OMÓWIENIA WYDAWNICTW ŹRÓDŁOWYCH

OMÓWIENIA WYDAWNICTW ŹRÓDŁOWYCH Teki archiwalne. Materiały źródłowe. Tom 16, Warszawa 1977, s. 235; tom 17, Warszawa 1978, s. 199. W szesnastym tomie wydawnictwa źródłowego Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych zamieszczonych zostało 6 opracowań przekazów archiwalnych dotyczących problematyki polityczno-społecznej i wojskowej. Pierwszą pozycję stanowi tekst dziennika podróży Bogusława Dönhoffa do Warszawy w okresie 24 wrzesień 9 październik 1780 roku, podany do druku przez Tadeusza G r y g i e r a. Autor dziennika należał do prusko-książęcej rodziny, której siedzibą był pałac w Drogoszach. Członkowie rodu Dönhoffów znaleźli się również w służbie polskiej dochodząc w XVIII w. do wysokich godności zarówno świeckich, jak i duchownych. Przekaz źródłowy pochodzi ze zbioru akt Dönhoffów z Drogoszy przechowywanego w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Olsztynie. Następną pozycją są raporty holenderskiego dyplomaty Karola Fryderyka Ludwika Griesheima działającego w Warszawie w latach 1791 1795. Źródła znajdujące się obecnie w Archiwum Haskim przygotował do druku Stefan M e 1 1 e r. Na uwagę zasługuje też Raport Macieja Mielżyńskiego o sytuacji na i Górnym Śląsku w latach 1920 1921, który przygotował do druku i poprzedził wstępem Bolesław W o s z c z y ń s k i. Publikowane źródło przechowywane jest w Centralnym Archiwum Wojskowym. Zachowało się ono w postaci kopii. Referat pisany przez Macieja Mielżyńskiego wkrótce po III powstaniu na Górnym Śląsku w

1921 roku zawiera wiele szczegółów, które wiążą się bezpośrednio z jego pracą na tym terenie od grudnia 1920 roku. Kolejną pozycję opublikowaną przez Krystynę R y ż e w s k ą stanowią materiały dotyczące historii i działalności Ewangelickiego Kościoła Unijnego w Polsce w latach 1920 1934. Źródła te pochodzą z przechowywanego w Archiwum Akt Nowych zespołu Ministerstwa Spraw Zagranicznych (Departament Polityczno- Ekonomiczny, Wydział Organizacji Międzynarodowych Referat Wyznań). Następna pozycja dotyczy polskiej emigracji zarobkowej do Ameryki Południowej przed II wojną światową. Artur P a ł a s i e w i c z opublikował dokument Międzynarodowego Towarzystwa Osadniczego o emigracji polskiej do Paragwaju w 1938 roku. Przekaz dotyczy legalnej i nielegalnej reemigracji z Paragwaju oraz rozpatruje przyczyny tego ruchu i środki mające mu zapobiec. Publikowany tekst pochodzi z Archiwum Akt Nowych (zespół akt Ministerstwa Spraw Zagranicznych). Tom 16 Tek Archiwalnych zamykają materiały dotyczące ostatniego przed wybuchem II wojny światowej posiedzenia Międzyministerialnej Komisji Emigracyjnej, opracowane przez Edwarda K o ł o d z i e j a i Janinę Z a k r z e w s k ą. Są to: protokół z obrad oraz przygotowane przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych opracowanie oceniające stan i perspektywy emigracji z Polski. Przekazy te przechowywane są w Archiwum Akt Nowych. Tom siedemnasty Tek Archiwalnych zawiera siedem opracowań przekazów źródłowych. Pierwszą pozycję, podaną przez Stefana M e 11 e r a, stanowi instrukcja władz holenderskich z roku 1791 dla wysłannika Holandii w Warszawie, w której znalazło odbicie ówczesnej sytuacji międzynarodowej (tekst podano w brzmieniu oryginalnym wraz z tłumaczeniem na język polski). Przekaz pochodzi z Archiwum w Hadze. Następne źródło to notatka W.F. Malinowskiego, długoletniego pracownika Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rosji, pochodząca z lat 1801 1803, która dotyczy samostanowienia narodów jako podstawie niezależnego politycznego bytu narodów. Do druku pozycję podał Jerzy S k o w r o n e k, zaopatrując ją w obszerne

i szczegółowe przypisy. Na uwagę badacza zasługuje opublikowany przez Agnieszkę M o c z u l s k ą Testament Henryka Andrzeja Hubolda Mackrotta, szefa biura szpiegowskiego Wielkiego Księcia Konstantego. Tekst pochodzący z roku 1830 znajduje się w Archiwum Państwowym m. st. Warszawy. Kolejna pozycja Mieczysława M o t a s a pochodząca z grudnia 1917 roku dotyczy zarysu organizacji i działalności Komisariatu Polskiego przy Komisariacie Ludowym do Spraw Narodowościowych RSFRR. Jan F r a n e c k i i Helena K i s i e l podali 28 raportów oraz meldunków policji niemieckiej o Powstaniu Warszawskim 1944 roku. Pochodzą one z zespołu akt gubernatora dystryktu radomskiego, przechowywanego w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Radomiu. Dwa końcowe opracowania traktują o latach powojennych Polski Ludowej. Maria T u r l e j s k a opracowała protokoły i dokumenty związane z organizowanymi w okresie 1945 1948 przez Ministerstwo Administracji Publicznej zjazdami wojewodów. Natomiast Bogdan K r o l l publikuje meldunki wojewódzkich komisji społecznych oraz zestawienia liczbowe dotyczące likwidacji analfabetyzmu w Polsce. Początki władzy ludowej w Wielkopolsce. Materiały źródłowe z wielkopolskich archiwów państwowych pod redakcją Stanisława Nawrockiego. Warszawa 1976, s. 212. Wydawnictwo Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych zawiera materiały źródłowe z pierwszego półrocza 1945 roku przechowywane w archiwach wielkopolskich: Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Poznaniu (z oddziałami w Koninie i w Pile), Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Lesznie oraz Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Kaliszu. Publikowane dokumenty w liczbie 112 obrazują ówczesne życie polityczne, społeczno-gospodarcze oraz stan

administracji ogólnej. Są to w większości protokóły dotyczące powoływania nowych władz i ich posiedzeń konstytucyjnych oraz pierwsze sprawozdania z ich działalności. Odbudowa Warszawy w latach 1944 1949. Wybór dokumentów i materiałów. Wstęp i redakcja Jan Górski. Warszawa 1977, tom 1, s. 670; tom 2, s. 517. Dwutomowa pozycja wydawnicza to zbiór dokumentów i materiałów wyrażających stanowisko władz państwowych, i miejskich w kwestii odbudowy Warszawy. Publikacja zawiera 254 przekazy źródłowe w układzie chronologicznym (zgodnie z datą ich powstawania, wygłoszenia lub pierwodruku), które obrazują istotne momenty odbudowy Warszawy, od chwili wyzwolenia w połowie września 1944 roku jej prawobrzeżnej dzielnicy Pragi. Zamieszczono więc protokoły posiedzeń zespołów i komisji powoływanych przez administrację miejską, materiały informacyjne o podejmowanych pracach i komunikaty. Znalazły się teksty referatów o odbudowie, rezolucje warszawskiej organizacji PPR i PPS, sprawozdania wydziałów Zarządu Miejskiego, Warszawskiej Dyrekcji Odbudowy, Biura Odbudowy Stolicy i Stołecznego Funduszu Odbudowy Stolicy oraz zestawienia obiektów zabytkowych podlegających ochronie. Podstawę źródłową wydawnictwa stanowią materiały z archiwum Stanisława Tołwińskiego (Archiwum PAN) Archiwum Państwowego m.st. Warszawy, Archiwum Akt Nowych, Centralnego Archiwum KC i Archiwum KW PZPR, zbiór instytucji i osób prywatnych oraz tekstów publikowanych w ówczesnych drukach i periodykach oficjalnych. Historyka i archiwistę wojskowego zainteresować mogą szczególnie następujące dokumenty: Z meldunku bojowego dowódcy 1 Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki, gen. bryg. Wojciecha Bewziuka z 14 września 1944 roku o wyzwoleniu Pragi; Z komunikatów wojennych Naczelnego Dowództwa Radzieckiego z 14 16 września 1944 roku o wyzwoleniu Pragi i okolicznych miejscowości; Pismo kierownika Wydziału Grup Operacyjnych, inż. A. Wiślickiego, do szefa Głównego

Zarządu Polityczno-Wychowawczego Wojska Polskiego, płka W. Grosza z 13 października 1944 roku w sprawie stosunków między wojskiem a przemysłem na Pradze; Rozkaz nr 11 Naczelnego Dowództwa WP z 17 stycznia 1945 roku wydany z okazji wyzwolenia Warszawy; Akt z 17 marca 1945 roku o rozminowaniu obszaru miasta przez jednostki Sztabu Rozminowania m.st. Warszawy. Wybór dokumentów i materiałów wypełniają ilustracje (zdjęcia ważnych wydarzeń, codzienne życie mieszkańców stolicy, zniszczenia i odbudowa), reprodukcje przekazów źródłowych oraz plany zabudowy dzielnic warszawskich. O kształt II Rzeczypospolitej. Procesy chłopskie w latach 1918 1923. Wybór dokumentów. Wstęp i opracowanie: Aleksander Łuczak i Kazimierz Przybysz. Warszawa 1977, s. 200. Publikacja źródeł ogłoszona została przez Ludową Spółdzielnię Wydawniczą. Materiały te pochodzące z różnych ogniw wymiaru sprawiedliwości, ukazują postawę wsi polskiej w okresie kształtowania form ustrojowych, ekonomicznych i społecznych państwa polskiego. Na treść wydawnictwa złożyły się archiwalia, obrazujące procesy polityczne, jakie miały miejsce w latach 1918 1923 na wsi polskiej. Zbiór obejmuje 65 przekazów wytworzonych przez sądy różnych szczebli, organa prokuratorskie, policyjne i administracyjne. Pochodzą one prawie ze wszystkich regionów kraju. Jednak przeważają źródła dotyczące przede wszystkim sytuacji w powiatach Lubelszczyzny, a zwłaszcza jej południowej części. Publikowane przekazy pochodzą z Centralnego Archiwum. Komitetu Centralnego PZPR (zespoły akt sądowych, więziennych oraz archiwum Teodora Duracza). Protokoły posiedzeń Naczelnej Rady Ludowej na Górnym Śląsku. Teksty źródłowe (1921 1922). Do druku przygotował Edward Długajczyk. Instytut

Śląski w Opolu 1977, s. 202. Po zakończeniu III powstania śląskiego w dniu 5 lipca 1921 roku kontrolę nad obszarem plebiscytowym na Górnym Śląsku objęli ponownie alianci. W polskim obozie zaistniała pilna potrzeba koordynacji wysiłków i powołania jednolitego kierownictwa. W tych warunkach 30 lipca 1921 roku ukonstytuowała się Naczelna Rada Ludowa na Górnym Śląsku. Celem jej działania było reprezentowanie interesów miejscowej ludności wobec władz koalicyjnych i rządu polskiego oraz przygotowanie administracji na ziemiach obszaru plebiscytowego, które miały przypaść Polsce. Akta wytworzone przez Naczelną Radę Ludową przechowywane są w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Katowicach, gdzie tworzą odrębny zespół. Ogółem opublikowano protokoły 44 posiedzeń plenarnych, w czasie których omawiano problemy z dziejów górnośląskich pomiędzy likwidacją III powstania, a zmianą suwerenności w czerwcu i lipcu 1922 roku. Uzupełnieniem protokołów są odezwy do ludności, do polskich partii politycznych i związków zawodowych na Górnym Śląsku oraz memoriał Naczelnej Rady Ludowej, Zjednoczenia Zawodowego Polskiego i Centralnego Związku Zawodowego Polskiego do Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej w Opolu z kwietnia 1922 roku. Zamojszczyzna Sonderlaboratorium SS. Zbiór dokumentów polskich i niemieckich z okresu okupacji hitlerowskiej. Pod redakcją Czesława Madajczyka. Warszawa 1977, tom 1 s. 530, tom 2 s. 560. Wydawnictwo dotyczy akcji wysiedleńczej ludności polskiej na Zamojszczyźnie w latach 1941 1943. Ogółem z Zamojszczyzny deportowano do obozów kilkadziesiąt tysięcy polskich chłopów, dziesiątki tysięcy skierowano na roboty do Rzeszy. Wywieziono też do Niemiec w celu germanizacji 4,5 tysiąca dzieci. W miejsce wysiedlonych osadzono kolonistów niemieckich: Niemców etnicznych

oraz Słoweńców, Alzatczyków, Lotaryńczyków i Luksemburczyków usuniętych z ziemi ojczystej jako element uznany za niepewny politycznie, mimo przyznania im państwowej przynależności niemieckiej. Zbiór obejmuje 414 pozycji wytworzonych w okresie od 13 marca 1941 roku do 4 lipca 1944 roku oraz dwa aneksy. Materiały pochodzą z zasobu następujących archiwów: Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Wojskowego Instytutu Historycznego, Centralnego Archiwum Komitetu Centralnego PZPR, Centralnego Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego, Archiwum Akt Nowych, Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Lublinie, Instytutu Zachodniego w Poznaniu, Instytutu Historycznego im. Sikorskiego w Londynie, National Archives w Waszyngtonie, Bundesarchiv w Koblencji oraz Archiwum Wojskowego w Poczdamie. W wydawnictwie zastosowano układ chronologiczny przekazów źródłowych. Natomiast materiał zawarty w aneksie usystematyzowano w kolejności: I. Wysiedlenia obraz ogólny; II. Wysiedlenia poszczególnych miejscowości; III. Pacyfikacja wsi Zamojszczyzny; IV. Obozy przesiedleńcze i więzienia; V. Dzieci Zamojszczyzny; VI. Zbrojne przeciwdziałanie ruchu oporu obraz ogólny; VII. Zbrojne przeciwdziałanie przebieg walk. Dokumenty niemieckie są publikowane w wersji dwujęzycznej, oryginalnej i w przekładzie na język polski. Każdy z przekazów został zaopatrzony w liczbę porządkową ciągłą, regestr, tytuł (w przypadku gdy został nadany przez wystawcę), sygnaturę i miejsce przechowywania. Opublikowano kilkanaście fotokopii oryginałów. Historyka i archiwistę wojskowego mogą zainteresować m.in. następujące pozycje: rozkaz nr 77 komendanta Armii Krajowej S. Roweckiego z 24 grudnia 1942 roku o formach i taktyce walk w obronie Zamojszczyzny (t. I, s. 236); protokoły posiedzeń emigracyjnego rządu polskiego w Londynie w sprawie odwetowych bombardowań Niemiec za zbrodnie popełnione na Zamojszczyźnie (t. I, s. 251); raport wachmistrza policji ochronnej Scherzera z 30 grudnia 1942 roku z działań zbrojnych w okolicy Wojdy (t. I, s. 253); rozkaz z 30 grudnia 1942 roku w sprawie wymarszu oddziałów Gwardii Ludowej na pomoc walczącym mieszkańcom wysiedlonej

Zamojszczyzny, wydany przez Główne Dowództwo GL, opublikowany w czasopiśmie GL Gwardzista (t. I, s. 255); sprawozdanie komendanta 15 obwodu Batalionów Chłopskich w Zamościu, W. Wyłupka ps. Warta z dnia 8 sierpnia 1943 roku o akcji pacyfikacyjnej i walkach w obronie Zamojszczyzny (t. I, s. 318); rozkaz nr 2/43 z dnia 14 lutego 1943 roku komendanta 4 obwodu BCh w Tomaszowie, mjra F. Bartłomowicza ps. Grzmot, w związku z walkami pod Zaborecznem i Różą (t. I, s. 400); fragmenty depesz organizacji podziemnych z kwietnia 1943 roku kierowanych do Naczelnego Wodza w Londynie o wielkiej akcji pacyfikacyjnej okupanta na Zamojszczyźnie (t. II, s. 11, 83); raporty oddziałów Gwardii Ludowej o wykonanych akcjach odwetowych (t. II, s. 74 76, 85, 92, 173); informacja bieżąca o pacyfikacji Lubelszczyzny (t. II, s. 84). Wśród działu relacji wymienić można: fragmenty dziennika z lat okupacji (t. II,. s. 330); kartki o tragedii Zamojszczyzny (t. II, s. 332); wspomnienia z okupacji Zamojszczyzny 1939 1944 (t. II, s. 346); akcje odwetowe Batalionów Chłopskich (t. II, s. 451, 454, 457) oraz opisy bitwy pod Lasowicami (t. II, s. 463) i Zaborecznem (t. II, s. 470). Część końcową 2-tomowego wydawnictwa stanowią: wykaz skrótów, spis przekazów, indeks nazwisk i pseudonimów oraz nazw geograficznych. Archiwum Ruchu Robotniczego. Tom 4, Warszawa 1977, s. 271; tom 5, Warszawa 1977, s. 378. Tom 4 wydawnictwa źródłowego otwiera pozycja opracowana przez J.K. Ż y g u n o w a i A.M. O r i e c h o w a i zatytułowana Nieznany dokument programowy z początków polskiego ruchu robotniczego. Odnaleziony materiał, którego autorem był prawdopodobnie Stanisław Mendelson, powstał przypuszczalnie w roku 1885. Kolejny przekaz pt. Wspomnienia Jana Stróżeckiego do druku przygotowali: J. K a n c e w i c z, R. S t a n i s ł a w s k a, F. T y c h. Autor publikacji należał do czołowych uczestników ruchu robotniczego w początkowym rozwoju socjalizmu polskiego.

Na uwagę zasługuje również opracowanie źródłowe pt. Julian Marchlewski w rokowaniach polsko-radzieckich w październiku grudniu 1919 roku, wstępem i przypisami opatrzone przez A. G a r l i c k i e g o. Dokumenty dotyczą pertraktacji w Mikaszewiczach prowadzonych pomiędzy delegacjami polskiego i rosyjskiego Czerwonego Krzyża. Lat trzydziestych dotyczą Dokumenty polskiej lewicy socjalistycznej 1935 1936, które ogłosił Z. S z c z y g i e l s k i. Wśród publikowanych materiałów znajdują się: projekt programu PPS (1934 1935) oraz odezwy akcji Polska Podziemna, powstałe w toku nielegalnej działalności propagandowej, skierowanej przeciwko rządowi i systemowi sanacyjnemu (wydawała grupa byłych więźniów brzeskich z H. Liebermanem i S. Dubois na czele). Część dalszą wydawnictwa wypełniają: listy do Redakcji (Władysława Gomułki w sprawie protokołu pierwszego posiedzenia Krajowej Rady Narodowej i Marii Turlejskiej w sprawie marsza Gwardii Ludowej) oraz informacja o aktach zespołu Wojna domowa w Hiszpanii w Centralnym Archiwum KC PZPR (około 6 mb, dotyczą również udziału polskich ochotników; zachowały się materiały osobowe ankiety, życiorysy uczestników wojny; część dotyczy brygad międzynarodowych). Tom 5 poświęcony jest 60 rocznicy Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej. Opublikowany zbiór dokumentów zawiera podstawowe enuncjacje polityczne polskiego i rosyjskiego robotniczego ruchu rewolucyjnego w walce o wspólne cele: o obalenie caratu, o wolność, o socjalizm. Ogółem zamieszczono 192 przekazy źródłowe datowane od 30 stycznia 1875 roku do 19 września 1923 roku. Są to artykuły, odezwy, rezolucje, listy i uchwały będące świadectwem solidarności polskich i rosyjskich robotników. Na szczególną uwagę zasługują następujące dokumenty: Projekt statutu z 1878 roku sojuszniczej federacji między rosyjskim kołem socjalistów-propagandystów i polskim związkiem socjalno-rewolucyjnej propagandy w Warszawie; Odezwa KC partii Proletariat do Komitetu Wykonawczego partii Narodna Wola z 1 lutego 1884 roku; Umowa o współdziałaniu, zawarta w marcu 1884 roku między KC partii Proletariat a Komitetem Wykonawczym partii Narodna Wola; List otwarty robotników petersburskich do robotników polskich z 1892 roku w związku z majowym

wystąpieniem robotników łódzkich; Artykuł J. Plechanowa w piśmie ZZSP Przedświt pt. Na 1 Maja z 1896 roku o stosunku rosyjskiego ruchu rewolucyjnego do sprawy wolności Polski; Odezwa ZG SDKPiL Do strajku, do walki z 22 grudnia 1905 roku, nawołująca robotników polskich do solidarnego wystąpienia z proletariatem Moskwy i Petersburga; Umowa zjednoczeniowa SDKPiL i SDPRR z 1906 roku, przyjęta na IV Zjeździe SDPRR; Uchwała wiecu żołnierzy 1 Polskiego Pułku Zapasowego z maja 1917 roku o solidarności z proletariatem polskim i rosyjskim; Odezwa ZG SDKPiL z listopada 1917 roku w związku ze zwycięstwem Rewolucji Październikowej; Odezwa KC KPRP z 8 kwietnia 1920 roku, nawołująca do walki o zawarcie pokoju z Rosją Radziecką. Ostatnie dokumenty tomu dotyczą okresu zakończenia wojny domowej w Rosji, utrwalenia się władzy radzieckiej i powstania ZSRR.