Kopalne stanowisko kłoci wiechowatej (Cladium mariscus) w dolinie Brdy przy ujściu do jeziora Witoczno (Zaborski Park Krajobrazowy)

Transkrypt

1 Studia Limnologica et Telmatologica Kopalne stanowisko kłoci wiechowatej (Cladium 2 mariscus) 1 (Stud. Lim. et Tel.) w dolinie Brdy Kopalne stanowisko kłoci wiechowatej (Cladium mariscus) w dolinie Brdy przy ujściu do jeziora Witoczno (Zaborski Park Krajobrazowy) Kazimierz Tobolski, Mariusz Gałka Zakład Biogeografii i Paleoekologii UAM, Dzięgielowa 27, Poznań; tobolski@amu.edu.pl, gamarga@wp.pl Abstrakt: W artykule zaprezentowano wyniki analiz paleoekologicznych, przeprowadzonych w płytko zalegających osadach przy południowym brzegu jeziora Witoczno. Osady te rejestrują kopalne stanowisko Cladium mariscus, która w przeszłości tam rosła na podłożu piaszczystym, pozbawionym związków wapnia. Badania palinologiczne określiły wiek tego znaleziska na przełom okresu subborealnego i subatlantyckiego, czyli około 2500 lat temu. Słowa kluczowe: paleoekologia, Cladium mariscus, Jezioro Widoczno, Zaborski Park Krajobrazowy Wprowadzenie W ramach naszych zainteresowań historią torfowisk w dolinach rzecznych (por. Tobolski 2004; Gałka, Denisiuk, w tym tomie, Tobolski, Gałka (w druku) wykonaliśmy rekonesansowe wiercenia ręcznym świdrem torfowym w dolinie Brdy na obszarze Zaborskiego Parku Krajobrazowego. Przy ujściu Brdy do jeziora Witoczno (prawobrzeżna część doliny) natrafiliśmy na kopalne znalezisko kłoci wiechowatej, zarówno w postaci karpologicznej (nasiona i owoce), jak i ziaren pyłku. Potraktowaliśmy to znalezisko jako kolejny interesujący przyczynek potwierdzający nasze obserwacje (por. Gałka, Tobolski 2006) o możliwości występowania kłoci wiechowatej na siedliskach pozbawionych węglanu wapnia. Karpologiczne i palinologiczne dowody obecności kłoci wiechowatej stwierdziliśmy w drobnoziarnistym piasku ze zmienną zawartością substancji organicznej, a także w przykrywającym te piaski torfie niskim. Morfologiczne cechy nadległego torfu nie przypominały ani opisu, ani też właściwości klasycznego torfu kłociowego (por. Overbeck 1975), poza faktem, iż występowały w tym torfie generatywne szczątki tej rośliny. Ponieważ obecność kłoci w sygnalizowanych tu utworach mineralnych jest kolejnym przykładem podważającym wymowę diagnostyczną diaspor kłoci w identyfikacji torfu kłociowego, a także brak węglanu wapnia, wykluczający w tym miejscu...torfowisko nakredowe z roślinnością typu szuwarowego... (Herbichowa, Wołejko 2004, s. 163), równocześnie negujący zasadność takiego stwierdzenia, uznaliśmy za potrzebne opublikowanie tego faktu w tym fachowym czasopiśmie. W wyborze tego stanowiska kierowaliśmy się obecnością niewielkich pozostałości anastomozującej doliny, której kopalne ślady usiłowaliśmy znaleźć w obrębie zatorfionej powierzchni. Nasza krytyczna opinia o kalcybiontyczności kłoci wiechowatej zostanie szerzej naświetlona w innym miejscu Lokalizacja i opis stanowiska Opisane stanowisko można uznać jako kolejny głos do podnoszonego ciągle zagadnienia postglacjalnego rozwoju form terenowych, zwłaszcza genezy krajobrazów jeziornych w zachodniej części Borów Tucholskich, a szczególnie doliny Brdy i pobliskich jezior. Nasz materiał pochodzi z zatorfionej powierzchni, traktowanej jako...zasięg jezior w poziomie niższej terasy jeziornej.. (Pasierbski 1975, rys. 3 na s. 110). W ostatnim czasie rycinę i dosłowne objaśnienie tej powierzchni powtórzyli Goszczyński, Jutrowska (1998) i Chmara (2002). Odnośnie tej sprawy w tym miejscu pragniemy jedynie podkreślić mało zaawansowany wiek osadów oraz zwrócić uwagę na termofilny składnik osadotwórczej fitocenozy. Sondowanie wykonano na terenie płaskiego obszaru, obecnie użytkowanego jako łąka kośna, położonego pomiędzy południowym brzegiem jeziora Widoczno, a starym korytem Brdy (ryc.1). Odległość miejsca poboru osadu do wyraźnie zarysowującej się w terenie krawędzi, pomiędzy polem uprawnym a łąką, z której pobrano osad, wynosiła 30 m. Natomiast od miejsca wierceń do prawego brzegu starego koryta Brdy równała się 15 m. Stanowisko poboru osadu ukazuje fot. 1.

2 28 K. Tobolski, M. Gałka Ważniejsze rezultaty Ryc. 1. Stanowisko badań. Metodyka i prezentacja wyników Osady do badań laboratoryjnych nawiercono pojemnikiem typu InsTorf o 50 cm długości puszki i średnicy 5 cm, wybierając to miejsce po uprzednich sondowaniach tego obszaru laską holenderską. Opróbowanie i opis osadów wykonano w laboratorium Zakładu Biogeografii i Paleoekologii UAM. Analizowany osad mineralno-organiczny przedstawia fot. 2. Analizą składu botanicznego objęto utwór organiczno-mineralny o miąższości 50 cm. Sprowadzała się ona do rozpoznania spoczywającym w tym osadzie makrofosyliów roślinnych w postaci owoców lub nasion. Wykonano także ekspertyzowe analizy palinologiczne. Ich wyniki ilustruje diagram pyłkowy (ryc. 2) oraz niektóre procentowe totalne krzywe (AP + NAP = 100%) dodane do diagramów znalezisk makroskopowych na ryc. 3 i 4. W celu określenia procentowej zawartości węglanu wapnia w pobranych osadach wykonano kilka analiz na jego obecność. Zawartość węglanu wapnia określono metodą objętościową w aparacie Scheiblera (Mocek i in. 2000). Analizy wykonano w laboratorium Katedry Gleboznawstwa Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu, dzięki życzliwości Prof. Andrzeja Mocka. Dolną część pobranego osadu stanowiły szare drobnoziarniste piaski ze znaczną zawartości detrytusu roślinnego (około 25%) oraz z dodatkiem osadu jeziornego w postaci bezwapiennej gytii detrytusowej. Wykonanie kilku analiz na wartość węglanu wapnia w pobranym osadzie, wykazało jego brak, zarówno w piasku, jak i w utworze na nim spoczywającym. Na tym piaszczystym podłożu został wykształcony torf zielny, głównie przez turzyce, ponieważ dominującym składnikiem torfu były ich radicelle. W torfie natrafiono również na pojedyncze korzonki skrzypu, którego pobyt na tym stanowisku potwierdziła analiza palinologicznej (ryc. 2), bowiem znaleziono jego zarodniki. Wynik analizy makrofosyliów roślinnych przedstawiono na ryc. 3 i 4. Obecność nasion Najas marina, które stwierdzono na głębokości cm pozwala stwierdzić, iż teren badanego stanowiska w przeszłości na trwałe znajdował się pod wodą. Natomiast z faktu, iż w torfie na głębokości cm spoczywały nasiona Hippuris vulgaris można wywnioskować, iż torfowisko w trakcie rozwoju bywało zalewane, bowiem roślina ta do egzystencji wymaga środowiska wodnego (Zarzycki i in. 2002). Mocno podmokły obszar, na którym rosła kłoć wiechowata potwierdza również liczna obecność subfosyliów roślin szuwarowych. Zalegały one w osadzie obok owoców nasion Cladium mariscus. Kłoć w przeszłości rosła na tym obszarze w towarzystwie innych roślin immersyjnych, tj. Typha latifolia, Schoenoplectus lacustris, Phragmites australis oraz Carex paniculata. Prawdopodobnie ta turzyca była ostatnim elementem na pograniczu pasa roślin szuwarowych i roślin na torfowisku niskim. Wniosek taki można wysunąć w oparciu o obserwacje (autorów tego artykułu) współczesnych i kopalnych stanowisk kłoci z terenu Borów Tucholskich, głównie PN Bory Tucholskie (Gałka 2007, Gałka, Tobolski 2006), Pszczewskiego Parku Krajobrazowego czy Suwalszczyzny. Takiego układu sukcesji roślinnej, w następstwie którego dochodzi do rozwoju torfowiska niskiego, w szerszym stopniu na terenie południowej części Wielkopolski nie zanotował Kaczmarek (1960, 1962, 1963), który jednoznacznie zaliczył kłoć wiechowatą do roślin wapieniolubnych. Wraz z przybywaniem masy torfowej, co spowodowało znaczne zmniejszenie wilgotności podłoża, kłoć nie znajdowała dla siebie dogodnego środowiska do dalszej egzystencji. Dlatego też ustępowała miejsca turzycom, a pojawiała się w kierunku otwartej powierzchni wodnej, co jest zjawiskiem powszechnym. Na ryc. 3 dobrze widać ten moment, który wyznaczony jest wzrostem mikro i makro fosyliów Cyperaceae oraz Polypodiaceae. Obecnie kłoć wiechowata przy brzegu jeziora Witoczno nie występuje. Jej najbliższe większe skupiska znajdują się na terenie PN Bory Tucholskie (Gałka, Tobolski 2006).

3 Kopalne stanowisko kłoci wiechowatej (Cladium mariscus) w dolinie Brdy Fot.1. Miejsce poboru osadów (fot. K. Tobolski). Fot. 2. Pobrany mineralno-organiczny osad do analiz laboratoryjnych (fot. M. Gałka)

4 30 K. Tobolski, M. Gałka Literatura. Ryc. 2. Diagram palinologiczny. Chmara R Położenie geograficzne jezior i warunki naturalne. W: Jeziora Zaborskiego Parku Narodowego. Charzykowy: Gałka M., Zmiany jeziorno-torfowiskowe w ujściowym odcinku Strugi Siedmiu Jezior. Bogucki, Wyd. Nauk. Poznań: Gałka M., Tobolski K Materiały do rozmieszczenia subfosylnych i współczesnych stanowisk kłoci wiechowatej Cladium mariscus (L.)Pohl. w Parku narodowym Bory Tucholskie. W: Park Narodowy Bory Tucholskie u progu nowej dekady (red. J. Banaszak i K. Tobolski). Bydgoszcz: Goszczyński J., Jutrowska E Stan czystości wód Jeziora Charzykowskiego. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz. Herbichowa M., Wołejko L Torfowiska nakredowe (Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii, Schoenetum nigricantis). W: Wody słodkie i torfowiska (red. J. Herbich). Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny, t. 2, Ministerstwo Środowiska. Warszawa: Kaczmarek Cz Wapieniolubna roślinność łąkowo-bagienna na Wysoczyźnie Leszczyńskiej między Gostyniem a Śremem. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach. Biologia, 6: Kaczmarek Cz Wapieniolubna roślinność łąkowo-bagienna na Wysoczyźnie Leszczyńskiej między Lesznem a Książem Wlkp. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach. Biologia, 10: Kaczmarek Cz Rozmieszczenie wapieniolubnej roślinności łąkowo-bagiennej na Pojezierzu Leszczyńskim., Bad. Fizjogr. nad Polską Zach. Biologia, 12: Mocek A., Drzymała S., Maszner P Geneza, analiza i klasyfikacja gleb, Wyd. Akademii Rolniczej, Poznań. Overbeck F Botanisch-geologische Moorkunde. Wachholz. Neummünster. Pasierbski M Uwagi o genezie niecki Jeziora Charzykowskiego. Acta Universitatis Nicolai Copernici, Geografia 11, Nauki Mat.-Przyr., 35: Tobolski K O potrzebie badań paleoekologicznych w Dolinie Dolnej Wisły. W: Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Kałdusie. Studia przyrodniczo-archeologiczne (red. W. Chudziak). Mons Sancti Laurentii, 2. Toruń: Tobolski K., Gałka M Tymczasowa wiadomość o genezie i paleoekologii zatorfionej doliny Noteci koło Barcina. Studia Limnologica et Telmatologica, 1, 3 (w druku). Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J., Korzeniak U Ecological indicator values of vascular plants of Poland. Biodiversity of Poland, Kraków.

5 Kopalne stanowisko kłoci wiechowatej (Cladium mariscus) w dolinie Brdy Ryc. 3. Diagram makro i mikroszczątków roślinnych i obejmujący rośliny lokalne: n nasiono, o owoc, odw owoc dwuboczny, otr owoc trójboczny, n nasiono, p pyłek, z zarodnik. Ryc. 4. Diagram makro i mikroszczątków roślinnych i obejmujący drzewa: o owoc, n nasiono, łp- łuska pączkowa, ło łuska owocowa, p pyłek.

6 32 K. Tobolski, M. Gałka