PALINOLOGICZNE LADY DZIAŁALNOCI CZŁOWIEKA W OSADACH JEZIORA MUKRZ. Agnieszka M. NORYKIEWICZ

Transkrypt

1 Polish Bot. Stud. Guidebook Series 23: , 1999 PALINOLOGICZNE LADY DZIAŁALNOCI CZŁOWIEKA W OSADACH JEZIORA MUKRZ Agnieszka M. NORYKIEWICZ NORYKIEWICZ A. M. Evidence of human activity detected by pollen analysis of the sediments of lake Mukrz. Polish Botanical Studies, Guidebook Series 23: , The article is part of a wider study of the hi story of yew Taxus baccata L. in the L. Wyczółkowski Nature Reserve "Cisy Staropolskie" ("Old Polish yews"), situated in the Bory Tucholskie forest, Western Pomerania, NW Poland. The sediments of lake Mukrz were sampled for pollen analysis. Six settlement phases were distinguished according to changes of pollen values of sy-nanthropic plants and some trees. It has been concluded that human impact on the environment, up to the end of the Neolithic Age, was of limited significance (phases 1 and 2). Human sub-sistence at the time was based mostly on hunting, gathering and fishing, and to a smaller extent on stock raising. Phase 3 corre-sponds to the development of the Iwno culture, which dates back to the end of the Neolithic and the beginning of the Bronze Age. The increase of Plantago lanceolata pollen frequency was prob-ably due to the growing significance of stock raising at that time. Phase 4 archaeologically dates back to the transition from the Bronze to the Iron Age and is related to the development of the Lusatian and Pomeranian cultures. The next anthropogenic phase (5) is connected with the Roman Period. The NAP curve in-creases as a result of deforestation. Pollen grains of Cerealia (in-cluding rye Secale cereale) are present in greater numbers than in the previous phases. The strongest human impact can be observed during the Middle Ages (phase 6). Tree curves decline while the percentages of cultivated plants, as well as pasture and ruderal plants are high. Agnieszka M. Norykiewicz, Zakład Paleoekologii Czwartorzdu, Instytut Bada Czwartorzdu, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Fredry 10, Pozna WPROWADZENIE Jezioro Mukrz połoone jest na Pojezierzu Południowopomorskim (Kondracki 1998) w południowo-wschodniej czci Borów Tucholskich (ryc. 1). Zbiornik ten wchodzi w skład rezerwatu "Cisy Staropolskie" im. L Wyczółkowskiego (Nadlenictwo Zamrzenica, obrb Wierzchlas) Utworzonego dla ochrony biocenoz, w których wystpuje znaczne skupienie okazów cisa pospolitego ( Taxus baccata L.) W ostatnich latach podjto badania w celu przeledzenia historii cisa w oparciu o analizy osadów jeziora Mukrz. Materiał do bada pobrano sond Wickowskiego. W rdzeniu

2 głównym, zlokalizowanym w najgłbszym miejscu jeziora (3 m wody), uzyskano seri osadów o miszoci 18,80 m. W osadach limnicznych zarejestrowana jest historia szaty rolinnej w rejonie jeziora Mukrz od pónego glacjału po czasy współczesne Przedstawiony w tym artykule diagram dotyczy tylko holoceskiej sukcesji rolinnoci, która zwizana jest z działalnoci człowieka. Rozwój pónoglacjalnej rolinnoci badanego obszaru przedstawiony zostanie w osobnym opracowaniu Równolegle z analiz palinologiczn w omawianym rdzeniu zbadano zawarto materii organicznej, spalajc wysuszony osad w temperaturze 550 C oraz zawarto wglanów obliczon z rónicy masy osadów po praeniu w temperaturze 550 C i 950 C. Wyniki te okazały si przydatne dla interpretacji regresu lasów w otoczeniu jeziora. FAZY AKTYWNOCI GOSPODARCZEJ CZŁOWIEKA Palinologiczn ocena działalnoci człowieka oparta jest głównie na obecnoci sporomorf rolin towarzyszcych jego gospodarce, a take na zmianach lesistoci wyrónionych na podstawie waha krzywych drzew i rolin zielnych. Przy wydzielaniu faz aktywnoci człowieka brano równie pod uwag zawarto w osadzie czci mineralnych pochodzcych z erozji otaczajcych jezioro gleb. Wyniki analizy pyłkowej przedstawiono w postaci diagramu. Dla podkrelenia zmian antropogenicznych krzywe rolin wskanikowych dla gospodarki człowieka zestawiono w postaci diagramu sumarycznego. Głboko osadu podano od powierzchni lustra wody. W rozwoju holoceskiej rolinnoci w osadach jeziora Mukrz wyróniono 6 faz aktywnoci człowieka (ryc. 2), które skorelowano z podobnymi fazami, okrelonymi dla północnej i północno-zachodniej czci Borów Tucholskich Hjelmroos-Ericsson 1981, Berglund i in. 1993, Miotk-Szpiganowicz 1992) oraz 5 dokumentacj znalezisk archeologicznych pochodzcych z okolicy badanego jeziora (Grzelakowska 1989, Grabarczyk 1994). Ze wzgldu na brak datowa 14 C korelacja ta ma charakter wstpny. Ryc. 1. Mapa rolinnoci okolic jeziora Mukrz (u góry) oraz lokalizacja badanego profilu na tle batymetrii jeziora (u dołu). 1 - lasy, 2 - jeziora, 3 - drogi, 4 - lokalizacja profilu. Fig. 1. Vegetation map of the neighbourhood of lake Mukrz (top) and the location of the profile studied marked on a bathymetric map of the lake (bottom). 1 - forests, 2 - lakes, 3 - roads, 4 -location of profile.

3

4 Dotychczasowy stan rozpoznania archeologicznego przedstawiaj załczone mapki (ryc. 3). Naniesione na nich stanowiska reprezentuj najczciej lune znaleziska jedynie o znaczeniu informacyjnym (Grabarczyk 1994). Wikszo znalezisk archeologicznych pochodzi z obszarów oddalonych od jeziora Mukrz co najmniej o 15 km. W promieniu około 4 km odnaleziono jedynie dwa stanowiska kultury pomorskiej. Badania archeologiczne dowodz, e teren Borów Tucholskich był penetrowany przez grupy ludzkie ju od paleolitu, jednak najstarsze lady pobytu człowieka w otoczeniu jeziora pochodz dopiero ze schyłku mezolitu (ryc. 3). Liczne jeziora i doliny rzek stwarzały dogodne warunki dla działalnoci człowieka mezolitycznego koncentrujcej si na zbieractwie, łowiectwie i rybołówstwie, oddziaływanie tego typu gospodarki nie powodowało trwałych przekształce rodowiska naturalnego i jest słabo zaznaczone w diagramie pyłkowym. Pierwsze lady, które mogły by zwizane z obecnoci człowieka pojawiaj si dopiero na głbokoci 20,20 m, w poziomie korelowanym z okresem atlantyckim, i archeologicznie odpowiadajcym wczesnemu neolitowi. Wydzielenie fazy 1 (20,0-17,80 m) oparto głównie na wzrocie krzywej leszczyny i maksimum wystpowania zarodników orlicy Pteridium aquilinum. W diagramie pojawia si cigła krzywa tego gatunku, która osiga tu swoje maksymalne wartoci 1,2%. Orlica dobrze rozwija si na poarzyskach i dlatego w niektórych przypadkach moe by uznawana jako wskanik antropogeniczny. W tym samym czasie pojawia si równie cigła krzywa bylicy Artemisia oraz pojedyncze ziarna pyłku pokrzywy Urtica, szczawiu Rumex acetosa/acetosella, komosowatych Chenopodiaceae i jałowca Juniperus. W fazie tej (na głbokoci 18,20 m) wyranie malej krzywe koncentracji drzew i rolin zielnych, przy jednoczesnym wystpowaniu stałych wartoci procentowych wskaników antropogenicznych. Na tej samej głbokoci zanotowano wzrost udziału w osadzie substancji mineralnej. Taka sytuacja jest prawdopodobnie wynikiem zwikszonej erozji gleb spowodowanej przewietleniem lasu przez człowieka. Wystpowanie i stosunkowo dua rónorodno wskaników antropogenicznych wska-

5

6 Ryc. 3. Stanowiska archeologiczne w otoczeniu jeziora Mukrz (Grabarczyk 1994). A- epoka kamienia: 1-mezolit, 2-neolit; B- kultura łuycka; C-kultura pomorska; D- kutura wielbarska. Fig. 3. Archaeological sites in the surroundings of Lake Mukrz (Grabarczyk 1994). A-Stone age: 1-Mesolithic, 2- Neolithic; B-Lusatian culture; C- Pomeranian culture; D- Wielbark culture

7 uj na obecno człowieka w okolicy jeziora Mukrz, co potwierdzaj sporadyczne znaleziska z neolitu (ryc. 3) zlokalizowane w promieniu kilkunastu kilometrów od profilu. Wydzielenie fazy 2 (17, m) oparto na niewielkim spadku wartoci procentowych lipy Tilia i jesionu Fraxinus przy jednoczesnym wzrocie dbu Quercus, które s prawdopodobnie rezultatem przewietlenia lasu. Na antropogeniczny charakter zmian wskazuje take ponowny, cho nieznaczny wzrósł udziału rolin synantropijnych (Artemisia, Rumex acetosa/acetosella i Urtica). Jednoczenie pojawiaj si pierwsze pojedyncze ziarna pyłku babki lancetowatej Plantago lanceolata, których obecno zwykle uwaana jest za potwierdzenie istnienia hodowli bydła (Behre 1981). W diagramie z jeziora Mukrz pojawienie si ziarn pyłku tego taksonu obserwuje si powyej spadku krzywej wizuj korelowanego dla Borów Tucholskich z datami BP (Miotk-Szpiganowicz 1992, Hjelmroos-Ericsson 1981), co archeologicznie odpowiadałoby] rodkowemu neolitowi. Z opracowanego diagramu pyłkowego (ryc. 2) wynika, e wpływ człowieka na rodowisko naturalne a do koca neolitu, tak w okolicach jeziora Mukrz, jak i w całych Borach Tucholskich (Miotk-Szpiganowicz 1992), był niewielki. Spostrzeenia te potwierdzaj dane archeologiczne wskazujce na brak w tymi czasie osadnictwa o charakterze stałym (Grzelakowska 1989). Gospodarka człowieka musiała zatem opiera si tu głównie na mylistwie, zbieractwie i rybołówstwie, a w mniejszym stopniu na hodowli zwierzt. Archeologicznie dwie pierwsze fazy odpowiadaj prawdopodobnie wczesnemu i rodkowemu neolitowi. Brak ladów upraw w poziomach korelowanych z neolitem potwierdza odmienno rozwoju osadnictwa w Borach Tucholskich, co jest prawdopodobnie efektem niesprzyjajcych warunków naturalnych. Omawiany teren stanowi nieurodzajna, rozległa wysoczyzn sandrowa, która w wikszoci była pokryta lasem. Zwarta pokrywa lena oraz równolenikowy przebieg Noteci były prawdo podobnie naturaln barier dla wkraczajcej tu od południa ludnoci. Faza 3, wydzielona w diagramie pyłkowym od głbokoci 14,90 do 14,10 m charakteryzuje si do intensywn działalnoci gospodarcz człowieka. W tym okresie zaznacza si wzrost krzywej Artemisia oraz wystpuje wyrane zwikszenie udziału ziarn pyłku Plantago lanceolata i Rumex acetosa/acetosella. Równoczenie ze wzrostem procentowym rolin zielnych nastpuje spadek krzywych] graba Carpinus, wizu Ulmus, jesionu Fraxinus i sosny Pinus. Taki skład flory pyłkowej moe by rezultatem wycinania lasów i wykorzystywania odlesionych terenów pod wypas (wzrost frekwencji ziaren pyłku babki lancetowatej). Obserwowane w tej fazie wyrane zwikszenie iloci substancji mineralnej w osadzie wiadczy o uaktywnieniu erozji gleby spowodowanej odlesieniem

8 terenu wokół jeziora. Archeologicznie okres ten mona korelowa ze schyłkiem neolitu i pocztkiem brzu, co odpowiada rozwojowi kultury iwieskiej. Faza 4 (13,10-10,50 m) charakteryzuje si spadkiem wartoci krzywych drzew mieszanych lasów liciastych (Ulmus, Tilia, Fraxinus, Quercus). W tym samym czasie nastpuje wyrany wzrost udziału ziarn pyłku brzozy, a nastpnie sosny. Ponownie wzrasta udział bylicy, babki lancetowatej i szczawiu. Pojedynczo pojawiaj si ziarna pyłku Urtica, Plantago major/media, zbó Cerealia oraz rodniki Pteridium. Taki skład rolinnoci wskazuje na dalszy rozwój gospodarki hodowlanej. Sporadyczne ziarna pyłku zbó pozwalaj sdzi o niewielkim znaczeniu upraw w gospodarce ludnoci zamieszkujcej okolice jeziora Mukrz. Omawiana faza obejmuje stosunkowo długi odcinek diagramu i jest niejednolita pod wzgldem nasilenia działalnoci gospodarczej człowieka. Widoczne jest to w załamaniach sumarycznej krzywej wskaników antropogenicznych ryc. 2). Podobna sytuacja wystpuje take w diagramie z Ksowa (Miotk-Szpiganowicz 1992), w którym okresy osłabienia działalnoci człowieka wizane s podniesieniem si poziomu wody w jeziorze, potwierdzonym przez analiz okrzemkow. Archeologicznie faza 4 przypada prawdopodobnie na przełom epoki brzu i elaza i zwizana jest z rozwojem kultury łuyckiej, a potem kulmy pomorskiej (Godłowski, Kozłowski 1985). Na faz t przypada równie wzrost wartoci procentowych cisa. Po 4 fazie nastpuje regeneracja drzewostanu. Odzwierciedla si to głównie wzrostem krzywych Carpinus, Ulmus i Fraxinus, przy jednoczesnym niemal zupełnym braku babki lancetowatej i szczawiu oraz spadku sumy wskaników antropogenicznych. Faza 5 (8,90-7,70 m) zaznacza si wyranym obnieniem wartoci krzywych prawie wszystkich drzew liciastych (Carpinus, Fraxinus, Tilia, Ulmus i Fagus). Równoczenie wzrasta udział rolin zielnych, co wskazuje na wiksze ni w fazach poprzednich odlesienie omawianego terenu. W diagramie ponownie widoczny jest wzrost znaczenia wskaników antropogenicznych. Podnosi si take krzywa dbu, co moe by rezultatem kilku nie wykluczajcych si czynników, takich jak np. rozprzestrzenienie si tego drzewa na siedliska zajmowane wczeniej przez inne gatunki, intensywniejsze jego kwitnienie na terenie odlesionym lub preferowanie go przez człowieka ze wzgldu na jadalne owoce (Miotk-Szpiganowicz 1992). W gospodarce oprócz hodowli zwierzt rozwinła si równie Uprawa rolin, czego dowodem moe by obserwowany po raz pierwszy w profilu wikszy udział ziaren pyłku zbó, w tym równie pojawienie si pojedynczych ziaren yta Secale. Równoczenie podnosi si krzywa Pediastrum wskazujc na wzrost trofii jeziora. Zmianom obserwowanym w diagramie pyłkowym towarzyszy take zwikszenie si zawartoci substancji mineralnej w

9 osadzie. Wielko i rónorodno zmian wiadczy o intensywnie rozwijajcym si osad-im iwie w tym rejonie. Nie znajduje to jednak potwierdzenia w materiale ar-i litologicznym (ryc. 3). Archeologicznie faza ta odpowiada przypuszczalnie Okresowi wpływów rzymskich i wie si na terenie Borów Tucholskich z rozwojem kultury wielbarskiej. Omawiana faza, podobnie jak wczeniejsza, równie nie jest jednolita pod wzgldem działalnoci człowieka. Pewien krótko-trwały regres gospodarki odzwierciedla si w diagramie na głbokoci 8,20-8,40 m. W poziomie tym wzrasta krzywa olszy Alnus, pojawia si niewyrany wierzchołek graba i załamuj si krzywe rolin wskanikowych dla człowieka. Moe to by wynikiem powszechnie przyjmowanego w tym czasie ochłodzenia! i zwilgotnienia klimatu oraz zwizanego z tym powszechnego podniesienia poziomu wody w jeziorach (Niewiarowski 1995). Po okresie wpływów rzymskich nastpuje wyrana regeneracja lasów liciastych, wzrasta udział Fraxinus, Ulmus i Carpinus, które osigaj w tym czasie swoje holoceskie maksima. Obniaj si wartoci procentowe Pinus i Betula. Sumaryczna krzywa wskaników antropogenicznych jest bardzo niska. W tym samym czasie maleje równie koncentracja rolin zielnych i stabilizuj si krzywe przedstawiajce wyniki analizy chemicznej. Taki układ krzywych jest odzwierciedleniem regresu osadniczego. Dotychczasowa działalno grup ludzkich została przerwana lub mocno zredukowana. Przypada to na okres wdrówek ludów, wg danych archeologicznych trwajcy do koca VI w. (Zielonka) 1962). Faza 6 (5,80-3,00 m) charakteryzuje si wyranym wzrostem sumarycznej] krzywej wskaników antropogenicznych. Nieznaczne jej podniesienie wystpuje ju na głbokoci 6,8 m, co moe by łczone z pocztkiem osadnictwa wczesnoredniowiecznego. Od tego momentu zaznacza si stały spadek sumy pyłki wszystkich drzew (ryc. 2) oraz pojawiaj si pojedyncze ziarna pyłku rolin synantropijnych. Odlesienie terenu potwierdzaj równie krzywe koncentracji (wzrost koncentracji rolin zielnych przy wyranym jej spadku dla drzew). Zdecydowanie wikszy wpływ człowieka na rodowisko naturalne zaznacza si od głbokoci 5,8 m. Na wykresie pojawiaj si wtedy cigłe krzywe rolin wskanikowych dla człowieka (Plantago lanceolata, Rumex acetosa/acetosella, Cerealia i Secale). Wtedy te w osadzie nastpił wzrost iloci substancji mineralnej spowodowany ponownym uaktywnieniem erozji. W fazie 6 zdecydowanie zwikszyło si znaczenie uprawy roli w gospodarce człowieka. W diagramie oprócz duego udziału zbó pojawiaj si równie pierwsze ziarna pyłku bławatka (Centaurea cyanus), wanego chwastu upraw zboowych. Najwikszy wzrost iloci pyłku rolin synantropijnych obserwuje si na głbokoci 400 cm. W tym samym poziomie wzrasta udział glonów (Pediastrum) a z pewnym opónieniem

10 równie i materii organicznej. Taki obraz wskazuje nie tylko na znaczne przekształcenie rodowiska naturalnego wkoło jeziora Mukrz, ale równie na zmiany w samym zbiorniku (silna eutrofizacja). W osa dach jeziora Mukrz we wszystkich wyrónionych fazach obserwuje si korelacj midzy intensywnoci osadnictwa, a wzrostem trofii wyraonym podniesieniem si krzywej Pediastrum (ryc. 2). CIS w diagramie pyłkowym Cis pospolity ronie masowo w lesie przylegajcym od południowego zachodu do jeziora Mukrz. Na powierzchni 18 ha wystpuje ponad 3,5 tysica drzew te- 0 gatunku (Król 1993). Pomimo przewaajcej liczby okazów mskich ziarna pyłku cisa maj nieznaczny udział w spektrach pyłkowych z osadów dennych jeziora Mukrz. Pierwsze pojedyncze ziarna pojawiaj si wraz z pierwszymi sporomorfami buka i graba. Cigł krzyw takson ten tworzy od głbokoci (6,80 m, co jest zbiene z pocztkiem ostatniego maksimum graba, natomiast maksymalna warto krzywej cisa (1.6%) wystpuje na głbokoci 3,15 m. Cis od dawna ceniony był przez człowieka ze wzgldu na due znaczenie gospodarcze. Jego drewna uywano do wyrobu narzdzi codziennego uytku, broni oraz jako materiału budowlanego. Ze wzgldu na szerokie jego wykorzystanie wahania wartoci krzywej tego gatunku mogłyby by odzwierciedleniem obecnoci człowieka. Jednak niski udział ziarn pyłku cisa w powierzchniowych spektrach pyłkowych, pomimo licznego wystpowania w lesie, ogranicza jego role wskanikow (Norykiewicz 1998). Próbujc interpretowa przebieg krzywej cisa w nawizaniu do faz aktywno człowieka mona stwierdzi dwie wykluczajce si tendencje. W fazie pitej i szóstej krzywa cisa jest zgodna z przebiegiem sumarycznej krzywej wskaników antropogenicznych, natomiast w fazie pitej nastpuje prawie całkowity jej zanik. Taka sytuacja moe by wynikiem odmiennej ingerencji człowieka w rodowisko naturalne. Przewietlenie lasu ułatwia migracj ziarn pyłku rolin z niszego pitra lasu, do których naley równie cis, tworzcy doln warstw drzew. To mogło by tłumaczy zwikszenie udziału cisa w okresach aktywnoci człowieka. W fazie szóstej na głbokoci 3,15 m krzywa cisa osiga maksymaln warto. Ten wzrost przypada ju na czasy historyczne i moe by odzwierciedleniem prowadzonej pocztkowo na tym terenie selektywnej ochrony cisa, a nawet jego dosadzaniem. Natomiast prawie zupełny zanik ziaren jego pyłku przypadajcy na faz pit moe by wynikiem wikszego wycinania cisa dlii celów gospodarczych.

11 PODSUMOWANIE Wpływ człowieka na naturalne rodowisko w okolicy jeziora Mukrz w pierwszych dwu fazach osadniczych był nieznaczny. Działalno gospodarcza ograniczała si zapewne do mylistwa, zbieractwa i rybołówstwa. Wyraniejsze zmiany widoczne s w fazie 3, w której podstaw gospodarki była prawdopodobnie hodowla zwierzt. Uprawa roli zyskała na znaczeniu dopiero od fazy 5, przydajcej na okres wpływów rzymskich. Ostatni, 6. okres intensywnej działalnoci człowieka rozpoczł si we wczesnym redniowieczu i trwa do dzisiaj. Przedstawiony powyej przebieg rozwoju gospodarczego w okolicy jeziora Mukrz prawdopodobnie w duej mierze determinowany był przez rodowisko przyrodnicze, a przemiany jakie zachodziły w osadnictwie były synchroniczne na całym obszarze Borów Tucholskich. LITERATURA BEHRE K.-E The interpretation of anthropogenic indicators in pollen diagrams. Pollen et Spores 23(2): BERGLUND B. E., BOGACZEWICZ-ADAMCZAK B., MIOTK-SZPIGANOWICZ G Vegetation history, human impact and development of the lakes in the Bory Tucholskie, Pomerania. Quaestiones Geographicae 15/16: GODŁOWSKI K., KOZŁOWSKI J Historia staroytna ziem polskich. PWN, Warszawa. GRABARCZYK T Osadnictwo pradziejowe Wysoczyzny wieckiej. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica 18: GRZELAKOWSKA E Próba charakterystyki warunków rozwoju pradziejowej gospodarki hodowlanej w północnej czci Borów Tucholskich. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica 10: HJELMROOS-ERICSSON M Holocene development of Lake Wielkie Gacno area, northwestern Poland. Thesis 10, University of Lund, Lund. KONDRACKI J Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KRÓL S Obecny stan populacji cisa (Taxus baccata L.) w rezerwacie "Cisy Staropolskie im. L. Wyczółkowskiego" w Wierzchlesie. W: M. REJEWSKI, A. NIENARTOWICZ, M. BOI SKi (red.), Bory Tucholskie. Walory przyrodnicze-problemy ochrony-przyszlo (materiały pokonferencyjne) Bachorze IX Toru. ss MIOTK-SZPIGANOWICZ G The history of the vegetation of Bon Tucholoskie and the role of man in the light of palynological investigations. Acta Palaeobotanica 32: MIOTK-SZPIGANOWICZ G Odrbno florystyczna Borów Tucholskich w holocenie w

12 wietle bada palinologicznych. W: M. REJEWSKI, A. NIENARTOWICZ, M. BOI SKI (red.), Bory Tucholskie. Walory przyrodnicze-problemy ochrony-przyszło (materiały pokonferencyjne) Bachorze IX. 1992, Toru, ss NIEWIAROWSKI W Wahania poziomu wody w Jeziorze Biskupiskim i ich przyczyny. W: W. NIEWIAROWSKI (red.), Zarys zmian rodowiska geograficznego okolic Biskupina pod wpływem czynników naturalnych i antropogenicznych w pónym glacjale i holocenie. Turpress, Toru, ss NORYKIEWICZ A. M Analiza palinologiczna ciółki lenej rezerwatu "Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego" w Wierzchlesie. W: E. Krasicka- Korczyska (red.), Ochrona gatunkowa na obszarach chronionych. Towarzystwo Miłoników Borów Tucholskich, Bydgoszcz, ss ZIELONKA B Powiat tucholski w wietle zabytków archeologicznych. W: WOJTOWICZ J. (red.), Tuchola. Zarys monograficzny. TNT, Toru.