersytet Gdański, Gdańsk. Badura M., Latałowa M., Jarosińska J., Święta J Rośliny użytkowe w średniowiecznych i nowożytnych materiałach archeobotanicznych z miast północnej Polski (Kołobrzeg, Gdańsk, Elbląg). Archaeologia Elbigensis, Elbląg: Badura M., Jarosińska J., Święta J., Latałowa M Roślinne składniki diety mieszkańców Kępy Dominikańskiej w Gdańsku na przestrzeni XV XIX w. przesłanki archeobotaniczne. Monument. Studia i Materiały Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków. Warszawa: Behre K.-E Die Pflanzenreste aus der frügeschichtlichen Wurt Elisenhof. Studien zur Küstenarchäologie Schleswig-Holsteins, Ser. A. Elisenhof, 2. H. Lang, Bern. P. Lang, Frankfurt/M. Behre K.-E The interpretation of anthropogenic indicators in pollen diagrams. Pollen et Spores 23(2): Behre K.-E Die tausendjährige Geschichte der Teesdalio-Arnoseridetum. Phytocoenologia 23: Behre K.-E Vegetationsgeschichte und Paläookologie ihre Beitrage zum Verstandnis der heutigen Vegetation. Ber. Reinhold-Tuxen Ges. 11: Behre K.-E., Jacomet S The ecological interpretation of archaeobotanical data, [w:] W. van Zeist, K. Wasylikowa, K.-E. Behre (red.), Progress in Old World Palaeoethnobotany. Balkema, Rotterdam: Bieniek A., Wacnik A., Tomczyńska Z Rośliny z późnośredniowiecznych warstw archeologicznych na Rynku Głównym w Krakowie. Raport z badań prowadzonych w 2004roku. Materiały Archeologiczne 36: Birks H.J.B., Birks H.H Quaternary palaeoecology. E. Arnold Ltd., London. Boe de G., Verhaeghe F. (red.) Environment and Subsistence in medieval Europe: papers of the medieval Europe. Brugge 1997, Conference 9. Instituut voor het Archeologisch Patrimonium, Zellik: Buśko C Nawierzchnie ulic średniowieczngo Wrocławia. Archaeologia Historica Polona 5: Dybova-Jachowicz S., Sadowska A. (red.) Palinologia. Wyd. Instytutu Botaniki PAN, Kraków. Environmental Archaeology A guide to the theory and practice of methods, from sampling and recovery to post-excavation. Centre for Archaeology Guidelines, English Heritage Publications, Swindon. Faegri K., Iversen J Textbook of pollen analysis. IV edition: K. Faegri, P.E. Kaland, K. Krzywinski (red.). J. Wiley & Sons. Chichester Singapore. Faliński J.B Przewodnik do długoterminowych badań ekologicznych. Vademecum Geobotanicum. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Giorgi J Diet in Late medieval and early Modern London: the archaeobotanical evidence. The Society for Medieval Archaeology, Monograph 15. Oxbow Monograph 98: Gluza I. 1983/84. Neolithic cereals and weeds from the locality of the Lengyel Culture at Nowa Huta-Mogiła near Cracow. Acta Palaeobotanica 23: Gołembnik A. (red.) Badania archeologiczne terenu przyszłego Centrum Dominikańskiego w Gdańsku. Światowit, Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages 6. Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Greig J The interpretation of pollen spectra from urban archaeological deposits, [w:] A.R. Hall, H.K. Kenward (red.), Environmental archaeology in urban context. CBA Research Reports 43: Greig J Plant foods in the past: a review of the evidence from northern Europe. Journal of Plant Foods 5: Haaster van H Umwelt und Nahrungswirtschaft in der Hansestadt Lübeck vom 12. Jahrhundert bis in die Neuzeit. Ein Uberblick uber Bisherige Paläoethnobotanische Untersuchungen. Lübecker Schrift Archäol. Kulturgesch. 21: Hall A.R Reconstructing past urban floras, [w:] M. Jones (red.), Archaeology and the Flora of the Britsh Isles. Oxford Univ. Committee Archaeol. Monogr. 14: Heimdahl J Urbanised Nature in the Past: Site Formation and Environmental Development in Two Swedish Towns, AD PhD Thesis, Dept. of Physical Geography and Quaternary Geology, Stockholm University, Stockholm. Jarosińska J (niepubl.). Kształtowanie się flory antropogenicznej oraz użytkowanie roślin w średniowiecznym Elblągu. Maszynopis pracy doktorskiej. Uniwersytet Gdański, Gdańsk. Kamber P., Keller C Latrinen und Abfallbeseitigung, [w:] P. Kamber, C. Keller (red.), Fundgruben. Historisches Museum Basel, Barfüsserkirche: Kaniecki A Poznań dzieje miasta wodą pisane. Wyd. PTPN, Poznań.

10 184Małgorzata Latałowa, Joanna Święta-Musznicka, Anna Pędziszewska Karg S., w druku. Medieval Food Traditions in Northern Europe. PNM Studies in Archaeology & History 12. National Museum, Copenhagen. Klichowska M Rośliny naczyniowe w znaleziskach kulturowych Polski północno-zachodniej. Prace Komisji Biologicznej PTPN 35(6): Kornaś J., Medwecka-Kornaś A Geografia roślin. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Koszałka J Badania archeobotaniczne zespołu grodowego na Ostrowie Tumskim w Poznaniu historia i najnowsze wyniki. Botanical Giudebooks 28: Kreuz A Functional and conceptual archaeobotanical data from Roman cremations, [w:] J. Pearce, M. Millett, M. Struck (red.), Burial, Society and Context in the Roman World. Oxbow Books, London: Latałowa M Botanical analysis of a bundle of flax (Linum usitatissimum L.) from an early medieval site in northern Poland; a contribution to the history of flax cultivation and its field weeds. Vegetation History and Archaeobotany 7: Latałowa M Palaeoecological reconstruction of the environmental conditions and economy in early medieval Wolin against a background of the Holocene history of the landscape. Acta Palaeobotanica 39(2): Latałowa M Holocen, [w:] S. Dybova-Jachowicz, A. Sadowska (red.), Palinologia. Wyd. Instytutu Botaniki PAN, Kraków: Latałowa M Gospodarka człowieka w diagramach pyłkowych, [w:] M. Makohonienko, D. Makowiecki, Z. Kurnatowska (red.), Studia interdyscyplinarne nad środowiskiem i kulturą człowieka w Polsce. Środowisko Człowiek Cywilizacja 1. Stowarzyszenie Archeologii Środowiskowej, Poznań: Latałowa M., Badura M., Jarosińska J. 2003a. Archaeobotanical samples from non-specific urban contexts as a tool for reconstructing environmental conditions (examples from Elbląg and Kołobrzeg, northern Poland). Vegetation History and Archaeobotany 12: Latałowa M., Badura M., Święta J. 2003b. Szczątki roślin ze stanowiska archeologicznego przy zbiegu ulic Piwnej i Kaletniczej na terenie Głównego Miasta w Gdańsku. Pomorania Antiqua 19: Latałowa M., Badura M., Jarosińska J., Święta-Musznicka J Useful plants in medieval and post-medieval archaeobotanical materials from the Hanseatic towns of northern Poland (Kołobrzeg, Gdańsk and Elbląg), [w:] S. Karg (red.), Medieval Food Traditions in Northern Europe. PNM Studies in Archaeology & History 12: National Museum, Copenhagen. Latałowa M., Jarosińska J., Kozłowska M Szczątki roślin, [w:] A. Gołembnik (red.), Badania archeologiczne terenu przyszłego Centrum Dominikańskiego w Gdańsku, Sezon 2000, Światowit Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages 6: Lityńska-Zając M Chwasty w uprawach roślinnych w pradziejach i wczesnym średniowieczu. Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk., Kraków. Makohonienko M Przyrodnicza historia Gniezna. Homini, Bydgoszcz Poznań. Makohonienko M Palinologia obiektów archeologicznych i warstw kulturowych stanowisk wczesnośredniowiecznych środkowej Wielkopolski. Botanical Giudebooks 28: Matuszkiewicz W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Vademecum Geobotanicum. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Paner H Archeologia gdańska w latach Archeologia Gdańska 1: Pędziszewska A (niepubl.). Późnoholoceńska historia wybranych fitocenoz leśnych z udziałem grabu (Carpinus betulus L.) i buka (Fagus sylvatica L.) na Pojezierzu Kaszubskim. Maszynopis pracy doktorskiej. Uniwersytet Gdański, Gdańsk. Piotrowska H., Kadulski S Pojezierze Kaszubskie. Wiedza Powszechna, Warszawa. Polcyn M Pozaekonomiczny aspekt źródeł paleobotanicznych na przykładzie obiektu 4/98 z grodziska w Kałdusie, stanowisko 3, [w:] W. Chudziak (red.), Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Kałdusie. Studia przyrodniczo-archeologiczne. Mons Sancti Laurentii 2: Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń. Reimer P.J., Baillie M.G.L., Bard E., Bayliss A., Beck J.W., Bertrand C., Blackwell P.G., Buck C.E., Burr G., Cutler K.B., Damon P.E., Edwards R.L., Fairbanks R.G., Friedrich M., Guilderson T.P., Hughen K.A., Kromer B., McCormac F.G., Manning S., Bronk Ramsey C., Reimer R.W., Remmele S., Southon J.R., Stuiver M., Talamo S., Taylor F.W., Plicht van der J., Weyhenmeyer C.E IntCal 04terrestrial radiocarbon age calibration, 0 26 ka cal BP. Radiocarbon 46: Robinson D.E Priorities in urban archaeobotany: some examples from Denmark. Nationalmuseets Naturvidenskabelige Undersøgelser 6. Stankiewicz J Plan Gdańska z ok. 1650, [w:] E. Cieślak (red), Historia Gdańska, t. 2, lata Wydawnictwo Morskie, Gdańsk: 410. Stockmarr J Tablets with spores used in absolute pollen analysis. Pollen et Spores 13(4): Sudnik-Wójcikowska B Czasowe i przestrzenne aspekty procesu synantropizacji flory na przykładzie wybranych miast Europy Środkowej. Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.

11 Źródła paleobotaniczne do rekonstrukcji wczesnych etapów rozwoju Gdańska 185 Troels-Smith J Karakterisering af løse jordarter. Danm. Geol. Unders. Ser. IV, 4(4): Trzcińska-Tacik H., Wasylikowa K History of the synanthropic changes of flora and vegetation of Poland. Memorabilia Zoologica 37: Vuorela I., Lempiäinen T Palynological and Palaeobotanical Investigations in the Area of the Post-medieval Helsinki Old Town. Vegetation History and Archaeobotany 2: Wasylikowa K Plant remains from early and late medieval time found on the Wawel Hill in Cracow. Acta Palaeobotanica 19(2): Wasylikowa K Fossil evidence for ancient food plants in Poland, [w:] W. van Zeist, W.A. Casparie (red.), Plants and ancient man. Studies in palaeoethnobotany. Balkema: Wasylikowa K Roślinność Wzgórza Wawelskiego we wczesnym i późnym średniowieczu na podstawie badań paleobotanicznych. Studia do Dziejów Wawelu 5: Wieserowa A Plant remains from Early and Late Middle Ages found in settlement layers of the Main Market Square in Cracow. Acta Palaeobotanica 20(2): Willerding U Zur Geschichte der Unkräuter Mitteleuropas. Göttinger Schriften zur Vor- und Frühgeschichte 22: Zach B Vegetable offerings on the Roman sacrificial site in Mainz, Germany short report on the first results. Vegetation History and Archaeobotany 11: Zając A Pochodzenie archeofitów występujących w Polsce. Rozpr. habil. 29. Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J., Korzeniak U Ecological indicator values of vascuar plants of Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Zbierski A. 1978a. Rozwój przestrzenny Gdańska w IX XIII wieku, [w:] E. Cieślak (red.), Historia Gdańska, t. 1, do roku Wydawnictwo Morskie, Gdańsk: Zbierski A. 1978b. Wytwórczość rzemieślnicza, [w:] E. Cieślak (red.), Historia Gdańska, t. l, do roku Wydawnictwo Morskie, Gdańsk: Zeist van W Economic aspects, [w:] W. van Zeist, K. Wasylikowa, K.-E. Behre (red.), Progress in Old World Palaeoethnobotany. AA Balkema, Rotterdam:

12