WARUNKI KLIMATYCZNE Wstęp Ważnym procesem klimatotwórczym, który kształtuje zmienność warunków pogodowych w Europie Środkowej, jest cyrkulacja atmosferyczna. Od kierunku napływu mas powietrznych oraz od rodzaju i rozmieszczenia układów barycznych zależą m. in. zachmurzenie, temperatura i wilgotność powietrza, opady czy stosunki anemometryczne. W ciepłej części cyklu rocznego należy pamiętać o istotnej roli promieniowania słonecznego. Czynnikami, które modyfikują warunki klimatyczne, są m. in. odległość od dużych zbiorników wodnych oraz wysokość i rzeźba terenu. Natomiast rodzaj pokrycia terenu (las, łąka, torfowisko, pole uprawne czy obszar przekształcony antropogenicznie) ma wpływ na te warunki w mezoskali i w skali lokalnej. Teren Bieszczadzkiego Parku Narodowego (BdPN) i jego otuliny charakteryzuje się cechą typową dla obszarów górskich znacznym zróżnicowaniem wartości elementów klimatu na niewielkiej przestrzeni. Jak podkreślili Obrębska-Starklowa i in. (1994), grzbiety górskie cechują się mniejszymi wahaniami wartości elementów klimatu niż przedpole gór. Informacje o warunkach pogodowych, a w skali wieloleci o warunkach klimatycznych, pochodzą z naziemnej sieci obserwacyjno-pomiarowej Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Stacja synoptyczna leżąca najbliżej BdPN znajduje się w Lesku, zaś stacje klimatologiczne w Stuposianach, Terce, Solinie (Solina Jawor) oraz Baligrodzie (Baligród Mchawa). W masywie Borżawy, leżącym na Ukrainie kilkadziesiąt kilometrów na południowy-wschód od Tarnicy, funkcjonuje stacja Płaj, zlokalizowana na wysokości 1343 m n.p.m. Historia pomiarów meteorologicznych w Bieszczadach została opublikowana w Rocznikach Bieszczadzkich (Nowosad 1998). Rok 2005 to początek funkcjonowania 4 posterunków meteorologicznych IMGW z funkcją telemetryczną (Połonina Wetlińska 1226 m n.p.m., Wyżniański Wierch 913 m n.p.m., Wołosate 752 m n.p.m., Tarnawa Niżna 708 m n.p.m.). Z uruchomieniem ich wiązano duże nadzieje w aspekcie poznania klimatu BdPN. Wcześniej funkcjonujące posterunki meteorologiczne zlokalizowane były na wysokościach nie wyższych niż około 700 m n.p.m. Jednak dane dostarczane przez wymienione 4 stacje automatyczne posiadają liczne luki, co utrudnia, a niekiedy uniemożliwia, określenie poszczególnych cech klimatu wyższej części Bieszczadów. Cyrkulacja atmosferyczna, masy powietrzne i fronty Warunki klimatyczne Bieszczadów kształtowane są głównie przez czynniki cyrkulacyjne (Michna, Paczos 1972; Nowosad 1995). Na podstawie informacji zgromadzonych w Katalogu typów cyrkulacji atmosferycznej dla Polski południowej, opracowanym przez Niedźwiedzia (2011), określono że w latach 1981 2005 najczęściej w roku notowana była adwekcja mas powietrza z zachodu (19,5%), południowego-zachodu (10,5%) i północnego-zachodu (10,5%), najrzadziej natomiast obserwowano napływ powietrza z południa (5,2%). Sytuacje z brakiem adwekcji oraz takie, których nie dało się zakwalifikować, występowały ze średnią częstością 29,9% dni w roku (Tab. 1). Nad Polską południową, w tym nad Bieszczadami, notowano najczęściej masy powietrza polarnego-morskiego (PPm), które występowały ze średnią częstością 53,0% dni w roku. Maksimum roczne adwekcji tych mas przypadało na czerwiec i lipiec (powyżej 60% dni), a minimum na marzec (45,6%).
32 Tabela 1. Częstość napływu mas powietrza (%), z poszczególnych kierunków, w południowej Polsce, w latach 1981 2005 (źródło: Niedźwiedź 2011, obliczenia własne). Table 1. The air mass advection frequency (%) from particular directions, in Eastern Poland, in the period 1981 2005 (source: Niedźwiedź 2011; authors own elaboration). N NE E SE S SW W NW Brak adwekcji oraz sytuacje nie dające się zakwalifikować Without advection and situations which can not be classified I 4,1 3,2 4,9 4,1 4,1 11,7 33,2 10,0 24,7 II 6,1 5,2 7,5 7,9 3,3 10,8 26,3 9,7 23,2 III 5,9 4,1 9,3 10,1 4,9 10,3 19,1 9,2 27,1 IV 8,1 6,0 11,2 8,7 6,7 9,3 9,0 8,1 32,9 V 7,2 10,6 6,8 8,7 6,6 8,5 8,3 8,6 34,7 VI 9,9 6,4 3,5 3,1 2,3 5,4 14,8 16,6 38,0 VII 5,9 11,0 5,3 1,7 2,7 5,7 16,0 14,2 37,5 VIII 4,8 6,8 6,6 6,7 2,3 7,9 16,1 10,3 38,5 IX 5,5 6,4 5,3 6,3 6,1 12,8 18,9 10,1 28,6 X 3,9 2,7 2,6 9,3 8,8 15,6 22,2 9,1 25,8 XI 4,1 2,5 4,1 8,1 9,8 14,4 22,7 9,5 24,8 XII 3,6 3,0 5,8 7,2 5,0 13,8 28,1 10,9 22,6 Rok / Year 5,7 5,7 6,1 6,9 5,2 10,5 19,5 10,5 29,9 Napływ powietrza polarnego-morskiego wiąże się ze wzrostem zachmurzenia i możliwością wystąpienia opadów atmosferycznych (Michna, Paczos 1972; Paczos 1988; Nowosad 1995). Z kolei adwekcje mas powietrza polarnego-kontynentalnego (PPk) notowano średnio przez 21,4% dni w roku. Te masy powietrza sprzyjają występowaniu małego zachmurzenia oraz niewielkich prędkości wiatru; w okresie letnim w masie powietrza polarnego-kontynentalnego mogą tworzyć się burze o genezie konwekcyjnej, natomiast zimą, podczas bezwietrznych i pogodnych nocy, obserwowane są spadki temperatury (Paczos 1988). Bieszczady najrzadziej znajdowały się pod wpływem mas powietrza arktycznego (PA) i zwrotnikowego (PZ). Pierwszą z wymienionych mas notowano w ciągu całego roku, a maksimum jej występowania obserwowano w kwietniu (średnio 14,5% dni w miesiącu). Jej napływ powoduje spadek temperatury, a wiosną i jesienią towarzyszą jej przygruntowe przymrozki (Michna, Paczos 1972; Paczos 1988; Nowosad 1995). Powietrze zwrotnikowe notowano od marca do grudnia, ale jego największa częstość występowała w sezonie letnim (od maja do sierpnia) oraz w październiku średnio 3 4% dni w miesiącu (Ryc. 1). Latem napływ tego powietrza powoduje często występowanie pogody odczuwanej jako parna (Paczos 1988). W południowej części Polski, w latach 1981 2005, notowano średnio w roku około 142 dni z frontem atmosferycznym (Niedźwiedź 2011). Wynik ten jest zbliżony do wartości podawanych przez Michnę i Paczosa (1972) dla Bieszczadów częstość występowania [%] 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII miesiące PA PPk PPm PZ różne Ryc. 1. Przebieg roczny częstości występowania mas powietrza nad Polską południową w latach 1981 2005 (źródło: Niedźwiedź 2011; obliczenia własne). Fig. 1. The annual course of the air mass advection frequency over Eastern Poland in the period 1981 2005 (source: Niedźwiedź 2011; authors own elaboration).
Warunki klimatyczne 33 Zachodnich 137 dni. Przejście frontu zimnego notowano średnio podczas około 68 dni w roku, ponad dwa razy częściej niż frontu ciepłego. Średnio podczas około 25 dni w roku obserwowano przejście więcej niż jednego frontu atmosferycznego. Kierunek wiatru jest zazwyczaj odzwierciedleniem kierunku adwekcji mas powietrznych. Jednak kierunek i prędkość wiatru mogą być modyfikowane przez orografię terenu. Na przykład w 49% sytuacji, gdy notowano wiatr w Baligrodzie (położonym w dolinie o przebiegu południkowym), wiał on z kierunku południowego (Michna, Paczos 1972). W Bieszczadach występuje wiatr fenowy (halny). Notowano go w czasie kilku do kilkunastu dni rocznie, przeważnie w chłodnej porze roku (Malicki, Michna 1966). Fen pojawia się w Bieszczadach także w lecie (Nowosad 2000). Temperatura powietrza Wieloletnia średnia roczna temperatura powietrza wynosi od około 2 3 C na stacji Płaj, poprzez około 6 C w Brzegach Dolnych i w Komańczy, do 7 8 C w Lesku. Wieloletnia średnia miesięczna temperatur powietrza w Bieszczadach jest dodatnia od maja do października. Najwyższe wartości osiąga w odniesieniu do lipca od 10,9 C na stacji Płaj do 16,5 C w Lesku. Zdaniem Babičenki i in. (1988), średnia miesięczna temperatura powietrza w ukraińskiej części Karpat równa 0 C występuje w marcu na wysokości 645 700 m n.p.m., w kwietniu 1370 1560 m n.p.m., natomiast w listopadzie na wysokości 935 950 m n.p.m. Wydaje się, że na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego i jego otuliny ta charakterystyka może występować na podobnych wysokościach. Wieloletnia średnia miesięczna temperatura powietrza w odniesieniu do grudnia, stycznia i lutego jest w Bieszczadach ujemna. Najniższe wartości tej charakterystyki dotyczą stycznia od -6,4 C w masywie Borżawy (Płaj) do -2,9 C w Lesku. Absolutne ekstrema termiczne w Lesku, w II połowie XX wieku, wyniosły +32,3 C (temperatura maksymalna 31 sierpnia 1992 r.) oraz -32,5 C (temperatura minimalna 28 lutego 1963 r.) (Woś 2010). Maksimum to zostało przekroczone w 2015 r. (32,8 C 30 i 31 sierpnia). W okresie letnim 2015 r. wystąpiło w Lesku aż 20 dni upalnych (temp. maksymalna ponad 30 C). Górna granica występowania upałów w Karpatach szacowana była na 1050 m n.p.m (Niedźwiedź 1984). Dni upalne w 2015 r. notowano w Tarnawie Niżnej (9 dni) i w Wołosatem (3 dni). Nie wystąpiły one natomiast na Wyżniańskim Wierchu, na Połoninie Wetlińskiej i na stacji Płaj. Dni gorące (temperatura maksymalna ponad 25 C) mogą pojawiać się w Lesku od kwietnia do września. W roku 2015 zanotowano aż 51 takich dni. Liczba dni gorących na terenie BdPN była mniejsza niż w Lesku 41 w Tarnawie Dolnej, 34 w Wołosatem, 25 na Wyżniańskim Wierchu i 9 na Poloninie Wetlińskiej. W pierwszej połowie sierpnia pojawiły się one nawet na wysokości 1343 m n.p.m. (2 dni Płaj). Około pół wieku temu Hess (1965, 1968) wyróżnił w różnych grupach górskich (m. in. w Karpatach Zachodnich) piętra klimatyczne. Jako podstawowe kryterium wydzielania tych pięter została wybrana średnia roczna temperatura powietrza. Przedział od +4 do +6 C reprezentuje piętro umiarkowanie chłodne (Hess 1965). Szacować można, że w Bieszczadach obejmuje ono wysokości 650 1075 m n.p.m. (dotyczy szczytów, grzbietów i górnych części zboczy) i 520 850 m n.p.m. (dotyczy dolin oraz dolnych części zboczy). Piętro to zajmuje na terenie BdPN oraz jego otuliny największą powierzchnię (Nowosad 1995). Teren Bieszczadów, znajdujący się na wysokościach niższych od w/w, stanowi piętro umiarkowanie ciepłe (średnia roczna temperatura powietrza od +6 do +8 C), zaś na wyższych piętro chłodne (średnia roczna temperatura powietrza od +2 do +4 C). W obszarach górskich wyróżnia się 3 typy mezoklimatu: 1. obniżeń dolinnych charakteryzujący się największymi kontrastami termiczno-wilgotnościowymi; 2. ciepłych i suchych stoków oraz niskich wierzchowin gdzie panują względnie optymalne warunki termiczne i wilgotnościowe powietrza; 3. chłodniejszych grzbietów i górnych partii gdzie dobowa amplituda temperatury wynosi tylko 6 11 C (Obrębska-Starklowa 1969, 1973; Hess i in. 1975). Wszystkie 3 typy występują w Bieszczadach. Największą powierzchnię na obszarze BdPN zajmuje typ 2. (Nowosad 1995). Sporadycznie, na wypukłych formach terenu, mogą występować noce tropikalne (dobowa temperatura minimalna nie spada poniżej 20 C). Na podstawie danych z lat 2007 2009 zauważono, że takie noce pojawiały się latem na Wyżniańskim Wierchu i na Połoninie Wetlińskiej. Tak wysokiej temperatury minimalnej nie stwierdzono natomiast we wklęsłych formach terenu (Tarnawa Niżna, Wołosate). Noce tropikalne sporadycznie wystąpiły też w Lesku, lecz w innych dniach niż we wspomnianych wcześniej stacjach.
34 W dolinach, szczególnie nocą, przy niewielkich prędkościach wiatru, mogą występować inwersje temperatury powietrza (wyższa temperatura występuje wtedy na wyższej wysokości). Sytuacje takie często sprzyjają tworzeniu się mgły (Ryc. 2). Opady atmosferyczne i pokrywa śnieżna Opad atmosferyczny jest elementem bardzo zróżnicowanym zarówno czasowo, jak i przestrzennie. Szczególnie dotyczy to opadów przelotnych, niekiedy o znacznym natężeniu. Zarówno suma opadów, jak i liczba dni z opadem, wzrastają z wysokością terenu 1. Michna i Paczos (1972) szacowali wzrost rocznej sumy opadu około 75 mm na każde 100 m wysokości. Roczna suma opadów (1951 2005) wyniosła prawie 1000 mm w Lutowiskach, prawie 1100 mm w Cisnej oraz prawie 1140 mm w Wetlinie. Wieloletnie miesięczne sumy opadu cechują się wyraźnym rytmem rocznym z maksimum w lipcu (130 140 mm) i minimum w styczniu (45 55 mm, Ryc. 3). W szeregu miejscowościach w Bieszczadach największymi miesięcznymi sumami opadów cechował się lipiec 1980 r., np. w Teleśnicy 457 mm i w Terce 430 mm (Cebulak i in. 2008). Ze względu na tak wysokie opady, ostatnia dekada lipca 1980 roku została oceniona pod kątem funkcjonowania elektrowni w Solinie, jako najtrudniejsza. Powódź spowodowała, że do zbiornika wpływało 1500 m 3 wody na sekundę, gdy przeciętny dopływ nie przekracza 19 m 3 /s 2. W okresie letnim znaczna część opadów to opady burzowe. Choć burze w Bieszczadach mogą pojawić się w każdej porze roku, to najczęściej notowane są w czerwcu i lipcu (Ryc. 4). Średnia roczna liczba dni z burzą przekracza 20 (Klimat 1983). Pojawienie się chmury Cumulonimbus (Ryc. 5) powinno być dla turystów sygnałem do zejścia z grzbietów. Opad śniegu w wyższych partiach gór notowany bywa od września do maja (Ryc. 6). Średnia roczna liczba dni z pokrywą śnieżną wynosi od około 85 w dolinie Sanu do około 114 w Cisnej i w Wetlinie (Nowosad 1994). Podobne charakterystyki przedstawili wcześniej Michna i Paczos (1972). Średnia liczba dni z pokrywą śnieżną w wyższych częściach BdPN szacowana jest na 150 155 (Michna, Paczos 1972), a nawet na 180 Ryc. 2. Widok z Połoniny Caryńskiej na Rawki październik 2010. Fig. 2. View from Połonina Caryńska towards Rawki Hills October 2010. 1 Przy wysokościach terenu mniejszych od 1350 m n.p.m. raczej nie występuje tzw. inwersja opadowa. 2 Źródło: PAP za http://tvnmeteo.tvn24.pl/informacjepogoda/polska,28/wejdz-do-wnetrza-zapory-solina-otwieradrzwi, 85479,1,0.html z dnia 29 kwietnia 2013 r.
Warunki klimatyczne 35 140 120 100 80 60 40 20 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Cisna Lutowiska Wetlina Ryc. 3. Średnia miesięczna suma opadów atmosferycznych w latach 1951 2005 (w mm); źródło: Cebulak i in. 2008. Fig. 3. The mean monthly totals of precipitation in the period 1951 2005 (in mm); source: Cebulak at al. 2008. Ryc. 4. Burza w Bieszczadach widok z Dwernika na masyw Połoniny Wetlińskiej, lipiec 2009. Fig. 4. The storm in Bieszczady Mountains view from Dwernik towards Połonina Wetlińska, July 2009. Ryc. 5. Dolna część chmury Cumulonimbus nad Tarnicą (widok z Rozsypańca, lipiec 2010). Fig. 5. The lower part of Cumulonimbus cloud above Tarnica (view from Rozsypaniec, July 2010).
36 Ryc. 6. Halicz i Kopa Bukowska widziane z Bukowego Berda (koniec maja 2009 r.). Fig. 6. Halicz and Kopa Bukowska seen from Bukowe Berdo (the end of May 2009). (Nowosad 1994). Miejsca predysponowane do zalegania pokrywy śnieżnej o większej miąższości to polany, dolne części połonin oraz łąki sąsiadujące z lasem na zboczach o ekspozycji północnej. Bioklimat Wpływ na funkcjonowanie organizmów żywych wywiera kompleks elementów meteorologicznych. Na połoninach, w kontekście odczuć cieplnych człowieka, nawet w okresie letnim mogą występować warunki do intensywnego ochładzania ciała człowieka (Nowosad 2000). Udział dni z przeciążeniem chłodem (pod kątem rekreacji) w lipcu w polskich Karpatach Zachodnich zmieniał się od 24 35% w piętrze umiarkowanie ciepłym, poprzez 35 58% w piętrze umiarkowanie chłodnym do 58 80% w piętrze chłodnym (Obrębska-Starklowa i in. 1995). Dni, kiedy straty ciepła z organizmu ludzkiego w wyniku parowania potu ze skóry są większe niż straty konwekcyjne (nazwane dniami ze stresem gorąca), występowały w Solinie od kwietnia do października, z największą częstością (około 23%) w sierpniu i w lipcu (Wereski 2012). W celu przykładowego przedstawienia warunków bioklimatycznych, obliczono częstość występowania obciążeń cieplnych w Stuposianach na podstawie wskaźnika UTCI (Universal Thermal Climate Index) w odniesieniu do lat 1981 2005. UTCI jest wskaźnikiem, który służy do opisu obciążeń cieplnych organizmu człowieka, jakie występują w danych warunkach termicznych. Wskaźnik ten definiowany jest jako temperatura powietrza, przy której w warunkach referencyjnych podstawowe parametry fizjologiczne organizmu człowieka przyjmują takie same wartości jak w warunkach rzeczywistych (Błażejczyk i in. 2010). Najniższa wartość wskaźnika UTCI zanotowana na stacji Stuposiany, w południowym terminie obserwacji, wystąpiła w dniu 19 grudnia 1988 r. i wynosiła -40,3 C. Wartość ta odpowiada obciążeniu cieplnemu nieznośny stres zimna, a przebywanie w takich warunkach, jak piszą Błażejczyk i in. (2010) niesie ze sobą ryzyko wystąpienia odmrożeń nieosłoniętych części ciała po 30 minutach ich ekspozycji. Wartość najwyższą, która wynosiła 38,1 C, zanotowano 3 sierpnia 1998 r., co z kolei odpowiada obciążeniu cieplnemu bardzo silny stres ciepła. Przebywanie w takich warunkach, w czasie dłuższym niż pół godziny, może prowadzić do podniesienia temperatury rektalnej organizmu; ponadto zalecane jest uzupełnianie płynów z częstością większą niż 0,5 l na godzinę i ograniczanie wysiłku fizycznego (Błażejczyk i in. 2010). Zarówno przypadki występowania obciążeń nieznośny stres zimna, jak i bardzo silny stres ciepła, notowane były w analizowanym 25-leciu bardzo rzadko (1 2 przypadki w wieloleciu). Najczęściej w ciągu roku w Stuposianach, w południowym terminie obserwacji, notowane były warunki pogodowe, podczas których organizm człowieka odczuwa komfort cieplny (42,7% wszystkich przypadków). W styczniu i grudniu częstość występowania takich warunków wynosiła około 3% przypadków, natomiast w maju i we wrześniu przekraczała 70% przypadków. Warunki występowania silnego i bardzo silnego stresu zimna notowano w Stuposianach od listopada do kwietnia, przy czym w miesiącach zimowych średnia liczba takich dni wynosiła od 3 do
Warunki klimatyczne 37 Tabela 2. Częstość występowania (%) obciążeń cieplnych o godzinie 12 UTC w Stuposianach, w latach 1981 2005, na podstawie wskaźnika UTCI (obliczenia własne). Table 2. The frequency of occurrence (%) of thermal stress at 12 UTC in Stuposiany, in the period 1981-2005, based on UTCI indicator (authors own elaboration). bardzo silny stres ciepła very strong heat stress silny stres ciepła strong heat stress umiarkowany stres ciepła moderate heat stress brak obciążeń cieplnych thermoneutral zone łagodny stres zimna slight cold stress umiarkowany stres zimna moderate cold stress silny stres zimna strong cold stress bardzo silny stres zimna very strong cold stress nieznośny stres zimna extreme cold stress I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Rok / Year 0,1 0,0 1,3 4,1 8,9 8,8 0,1 2,0 2,8 15,6 23,9 31,1 35,4 12,8 2,8 10,3 3,5 10,8 29,1 59,3 71,4 68,2 58,5 54,1 73,1 57,5 21,8 3,7 42,7 26,1 29,9 38,1 25,1 10,5 3,7 1,5 1,6 13,2 32,0 38,0 26,9 20,5 53,1 47,0 29,5 11,6 1,2 0,1 0,8 7,7 35,5 55,7 20,1 15,9 11,0 3,0 1,1 4,3 12,6 4,0 1,3 1,3 0,3 0,1 0,4 1,0 0,4 0,1 0,1 0,0 5 w miesiącu. Silny stres ciepła występował natomiast od maja do sierpnia. Jeden taki przypadek zanotowano również we wrześniu 1998 r. Zarówno w lipcu jak i w sierpniu notowano średnio około 3 takich dni (Tab. 2). Zanieczyszczenia atmosfery Niewątpliwie ważnym problemem dla funkcjonowania obszarów chronionych, jakimi są parki narodowe, jest stan powietrza atmosferycznego. Jakość powietrza ma znaczenie zarówno dla przebywających na obszarze Parku ludzi, jak również wpływa na funkcjonowanie znajdujących się tam ekosystemów. Na obszarze BdPN monitoring powietrza nie jest prowadzony, a najbliższa stacja, na której wykonywane są pomiary stężenia węglowodorów (benzen, benzo(a)piren) oraz zapylenia (PM10) zlokalizowana jest w Sanoku. Pewnych informacji na temat jakości powietrza atmosferycznego dostarczają wyniki modelowania (Roczna ocena 2015). W południowej część województwa, gdzie położony jest BdPN, spodziewać się należy najniższych wartości stężenia SO 2 oraz NO 2 w powietrzu (średnioroczne wartości stężenia tych gazów nie przekraczają odpowiednio 1 i 3,5 μg/m 3 ) nie przekraczających poziomu dopuszczalnego. W skali lokalnej źródłami zanieczyszczenia powietrza w Bieszczadach są domowe paleniska, w których spala się głównie węgiel i drewno. Również rozwój komunikacji jest przyczyną wzrostu emisji dwutlenku węgla, tlenków azotu oraz węglowodorów (Roczna ocena 2015). Monitoring stanu powietrza atmosferycznego na terenie BdPN mógłby funkcjonować na Połoninie Wetlińskiej (Nowosad 2010). Tak usytuowany punkt pomiarowy byłby istotny pod kątem oceny ewentualnych zanieczyszczeń transgranicznych. Źródłem zanieczyszczeń powietrza w skali lokalnej w otulinie BdPN są retorty, w których wypalany jest węgiel drzewny. Zakończenie Teren Bieszczadzkiego Parku Narodowego i jego otuliny, w zaproponowanej przez Niedźwiedzia i Obrębską-Starklową (1991) regionalizacji klimatyczno-opadowej dorzecza górnej Wisły, zakwalifikowany został do regionu A (Region klimatu górskiego), w którym dominuje wpływ wysokości, cechujący się piętrowym zróżnicowaniem klimatu. Jest to region bogaty w opady jego granica pokrywa się w przybliżeniu z izohietą sumy rocznej opadów 900 mm. Średnia roczna temperatura powietrza w tym regionie jest niższa od 7 C. Określenie warunków klimatycznych Bieszczadzkiego Parku Narodowego, ze względu na urozmaiconą rzeźbą terenu i znaczne wysokości bezwzględne, dochodzące do 1346 m n.p.m. w masywie Tarnicy, nie jest zadaniem łatwym. Pełniejsze poznanie klimatu tej części Polski możliwe będzie po zgromadzeniu wieloletnich danych o dobrej jakości z choćby jednego punktu grzbietowego (np. z Połoniny Wetlińskiej).
38 LITERATURA Babičenko V. N., Rudyšina S. F., Nikolaeva N. V. 1988. Klimatičeskaâ harakteristika temperatury vozduha. [W:] L. I. Sakali, S. H. Lingovoj (red.), Klimatičeskie resursy ukrainskih Karpat i gornyh rajonov Bolgarii, Gidrometeoizdat, Moskva, s. 79 100. Błażejczyk K., Bröede P., Fiala D., Havenith D., Holmér I., Jendritzky G., Kampmann B. 2010. UTCI nowy wskaźnik oceny obciążeń cieplnych człowieka. Przegląd Geograficzny 82(1): 49 71. Cebulak E., Limanówka D., Malota A., Niedbała J., Pyrc R., Starkel L. 2008. Przebieg i skutki ulewy w dorzeczu górnego Sanu w dniu 26 lipca 2005 r. Materiały Badawcze, Seria: Meteorologia 40, IMiGW, ss. 56. Hess M. 1965. Piętra klimatyczne w polskich Karpatach Zachodnich. Prace Geogr. UJ, z. 11, Kraków. Hess M. 1968. Piętra klimatyczne w Alpach Wschodnich, Karpatach Zachodnich i w Sudetach. Przegląd Geogr. XL(2): 467 472. Hess M., Niedźwiedź T., Obrębska-Starklowa B. 1975. Przyczynek do metody konstruowania szczegółowych map klimatycznych terenów górskich i wyżynnych. Prace Geogr. UJ 41: 7 35. Malicki A., Michna E. 1966. O występowaniu wiatrów halnych w Bieszczadach Zachodnich. Annales UMCS, sec. B XXI: 133 142. Michna E., Paczos S. 1972. Zarys klimatu Bieszczadów Zachodnich. Lubelskie Towarzystwo Naukowe, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków, ss. 72. Niedźwiedź T. 1984. O pogodzie i klimacie gór polskich. Wyd. PTTK Kraj, Warszawa-Kraków, ss. 31. Niedźwiedź T. 2011. Kalendarz typów cyrkulacji atmosfery dla Polski południowej zbiór komputerowy. Uniwersytet Śląski, Katedra Klimatologii, Sosnowiec. Niedźwiedź T., Obrębska-Starklowa B. 1991. Klimat. [W:] Dynowska I., Maciejewski M. (red.), Dorzecze Górnej Wisły, część I, PWN, Warszawa-Kraków, 68 84. Nowosad M. 1994. Zarys charakterystyki pokrywy śnieżnej w Bieszczadach. Annales UMCS, sec. B, vol. XLIX, 197 215. Nowosad M. 1995. Zarys klimatu Bieszczadzkiego Parku Narodowego i jego otuliny w świetle dotychczasowych badań. Roczniki Bieszczadzkie 4: 163 183. Nowosad M. 1998. Z historii badań klimatu Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Roczniki Bieszczadzkie 7: 147 157. Nowosad M. 2000. Z badań nad zróżnicowaniem klimatycznym Bieszczadów. Acta Agrophysica 34: 125 135. Nowosad M. 2010. Monitoring elementów klimatu w Bieszczadzkim Parku Narodowym stan obecny, trudności, perspektywy. Roczniki Bieszczadzkie 18: 377 388. Obrębska-Starklowa B. 1969. Przebieg dobowy temperatury powietrza jako podstawa wydzielania regionów mezoklimatycznych w Beskidach. Prace Geogr. UJ 25: 49 61. Obrębska-Starklowa B. 1973. Stosunki mezo- i mikroklimatyczne Szymbarku. Dok. geogr. 5, PAN, Warszawa. Obrębska-Starklowa B., Bednarz Z., Niedźwiedź T., Trepińska J. 1994. Klimat Karpat w okresie globalnego ocieplenia i prognozowane zmiany gospodarcze. Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich 37: 13 37. Obrębska-Starklowa B., Hess M., Olecki Z., Trepińska J., Kowanetz L. 1995: Klimat. [W:] Warszyńska J. (red.), Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność. UJ, Kraków, 31 38. Paczos S. 1988. O częstości występowania mas powietrznych i frontów atmosferycznych na obszarze wschodniej części polskich Karpat. Folia Societates Scientiarum Lublinensis, geogr. 30(2): 47 52. Roczna ocena jakości powietrza w województwie podkarpackim. Raport za rok 2014. 2015. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Rzeszowie, Wydział Monitoringu Środowiska, Rzeszów, http://www.wios.rzeszow.pl/informator-klienta/informacje-o-srodowisku/ocena-jakosci-powietrza/ ocena-jakosci-powietrza-w-2014-roku Wereski S. 2012. Przydatność warunków bioklimatycznych do turystyki wypoczynkowej w Solinie (1981 1998). Przegląd Geograficzny 84(3): 447 456. Woś A. 2010. Klimat Polski w drugiej połowie XX wieku. Wyd. Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, Poznań, ss. 489. Klimat województwa krośnieńskiego. 1983. Red. T. Niedźwiedź, mnps, IMGW Kraków. The climatic conditions in the Bieszczady Mountains are shaped by circulation factors. The most frequent advection of air mass was recorded from west (19.5%), south-west (10.5%) and north-west (10.5%). The least frequent advection was observed from south (5.2%) Table 1. The mean annual air temperature ranges from about 2 3 C at the Płaj (Плай) station (Ukraine) in the mountain range of Borżawa (Боржава) and 6 C in Brzegi Dolne and Komańcza to 7 8 C in Lesko. The highest values of mean monthly air temperature were recorded in July from 10.9 C at the Płaj station to 16.5 C in Lesko, the lowest Prace niepublikowane Summary Climatic conditions values were observed in January from -6.4 C at the Płaj station to -2.9 C in Lesko. The annual precipitation totals were about 1000 mm in Lutowiska, 1100 mm in Cisna and 1140 mm in Wetlina. The maximum mean monthly precipitation total was measured in July (130 140 mm) and the minimum in January (45 55 mm). The mean annual values of concentration of the sulphur dioxide and the nitrogen dioxide in the Bieszczady Mountains were mostly lower than the acceptable air pollution level. On the local scale the main air pollution sources were domestic furnaces and communication routes.