4. JAK WYKONAÆ MAPÊ HIPSOMETRYCZN? * oznaczone zosta³y treœci lekcji, które mo na pomin¹æ przy realizacji g³ównego tematu zajêæ. 1. Realizowane treœci podstawy programowej Geografia Przedmiot Realizowana treœæ podstawy programowej Uczeñ: 1. 2) odczytuje z map informacje przedstawione za pomoc¹ ró nych metod kartograficznych 1. 5) dobiera odpowiedni¹ mapê w celu uzyskania okreœlonych informacji geograficznych Matematyka 2. 3) dodaje, odejmuje, mno y i dzieli liczby wymierne 4) oblicza wartoœci nieskomplikowanych wyra eñ arytmetycznych zawieraj¹cych liczby wymierne 1. 7) stosuje obliczenia na liczbach wymiernych do rozwi¹zywania problemów w kontekœcie praktycznym, w tym do zamiany jednostek (jednostek prêdkoœci, gêstoœci itp.) 2. Kszta³cone kompetencje kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne, umiejêtnoœæ uczenia siê. 3. Cele zajêæ blokowych wykonywanie mapy hipsometrycznej, rozpoznawanie form terenu na mapie hipsometrycznej, obliczanie spadku terenu*. 4. Oczekiwane osi¹gniêcia ucznia Po ukoñczeniu lekcji uczeñ: zastosuje metodê izolinii do prezentacji danych iloœciowych, podzieli odcinek na równe czêœci, wykona mapê poziomicow¹, skonstruuje skalê hipsometryczn¹, strona 43
wykona mapê hipsometryczn¹, rozpozna formy terenu przedstawione na mapie hipsometrycznej, obliczy d³ugoœæ rzeczywist¹ korzystaj¹c ze skali mapy, * obliczy nachylenie stoku (obliczy œredni spadek stoku) *. 5. Wykaz pomocy dydaktycznych Lp. Pomoc dydaktyczna do przeprowadzenia eksperymentu Iloœæ sztuk na 2 osoby 1 instrukcja nr 1 Jak przeprowadziæ interpolacjê? 1 2 instrukcja nr 2 Jak wykonaæ skalê hipsometryczn¹? 1 3 rysunek nr 1 z naniesionymi punktami wysokoœciowymi terenu 1 4 instrukcji nr 3 Jak obliczyæ spadek terenu? * 1 5 karta pracy 1 6 kredki w kolorach zielonym, ó³tym, pomarañczowym, czerwonym, br¹zowym ró ne odcienie 1 pude³ko 7 o³ówek i temperówka 1 2 8 gumka do mazania 1 9 linijka 2 10 koszulki do pakowania materia³ów dla uczniów 1 11 kalkulator 1 12 klej 1 13 no yczki 1 Inne materia³y przygotowane przez nauczyciela 1 dodatkowe rysunki (rysunek nr 1) 2 dodatkowe karty pracy 3 zapasowe pude³ka kredek, o³ówki, gumki, temperówki, linijki, klej strona 44
6. Proponowany przebieg zajêæ z rozliczeniem czasowym Lp. Opis kolejnych dzia³añ Uwagi do realizacji dla nauczyciela (rysunki, schematy, fotografie, linki do WWW itp.) Czas trwania w min 1 Zapoznanie uczniów z tematem zajêæ. Sprawdzenie, czy rozumiej¹ pojêcia: wysokoœæ wzglêdna, wysokoœæ bezwzglêdna, poziomica, mapa hipsometryczna. 3 min 2 Podzia³ uczniów na dwuosobowe zespo³y. Rozdanie uczniom kompletu materia³ów. Instrukcja nr 1 Jak przeprowadziæ interpolacjê? Instrukcja nr 2 Jak wykonaæ skalê hipsometryczn¹? Rysunek nr 1 z naniesionymi punktami wysokoœciowymi terenu (1 na 2 osoby) Instrukcji nr 3 Jak obliczyæ spadek terenu? * Karta pracy 2 min 3 Zapoznanie siê uczniów z instrukcjami i poleceniami zawartymi w karcie pracy. 4 Wykonanie interpolacji przez uczniów. (instrukcja nr 1, rysunek nr 1) Nauczyciel powinien sprawdziæ, czy wszyscy zrozumieli instrukcjê. Pomoc uczniom, którzy nie potrafi¹ samodzielnie wykonaæ pracy. 2 min 25 min 5 Wykonanie skali hipsometrycznej. (instrukcja nr 2) Pomoc uczniom, którzy nie potrafi¹ samodzielnie wykonaæ pracy. 15 min 6 Pomalowanie mapy poziomicowej wg utworzonej przez uczniów skali hipsometrycznej. 7 Odczytanie nazw form terenu znajduj¹cych siê na utworzonej mapie hipsometrycznej. Pomoc uczniom, którzy nie potrafi¹ samodzielnie wykonaæ pracy. Pomoc uczniom, którzy nie potrafi¹ samodzielnie wykonaæ pracy. 15 min 5 min 8 Obliczenie nachylenia stoku*. (instrukcja nr 3) 9 Wype³nienie ankiety, karty samooceny ucznia, analiza kosztów przeprowadzenia æwiczenia. 10 Podanie uczniom tematu nastêpnych zajêæ oraz materia³ów potrzebnych na nastêpna lekcjê. Pomoc uczniom, którzy nie potrafi¹ samodzielnie wykonaæ pracy. 15 min 5 min 3 min Ca³kowity czas trwania jednostki 90 min strona 45
7. Obudowa do zajêæ blokowych a) Instrukcja nr 1 Jak przeprowadziæ interpolacjê? b) Instrukcja nr 2 Jak wykonaæ skalê hipsometryczn¹? c) Rysunek nr 1 z naniesionymi punktami wysokoœciowymi i poziomicami. d) Instrukcji nr 3 Jak obliczyæ spadek terenu? * e) Karta pracy. Instrukcja nr 1 Jak przeprowadziæ interpolacjê 1 2 Na rysunku zaznacza siê punkty, w których dokonano pomiaru wysokoœci. Obok punktów podaje siê ich wysokoœæ bezwzglêdn¹ (m n.p.m.). Nastêpnie ³¹czy siê s¹siaduj¹ce ze sob¹ punkty cienkimi liniami w taki sposób, aby linie ³¹cz¹ce punkty nie przecina³y siê. 3 4 strona 46 Odcinki miêdzy punktami dzieli siê na tyle równych czêœci, ile wynosi ró nica wartoœci miêdzy skrajnymi punktami np.: miêdzy punktem a na 12 czêœci, miedzy punktem a na 6 czêœci itd. Wysokoœæ bezwzglêdna 30 m n.p.m. znajduje siê na osi ³¹cz¹cej punkty i, i, i, i, i oraz i. Zaznacza siê te punkty, a nastêpnie ³¹czy p³ynn¹ lini¹ poziomic¹ 30 m n.p.m.
5 6 Postêpuj¹c podobnie mo na wyznaczyæ poziomicê 35 m n.p.m. Postêpuj¹c podobnie mo na wyznaczyæ poziomicê 25 m n.p.m. Instrukcja nr 2 Jak wykonaæ skalê hipsometryczn¹? Mapa hipsometryczna, czyli mapa fizyczna to mapa, na której przy pomocy poziomic i barw pomiêdzy nimi, przedstawione jest ukszta³towanie powierzchni l¹du. Mapa hipsometryczna przedstawia wysokoœci bezwzglêdne oraz plastycznie obrazuje uk³ad nizin, wy yn i gór. Na szczegó³owych mapach hipsometrycznych (ma³ych terenów) mo na odczytaæ wypuk³e formy terenu (pagórki, wzgórza i góry), oraz formy wklês³e (doliny, obni enia terenu, kotliny). Na tej mapie, g³êbokoœæ mórz i oceanów przedstawiona jest za pomoc¹ izobat i barw pomiêdzy nimi. Do map przedstawiaj¹cych rzeÿbê terenu metod¹ hipsometryczn¹, nale y wykonaæ specjaln¹ legendê, zwan¹ skal¹ hipsometryczn¹. Barwy na skali hipsometrycznej stosowane na l¹dach to odcienie kolorów: zielonego, ó³tego, pomarañczowego, czerwonego, br¹zowego, a tak e fioletowego. Aby wykonaæ skalê hipsometryczn¹, nale y odczytaæ wartoœæ najwy szej oraz najni szej poziomicy. Ró nicê wysokoœci pomiêdzy nimi najlepiej podzieliæ na przedzia³y o równej wielkoœci. Skala nie musi zaczynaæ siê od wysokoœæ 0 m n.p.m. Wartoœci granic przedzia³ów hipsometrycznych (bêd¹cych poziomicami) nale y opisaæ obok paska podzia³ki, na wysokoœci granicy przedzia³u. Wartoœci na skali nale y zawsze zaznaczaæ od najni szych na dole, do najwy szych na górze pamiêtaj¹c, by przy najwy szym opisie podaæ jednostkê, w jakiej wykonana jest podzia³ka (m n.p.m.). strona 47
Przyk³ady skal hipsometrycznych: m n.p.m. 600 m n.p.m. 00 m n.p.m. 7000 0 3000 5000 300 2500 3000 250 00 00 0 1500 1000 150 1000 500 100 500 0 50 0 0 0 depresja Dla zainteresowanych: Metoda hipsometryczna zosta³a na szersz¹ skalê wykorzystana i rozpropagowana przez Eugeniusza Romera, który w 1908 wyda³ pierwszy na œwiece atlas ( Atlas geograficzny, wydawany póÿniej pod tytu³em Ma³y atlas geograficzny ) zawieraj¹cy, jako podstawowe, mapy hipsometryczne. Instrukcja nr 3 Jak obliczyæ spadek terenu? B h A a D A D B strona 48 D podstawa stoku; spadek (nachylenie stoku, spadek terenu); h ró nica wysokoœci
Przyk³ad: Oblicz spadek stoku góry, je eli jej podnó e le y na wysokoœci 1680 m n.p.m. (pkt. A) a wysokoœæ bezwzglêdna szczytu wynosi 20 m n.p.m. (pkt. B). Odleg³oœæ od punktu A do B na mapie w skali 1:25000wynosi 4 cm. obliczamy ró nicê wysokoœci (h): 20 1680 = 600 m zamieniamy skalê liczbow¹ na mianowan¹: 1:25000,1cm 25000cm,1cm 250m obliczamy odleg³oœæ poziom¹ miêdzy podnó em a szczytem (D): 1 cm 250 m, 4 cm 1000 m podstawiamy dane do wzoru: h D 1000 600 1000 1000 600 OdpowiedŸ: Spadek terenu wynosi 600% co oznacza, e na odcinku 1 km teren obni a siê o 600 metrów. Jest to stromy stok. 8. Uwagi Uwagi osoby przeprowadzaj¹cej zajêcia: 1. Na mapce zbyt du o punktów do przeprowadzenia interpolacji (mapkê zmieniono). 2. Instrukcja nr 1 dla ucznia do poprawienia (instrukcjê poprawiono). 3. Prowadz¹cy proponuje obliczanie spadku dwoma sposobami (niestety w geografii liczymy spadek tylko wg sposobu podanego w instrukcji nr 3, instrukcja poprawiona). Uwagi autora: 1. W trakcie lekcji uczniowie nie wykonali 4 6 punktu karty pracy, natomiast realizowali punkty 8 i 9, które by³y dodatkowe, dlatego do tej czêœci scenariusza nie ma uwag prowadz¹cego. 9. Literatura uzupe³niaj¹ca, zalecane podrêczniki i artyku³y 1. Jak przeprowadziæ interpolacjê - program do podrêcznika Geografia. Ziemia - system przyrodniczy, wyd. empi 2 podrêcznik dla liceów i techników, kszta³cenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym Autorki: Barbara Lewandowska-Szwarc, Anna Mrula http://www.empi2.pl/czytaj_z_nami/geografia_lo1/4_3_r.html 2. Geografia, zadania maturalne, R.Domachowski, G.M³ynarczyk, E. Pelle, Wyd. PWN, 07. strona 49
Karta pracy: Nazwisko i imiê:... Nazwisko i imiê:... Temat zajêæ: Jak wykonaæ mapê hipsometryczn¹? 1. Celem zajêæ jest wykonanie mapy hipsometrycznej. Aby zajêcia zakoñczy³y siê sukcesem, postêpujcie zgodnie z instrukcj¹. 2. Zapoznajcie siê z instrukcj¹ nr 1 Jak przeprowadziæ interpolacjê? 3. Stosuj¹c metodê interpolacji, wyznaczcie na za³¹czonym rysunku poœrednie punkty wysokoœciowe i starannie narysujcie brakuj¹ce poziomice (rysunek nr 1). Poziomice na mapie narysowane s¹ co 5 m. 4. Zapoznajcie siê z instrukcja nr 2 Jak wykonaæ skalê hipsometryczn¹? 5. Skonstruujcie skalê hipsometryczn¹, któr¹ zastosujecie na wykonanej przez Was mapie poziomicowej. Utworzon¹ skalê wklejcie w lewym dolnym rogu mapy poziomicowej. 6. Wykonajcie mapê hipsometryczn¹ wg przygotowanej skali. 7. Rozpoznajcie na mapie formy terenu, podpisane literami A, B, C. Wpiszcie do tabeli ich nazwy. Litera, któr¹ zaznaczono na mapie formê terenu Nazwa formy terenu A B C 8*. Zapoznajcie siê z instrukcja nr 3 Jak obliczyæ spadek terenu? * 9*. Obliczcie nachylenie stoku wzd³u linii, która ³¹czy punkt D z punktem E.* Obliczenia: strona 50 Wynik:
Lp. Pomoc dydaktyczna do przeprowadzenia eksperymentu Iloœæ sztuk na 2 osoby Cena jednostkowa Cena ³¹czna 1 ksero Instrukcji nr 1 Jak przeprowadziæ interpolacjê? 2 ksero Instrukcji nr 2 Jak wykonaæ skalê hipsometryczn¹? 3 ksero rysunku nr 1 z naniesionymi punktami wysokoœciowymi. 1 10gr 10gr 1 10gr 10gr 1 10gr 10gr 4 ksero Instrukcji nr 3 Jak obliczyæ spadek terenu? * 1 10gr 10gr 5 ksero karty pracy 1 * gr * gr 5 kredki, 1 pude³ko 6 o³ówek, linijka, kalkulator, klej, temperówka Suma kosztów 60 gr Szacunkowy koszt pracy Lp. Zadanie Czas wykonania (h) Liczba osób ¹cznie osobogodzin pracy Cena osobogodziny pracy (z³) Koszt 1 Interpolacja, wyznaczanie poziomic. 2 Konstrukcja skali hipsometrycznej. 3 Kolorowanie mapy hipsometrycznej. 4 Rozpoznawanie form terenu. 5 Obliczenie nachylenie stoku* 0,5 2 1 15 15 0,25 2 0,5 15 7,5 0,25 2 0,5 15 7,5 0,1 2 0,2 15 3,0 0,25 2 0,5 15 7,5 Suma:,5 10. Zaproponujcie w jaki sposób mo na zmniejszyæ koszty æwiczenia: 11. Wype³nion¹ kartê oddajcie nauczycielowi. strona 51
10. Ankieta ewaluacyjna zajêæ Lp. Pytanie do ucznia Tak Raczej tak Trudno powiedzieæ Nie Zdecydowanie nie 1 Czy na dzisiejszych zajêciach nauczy³eœ siê, jak powstaje mapa hipsometryczna? 2 Czy po dzisiejszych zajêciach bêdziesz potrafi³ obliczyæ spadek terenu?* 3 Czy zadanie, które wykonywa³eœ dziœ na zajêciach, by³o dla Ciebie za trudne? 4 Czy na wykonanie zadañ powinno byæ przeznaczone wiêcej czasu? 6 Je eli uwa asz, e mo na coœ zmieniæ, ulepszyæ w tych zajêciach napisz tutaj:......... * pytanie dotyczy tylko Tych osób, które na zajêciach obowi¹zkowo wykonywa³y obliczanie spadku terenu. 11. Karta samooceny ucznia Okreœl w procentach wk³ad pracy ka dego uczestnika waszej grupy w poszczególnych æwiczeniach. Rodzaj czynnoœci Ja Partner Wyznaczanie poziomic Konstrukcja skali hipsometrycznej Okreœlanie form terenu Obliczanie spadku terenu* strona 52 * pytanie dotyczy tylko Tych osób, które na zajêciach obowi¹zkowo wykonywa³y obliczanie spadku terenu.