Projekt Podlaska Sieć Partnerstw na rzecz Ekonomii Społecznej nr POKL.07.02.02-20-016/09 Wykluczenie społeczne,,... cechą współczesności jest to, Ŝe kaŝdy człowiek moŝe stać się wykluczonym... M. Orłowska Białystok 2011
Wykluczenie społeczne jest zagadnieniem niezwykle szerokim, pojawia się na róŝnych płaszczyznach Ŝycia ludzkiego, dotyka zarówno pojedyncze jednostki, jak równieŝ całe grupy oraz stanowi powaŝny problem, z którym boryka się nie tylko Polska, czy Unia Europejska, a cały świat. W związku z tym warto jest bliŝej przyjrzeć się temu zjawisku i odpowiedzieć na takie pytania, jak: Czym jest wykluczenie społeczne?, Na czym polega?, Jakie są jego cechy, rodzaje?, Kogo dotyczy?, Jakie przyczyny decydują o jego zaistnieniu?, Jak z nim walczyć lub jak mu zapobiegać? W jakiej skali zjawisko to jest obecne w Polsce? Ze względu na fakt, Ŝe wykluczenie społeczne jest pojęciem wieloaspektowym istnieje szereg definicji je opisujących. Szczególnie istotne są te definicje, które zwracają uwagę na trzy podstawowe elementy, którymi to są: 1 sytuacja wykluczająca, będąca splotem roŝnych czynników czy warunków wykluczających; jednostka wykluczona, a więc jednostka lub grupa znajdująca się w sytuacji wykluczającej; zgodne z prawem społeczne funkcjonowanie, korzystanie z zasobów publicznych oraz zabezpieczenie własnej egzystencji w godny sposób. Zgodnie z Narodową Strategią Integracji dla Polski wykluczenie społeczne to,,brak lub ograniczenie moŝliwości uczestnictwa, wpływania i korzystania z podstawowych instytucji publicznych i rynków, które powinny być dostępne dla wszystkich, a szczególnie dla osób ubogich, czyli jest to,,sytuacja uniemoŝliwiająca lub znacznie utrudniająca jednostce lub grupie zgodne z prawem pełnienie ról społecznych, korzystanie z dóbr publicznych i infrastruktury społecznej, gromadzenie zasobów i zdobywanie dochodów w godny sposób. 2 Inną definicję prezentuje raport programu,,poverty 3 Unii Europejskiej, według którego wykluczenie społeczne to dynamiczny i wielowymiarowy proces, 1 Kurzynowski A., Pamiętniki bezrobotnych jako źródło wiedzy o wykluczeniu społecznym., s. 25 [w:] red. Frąckiewicz L., Zapobieganie wykluczeniu społecznemu., Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2005 2 Frąckiewicz L., Wykluczenie społeczne w skali makro i mikroregionalnej., [w:]red. Frąckiewicz L., Wykluczenie społeczne., Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2005, s. 11 2
polegający na braku lub na niewystarczającym poziomie uczestnictwa w głównym nurcie społeczeństwa i dostępu do najwaŝniejszych systemów społecznych (min. rynek pracy, edukacja, opieka medyczna, zabezpieczenie społeczne) oraz mogący skutkować zerwaniem więzi rodzinnych, społecznych, utratą poczucia sensu i toŝsamości. 3 Są to definicje, które zostały opracowane przez Unię Europejską na potrzeby realizowanych z jej ramienia szeregu róŝnorodnych działań na rzecz społeczeństw poszczególnych krajów. Zawierają elementy, które są wytycznymi pozwalającymi na zakwalifikowanie danych przedsięwzięć do programów związanych w jakimś stopniu z wykluczeniem społecznym. Nieco inna definicja omawianego zagadnienia pojawia się w,,słowniku języka polskiego. Wykluczenie społeczne jest w tym przypadku utoŝsamiane z marginesem społecznym i określane jako,,mało znacząca warstwa społeczna, składająca się z jednostek prowadzących pasoŝytniczy tryb Ŝycia, wykolejonych, naruszających przepisy prawa i normy współŝycia społecznego, męty społeczne ludzie o niewiadomym, podejrzanym sposobie zarobkowania, niskim poziomie moralnym, cechujący się brakiem kultury. 4 Istnieje jeszcze całe mnóstwo określeń wykluczenia społecznego, jednak we wszystkich dostępnych, pojawiających się definicjach moŝna zaobserwować pewne elementy toŝsame, które w jakimś stopniu ujawniają się w kaŝdym z przytoczonych objaśnień, a są to: 5 ograniczenie uczestnictwa zarówno w Ŝyciu społecznym, jak i jego kluczowych obszarach oraz aspektach; ograniczony dostęp do zasobów, instytucji, systemów społecznych, który uniemoŝliwia integrację i uczestnictwo; prawa socjalne realizowane w coraz to bardziej okrojonym zakresie; ubóstwo i wielowymiarowa deprywacja; kumulowanie się czynników ryzyka w konkretnych obszarach i zbiorowościach; 3 Red. Czapiński J., Panek T., Diagnoza społeczna 2005. Warunki i jakość Ŝycia Polaków., Warszawa 2005, s. 232 4 Słownik języka polskiego PWN, Warszawa 1998, s. 256 5 Szarfenberg R., Od trzech elementarnych strategii badawczych do programu badań wykluczenia społecznego., s. 28 [w:]red. Frąckiewicz L., Wykluczenie społeczne., Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2005 3
szybkie pogarszanie się sytuacji jednostki czy teŝ zbiorowości w szerokim zakresie. Wykluczenie społeczne w najkrótszym rozumieniu jest pewnym procesem, który odbywa się poprzez tzw. stygmatyzację, czyli naznaczenie, nadanie etykiety pewnym kategoriom osób, w ten sposób narzuca się im określoną perspektywę postrzegania siebie i swojej sytuacji 6 i odbywa się najczęściej w trzech, następujących po sobie etapach: 7 wątłość - stan, w którym osoba, mimo, iŝ została dotknięta rozmaitymi problemami, wciąŝ utrzymuje kontakty z resztą społeczeństwa; zaleŝność od opieki społecznej - pogłębia się trudna sytuacja osoby, która nie jest juŝ w stanie samodzielnie poradzić sobie z sytuacją, pełni jeszcze niektóre role społeczne, ale jej uczestnictwo w społeczeństwie jest coraz słabsze;,,załamanie więzi społecznej - jednostka zostaje całkowicie wyłączona z głównego nurtu Ŝycia zbiorowego. Wśród grup społecznych szczególnie zagroŝonych ekskluzją wymienia się: dzieci, młodzieŝ, starców, bezdomnych, biednych, uchodźców, bezrobotnych, niepełnosprawnych, kobiety, mniejszości. 8 Zaś Narodowa Strategia Integracji Społecznej podaje szczegółowy wykaz tych grup i zalicza do nich: 9 dzieci i młodzieŝ ze środowisk zaniedbanych; dzieci wychowujące się poza rodziną; kobiety samotnie wychowujące dzieci; kobiety pozostające poza rynkiem pracy; ofiary patologii Ŝycia rodzinnego; 6 Bąk P., Kaczmarek G., Wykluczenie jako problem -znaczenie,opracowanie w ramach realizacji projektu współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, s. 3 7 Kowalak T., Marginalność i marginalizacja społeczna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 1998, s. 17 [w:] Lizut J., Marginalizacja, wykluczenie i integracja społeczna. Słownik pojęć w oparciu o pojęć w oparciu o przegląd literatury tematu., Projekt finansowany w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, s. 25-26 8 Krzyszkowski J., Dla kogo inkluzja, dla kogo ekskluzja. Instytucja pomocy społecznej wobec problemu wykluczenia społecznego.,s. 44 [w:]red. Frąckiewicz L., Wykluczenie społeczne., Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2005 9 Wykluczenie społeczne oraz grupy zagroŝone marginalizacją, Projekt "Społecznie znaczy ekonomicznie wzmocnienie sektora ekonomii społecznej województwie łódzkim poprzez utworzenie Regionalnego Inkubatora Ekonomii Społecznej udzielającego kompleksowego wsparcia" współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, s. 4 4
osoby o niskich kwalifikacjach; osoby bezrobotne; Ŝyjący w bardzo trudnych warunkach mieszkaniowych; niepełnosprawnych i chronicznie chorych; osoby chorujące psychicznie; starsze osoby samotne; opuszczających zakłady karne; imigrantów; osoby naleŝące do romskiej mniejszości etnicznej. Poprzez analizę osób dotkniętych zjawiskiem wykluczenia społecznego moŝna wskazać przyczyny, problemy, które przyczyniają się do powstawania i pogłębiania się omawianego zjawiska, a są to: 10 ubóstwo materialne; niekorzystne procesy o charakterze społecznym i gospodarczym; brak wykształcenia na poziomie uniemoŝliwiającym posiadanie odpowiedniej pozycji społecznej, ale przede wszystkim dostatecznych kwalifikacji pozwalających na podjęcie pracy; brak dostępu do odpowiednich instytucji pozwalających na wyposaŝenie w kapitał Ŝyciowy, jego rozwój i pomnaŝanie, co ma miejsce w wyniku niedorozwoju tych instytucji spowodowanego brakiem priorytetów, brakiem środków publicznych, niską efektywnością funkcjonowania; posiadanie cech utrudniających korzystanie z powszechnych zasobów społecznych ze względu na zaistnienie: niesprawności, uzaleŝnienia, długotrwałej choroby albo innych cech indywidualnych; niszczące działania innych osób, np.: przemocy, szantaŝu; 10 Frąckiewicz L., Wykluczenie społeczne w skali makro i mikroregionalnej., [w:]red. Frąckiewicz L., Wykluczenie społeczne., Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2005, s. 11oraz Wykluczenie społeczne oraz grupy zagroŝone marginalizacją, Projekt "Społecznie znaczy ekonomicznie wzmocnienie sektora ekonomii społecznej województwie łódzkim poprzez utworzenie Regionalnego Inkubatora Ekonomii Społecznej udzielającego kompleksowego wsparcia" współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, s. 1-2 5
dyskryminacja o roŝnym podłoŝu, która wyłoniła się w wyniku niedorozwoju właściwego ustawodawstwa, jak równieŝ kulturowych uprzedzeń i stereotypów. Jeszcze inne przyczyny wykluczenia społecznego wymienia R. Szarfengerg: 11 mające źródło w samych wykluczonych lub ich bliskich spowodowane róŝnymi deficytami, brakami np.: brakiem wykształcenia, niepełnosprawnością, chorobą; leŝące w innych, którzy nie są wykluczeni poprzez wykluczanie innych podnoszą w ten sposób swoja pozycję i nie muszą dzielić się dobrobytem, np. miejscem pracy; wynikające z konstrukcji społecznego domu 12 jest on za ciasny dla niektórych grup np. brak pokoi dla osób innego wyznania, narodowości, płci, orientacji seksualnej; bezosobowe procesy (np. gospodarcze) powodujące, iŝ dla niektórych osób brakuje miejsca, moŝliwości partycypacji w Ŝyciu społecznym. PowyŜsza lista przyczyn nie jest zamknięta. Istnieje ponad to szereg szczegółowych czynników przyczyniających się do pojawienia i rozwoju zjawiska wykluczenia społecznego poszczególnych jednostek i całych grup społecznych. Czynniki te są niedobrowolne i niezawinione, zewnętrzne wobec jednostki oraz niezaleŝne od niej. 13 Wśród nich wymienia się następujące grupy: 14 1. Czynniki biologiczne: wrodzona niepełnosprawność; choroby determinowane genetycznie; wrodzone, słabo rozwinięte predyspozycje do Ŝycia społecznego (anomia, 11 Bąk P., Kaczmarek G., Wykluczenie jako problem -znaczenie, Opracowanie w ramach realizacji projektu współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, s. 3 12,,dom społeczny jest to metaforyczna konstrukcja opisująca społeczeństwo, jako dom podzielony na pietra ( stanowią one warstwy społeczne) a na kaŝdym z nich są pokoje (odpowiadające poszczególnym stylom Ŝycia) 13 Bąk P., Kaczmarek G., Wykluczenie jako problem -znaczenie,opracowanie w ramach realizacji projektu współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, s. 2 14 Wykluczenie społeczne -wytyczne do programów szkoleń, usług doradczych i praktyk zawodowych, Opracowanie w ramach projekty,,twoja szansa plus Badanie efektywności pomocy dla grup szczególnego ryzyka realizowanego przez ASM Centrum Badań Rynku i Analiz Rynku Spółka z o.o., s. 16-17 6
depresyjność, niezaradność); skłonność do uzaleŝnień. 2. Czynniki społeczne: konflikty rodzinne; brak rodziny; pochodzenie z terenów peryferyjnych (wiejskich, poindustrialnych, blokowisk), przynaleŝność do podklasy Ŝycie w kulturze ubóstwa; przynaleŝność do mniejszości i związane z tym ryzyko dyskryminacji; samotność. 3. Czynniki losowe: indywidualne (wypadki, choroby, tragedie rodzinne); zbiorowe (katastrofy naturalne, szoki dotykające lokalny rynek pracy, zatrucie środowiska). 4. Czynniki zdrowotne: niepełnosprawność nabyta lub przewlekła choroba; niedołęstwo związane z wiekiem; uzaleŝnienie (alkoholizm, narkomania). 5. Czynniki kompetencyjne: niskie lub przestarzałe umiejętności ogólne przydatne na otwartym rynku pracy; niskie lub przestarzałe kompetencje ogólne przydatne w danym zawodzie. 6. Czynniki ekonomiczne: niezdolność do osiągania dochodu wystarczającego do uczestnictwa w Ŝyciu społecznym (kulturalnym, zawodowym, etc.) i korzystania z wielu usług publicznych, a zwłaszcza edukacyjnych i słuŝby zdrowia; niezdolność do osiągania dochodu z legalnych źródeł (przestępczość); niemal całkowity brak majątku (bezdomność). Jeszcze inny podział obejmuje praktycznie te same czynniki, jednak pogrupowane w nieco inny sposób i są to: 15 15 Wykluczenie społeczne -wytyczne do programów szkoleń, usług doradczych i praktyk zawodowych, 7
1. Fizyczne czynniki wykluczenia społecznego: wiek 45-50 lat i powyŝej; niepełnosprawność. 2. Strukturalne czynniki wykluczenia społecznego: bezdomność; ubóstwo; zamieszkiwanie na terenach peryferyjnych (wiejskich, poindustrialnych, blokowiskach); wykształcenie poniŝej średniego; wykształcenie rodziców podstawowe lub niŝsze. 3. Normatywne czynniki wykluczenia społecznego: uzaleŝnienie (alkohol, narkotyki); konflikt z prawem; bycie dyskryminowanym. 4. Instytucjonalne czynniki wykluczenia społecznego: rozwiązania systemowe przyjęte w politykach; sposoby i formy funkcjonowania instytucji. Na podstawie przyczyn moŝna pokusić się o dokonanie podziału wykluczenia według róŝnorakich kryteriów. Jeden z podziałów róŝnicuje je na: 16 strukturalne wynika z miejsca zamieszkania oraz dochodu poniŝej granicy ubóstwa; fizyczne nawiązuje do wieku, niepełnosprawności, poziomu wykształcenia rodziców; normatywne związane jest z konfliktami z prawem, patologicznymi zjawiskami, brakiem odpowiedniej legislacji w stosunku do migrantów, opieki penitencjarnej. Opracowanie w ramach projekty,,twoja szansa plus Badanie efektywności pomocy dla grup szczególnego ryzyka realizowanego przez ASM Centrum Badań Rynku i Analiz Rynku Spółka z o.o., s. 17 16 Frąckiewicz L., Wykluczenie społeczne w skali makro i mikroregionalnej., [w:]red. Frąckiewicz L., Wykluczenie społeczne., Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2005, s. 12 8
Jeszcze inny podział uwzględniający przyczynę marginalizacji, dzieli je na: 17 losowe wywołane przez róŝnego typu losowe zdarzenia w Ŝyciu człowieka np. wypadki, choroby, rozwody, klęski Ŝywiołowe; subiektywne odnosi się do małej zaradności i aktywności ludzi, niskich kwalifikacji i niskiego poziomu wykształcenia, niechęci do pracy, uzaleŝnienia od zasiłków i pomocy społecznej, patologii społecznej; strukturalne wynika z zewnętrznych przyczyn gospodarczych np. bezrobocie, niskich wynagrodzeń, polaryzacji dochodów, wysokich cen. Wieloaspektowość i dynamika zjawiska wykluczenia społecznego wymaga odpowiednich narzędzi słuŝących regulowaniu przebiegu procesu monitorowania i usuwania jego przyczyn. W szczególności wymaga zintegrowanych działań obejmujących wszelkie aspekty Ŝycia społecznego sferę społeczną, ekonomiczną, polityczną - które generują proces marginalizacji obszarów i ludzi. 18 Przeciwdziałanie, czy teŝ niwelowanie skutków wykluczenia społecznego nie naleŝy do najprostszych, a ponad to, jako problem społeczny wymaga zaangaŝowania całego społeczeństwa. Przy czym problem społeczny pojawia się wówczas, gdy ma miejsce jakieś zjawisko, które jest uwaŝane przez ogół społeczeństwa za niepoŝądane, porusza znaczną liczbę ludzi i wydaje się, ze moŝna je przezwycięŝyć jedynie poprzez zbiorowe działanie. Tylko, Ŝe społeczeństwo wobec takiego problemu moŝe przyjąć róŝne postawy, czyli: 19 indeferentna obojętność wobec waŝnych problemów; fatalistyczna przekonanie o nieuchronności danych zjawisk, wiara w istnienie ponadnaturalnych sił i ustalonego przez owe siły porządku, a wszystkie zdarzenia dzieją się w sposób konieczny i nieuchronny; cyniczna ludzie kierują się tylko własnym interesem oraz mniej lub bardziej niskimi motywami; 17 Kabaj M., Przeciwdziałanie bezrobociu -główny czynnik zapobiegania wykluczeniu społecznemu., s. 42 [w:] red. Frąckiewicz L., Zapobieganie wykluczeniu społecznemu., Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2005 18 Dziewięcka Bokun L.,,,Inny poza systemem społecznym, czyli o przyczynach ekskluzji społecznej., [w:]red. Dziewięcka Bokun L., Śledzińska Simon A., Społeczeństwo wobec Innego. Kategoria Innego w naukach społecznych i Ŝyciu publicznym., Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010, s. 387 19 Sztumski J, Czy moŝemy mówić o patologii społecznej., [w:] red. Sołtysiak T., Zjawiska patologii społecznej., Bydgoszcz 1995, s. 15-16 9
religijna związana z wiara istnienie siła nadprzyrodzonych, które sprawują władzę nad rzeczywistością oraz z moŝliwością apelowania do nich, a tym samym wiąŝe się z aktywna postawą jednostek i grup; sentymentalna Ŝarliwe i pełne współczucia zaangaŝowanie, zwalcza objawy a nie przyczyny; konformistyczna brak własnego zdania, a prezentowanie i akceptowanie takiego, jaki jest zgodny ze stanowiskiem większości lub mniejszości, w zaleŝności od tego kto sprawuje władzę; oportunistyczna bierność w stosunku do wszystkich problemów społecznych, a nawet skłonność do uzyskiwania moŝliwych korzyści w związku z zaistniała sytuacją; heroiczna gotowość do podejmowania problemów społecznych w kaŝdych warunkach, nawet w sytuacji, gdy jest to niebezpieczne. To jaką postawę przyjmie społeczeństwo decyduje o moŝliwościach,,walki z danym problemem społecznym. Postawa obojętności, czy teŝ akceptacji danych negatywnych zjawisk nie będzie poŝądana, a nawet moŝe przyczynić się do niepowodzenia przedsięwzięcia. W Polsce stworzona została lista priorytetowych działań w odniesieniu do wykluczenia społecznego i przedstawia się ona nastęująco: 20 wzrost uczestnictwa dzieci w wychowaniu przedszkolnym; poprawa jakości kształcenia na poziomie gimnazjum i średnim; upowszechnienie kształcenia wyŝszego i jego lepsze dostosowanie do potrzeb rynku pracy; rekompensowanie deficytów rozwoju intelektualnego i sprawnościowego dzieci; radykalne ograniczenie ubóstwa skrajnego; ograniczenie tendencji do wzrostu róŝnic dochodowych; 20 Chłoń - Domińczak A., Strategia integracji społecznej Polska a Unia Europejska.,[w:] red. Golinowska S., Tarkowska E., Topińska I., Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Badania, metody, wyniki., Warszawa 2005, s. 334-335 10
ograniczenie długookresowego bezrobocia; zmniejszenie bezrobocia wśród młodzieŝy; zwiększenie poziomu zatrudnienia wśród osób niepełnosprawnych; zwiększenie liczby uczestników a aktywnej polityce rynku pracy; upowszechnienie kształcenia; wydłuŝanie przeciętnego dalszego trwania Ŝycia w sprawności; powszechne ubezpieczenie zdrowotne; kobiety i dzieci objęte programem zdrowia publicznego; wzrost dostępu do mieszkań, lokali dla grup szczególnie zagroŝonych bezdomnością; dostęp do pracowników socjalnych; rozwój pomocy środowiskowej; zaangaŝowanie obywateli w działalność społeczną; dostęp do informacji obywatelskiej i poradnictwa. Proces wykluczenia społecznego występuje w Polsce w niezwykle duŝej skali i utoŝsamiany jest głównie z ubóstwem, którego przyczyn dopatruje się głównie w wysokim poziomie bezrobocia. PoniŜej zostały przedstawione podstawowe dane statystyczne dotyczące omawianego zjawiska. 11
Obszary wykluczenia społecznego wg województw RYSUNEK 1 Źródło: Raport MPiPS Wykluczenie i integracja społeczna w Polsce. Ujęcie wskaźnikowe, s. 106, Warszawa 2006 [w:] Wykluczenie społeczne -wytyczne do programów szkoleń, usług doradczych i praktyk zawodowych, Opracowanie w ramach projekty,,twoja szansa plus Badanie efektywności pomocy dla grup szczególnego ryzyka realizowanego przez ASM Centrum Badań Rynku i Analiz Rynku Spółka z o.o., s. 28 12
Obszary wykluczenia społecznego wg województw RYSUNEK 2 Źródło: Raport MPiPS Wykluczenie i integracja społeczna w Polsce. Ujęcie wskaźnikowe, s. 107, Warszawa 2006 [w:] Wykluczenie społeczne -wytyczne do programów szkoleń, usług doradczych i praktyk zawodowych, Opracowanie w ramach projekty,,twoja szansa plus Badanie efektywności pomocy dla grup szczególnego ryzyka realizowanego przez ASM Centrum Badań Rynku i Analiz Rynku Spółka z o.o., s. 28 13
Obszary wykluczenia wg województw RYSUNEK 3 Źródło: Raport MPiPS Wykluczenie i integracja społeczna w Polsce. Ujęcie wskaźnikowe, s. 112, Warszawa 2006 [w:] Wykluczenie społeczne -wytyczne do programów szkoleń, usług doradczych i praktyk zawodowych, Opracowanie w ramach projekty,,twoja szansa plus Badanie efektywności pomocy dla grup szczególnego ryzyka realizowanego przez ASM Centrum Badań Rynku i Analiz Rynku Spółka z o.o., s. 28 14
Wykluczenie społeczne wg powiatów RYSUNEK 4 Źródło: Błędowski P., Zadania polityki pomocy społecznej i polityki rynku pracy w zwalczaniu wykluczenia społecznego, Instytut Gospodarstwa Społecznego, SGH, Warszawa 2010, s. 10 15
Rozumienie pojęcia,,wykluczenie społeczne RYSUNEK 5 Źródło: Poradnik dotyczący realizacji wsparcia dla osób wykluczonych społecznie oraz zagroŝonych wykluczeniem społecznym w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Warszawa 2009, s.7 16
Przyczyny wykluczenia społecznego RYSUNEK 6 Źródło: Wykluczenie społeczne. Kampania społeczna,,warto być za, Research International PENTOR, Profile Sp. z o.o., Wrzesień 2006, s. 8 Niech podsumowaniem będą słowa:,,wiedza odnośnie powiększającego się zasięgu społecznego wykluczenia w Polsce nie przekłada się na zainteresowanie się ani diagnozą tejŝe sytuacji ani technikami jej sanacji. Świadomość społeczeństwa na temat utrwalania się procesów upośledzenia społeczeństwa i skutków tychŝe zjawisk jest na 17
bardzo niskim poziomie, które w dodatku przesiąknięte jest przekonaniem, Ŝe istnieje tylko jedna przyczyna wykluczenia społecznego, a jest nią bezrobocie. 21 21 Dziewięcka Bokun L.,,,Inny poza systemem społecznym, czyli o przyczynach ekskluzji społecznej., [w:] red. Dziewięcka Bokun L., Śledzińska Simon A., Społeczeństwo wobec Innego. Kategoria Innego w naukach społecznych i Ŝyciu publicznym., Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010, s. 385 18
Bibliografia: 1. Bąk P., Kaczmarek G., Wykluczenie jako problem -znaczenie, Opracowanie w ramach realizacji projektu współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 2. Błędowski P., Zadania polityki pomocy społecznej i polityki rynku pracy w zwalczaniu wykluczenia społecznego, Instytut Gospodarstwa Społecznego, SGH, Warszawa 2010 3. Chłoń - Domińczak A., Strategia integracji społecznej Polska a Unia Europejska., [w:] red. Golinowska S., Tarkowska E., Topińska I., Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Badania, metody, wyniki., Warszawa 2005 4. Red. Czapiński J., Panek T., Diagnoza społeczna 2005. Warunki i jakość Ŝycia Polaków., Warszawa 2005 5. Dziewięcka Bokun L.,,,Inny poza systemem społecznym, czyli o przyczynach ekskluzji społecznej., [w:] red. Dziewięcka Bokun L., Śledzińska Simon A., Społeczeństwo wobec Innego. Kategoria Innego w naukach społecznych i Ŝyciu publicznym., Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010 6. Frąckiewicz L., Wykluczenie społeczne w skali makro i mikroregionalnej., [w:] red. Frąckiewicz L., Wykluczenie społeczne., Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2005 7. Kabaj M., Przeciwdziałanie bezrobociu -główny czynnik zapobiegania wykluczeniu społecznemu., s. 42 [w:] red. Frąckiewicz L., Zapobieganie wykluczeniu społecznemu., Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2005 8. Kowalak T., Marginalność i marginalizacja społeczna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 1998 [w:] Lizut J., Marginalizacja, wykluczenie i integracja społeczna. Słownik pojęć w oparciu o pojęć w oparciu o przegląd literatury tematu., Projekt finansowany w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 9. Krzyszkowski J., Dla kogo inkluzja, dla kogo ekskluzja. Instytucja pomocy społecznej wobec problemu wykluczenia społecznego., [w:] red. Frąckiewicz L., Wykluczenie społeczne., Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2005 19
10. Kurzynowski A., Pamiętniki bezrobotnych jako źródło wiedzy o wykluczeniu społecznym, [w:] red. Frąckiewicz L., Zapobieganie wykluczeniu społecznemu., Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2005 11. Szarfenberg R., Od trzech elementarnych strategii badawczych do programu badań wykluczenia społecznego., [w:] red. Frąckiewicz L., Wykluczenie społeczne., Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2005 12. Sztumski J, Czy moŝemy mówić o patologii społecznej., [w:] red. Sołtysiak T., Zjawiska patologii społecznej., Bydgoszcz 1995 13. Poradnik dotyczący realizacji wsparcia dla osób wykluczonych społecznie oraz zagroŝonych wykluczeniem społecznym w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Warszawa 2009 14. Wykluczenie społeczne oraz grupy zagroŝone marginalizacją, Projekt "Społecznie znaczy ekonomicznie wzmocnienie sektora ekonomii społecznej województwie łódzkim poprzez utworzenie Regionalnego Inkubatora Ekonomii Społecznej udzielającego kompleksowego wsparcia" współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 15. Wykluczenie społeczne -wytyczne do programów szkoleń, usług doradczych i praktyk zawodowych, Opracowanie w ramach projekty,,twoja szansa plus Badanie efektywności pomocy dla grup szczególnego ryzyka realizowanego przez ASM Centrum Badań Rynku i Analiz Rynku Spółka z o.o 16. Wykluczenie społeczne. Kampania społeczna,,warto być za, Research International PENTOR, Profile Sp. z o.o., Wrzesień 2006 17. Słownik języka polskiego PWN, Warszawa 1998 20