DYREKCJA GENERALNA DS. POLITYK WEWNĘTRZNYCH DEPARTAMENT TEMATYCZNY C: PRAWA OBYWATELSKIE I SPRAWY KONSTYTUCYJNE KWESTIE PRAWNE Studium porównawcze systemów macierzyństwa zastępczego w państwach członkowskich UE STRESZCZENIE PE 462.488 PL 1
Niniejszy dokument został zamówiony przez Komisję Prawną Parlamentu Europejskiego. AUTOR Laurence BRUNET, Konstantina DAVAKI, Julie MCCANDLESS, Elisa NARMINIO LSE Enterprise Tower 3, Houghton Street Londyn WC2A 2AE, Zjednoczone Królestwo E-mail: e.m.narminio@lse.ac.uk WŁAŚCIWY ADMINISTRATOR Vesna NAGLIČ Departament Tematyczny C: Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne Parlament Europejski B-1047 Bruksela E-mail: vesna.naglic@europarl.europa.eu WERSJE JĘZYKOWE Oryginał: EN Tłumaczenie: O WYDAWCY W celu skontaktowania się z departamentem tematycznym lub zaprenumerowania jego comiesięcznego biuletynu prosimy pisać na adres: poldepcitizens@europarl.europa.eu Parlament Europejski, dokument ukończono w październiku 2012 r. Unia Europejska, 2012 r. Niniejszy dokument jest dostępny w internecie na stronie: http://www.europarl.europa.eu/studies. INFORMACJA PRAWNA Opinie wyrażone w niniejszym dokumencie są jedynie opiniami autorów i niekoniecznie odzwierciedlają oficjalne stanowisko Parlamentu Europejskiego. Powielanie i tłumaczenie do celów niehandlowych jest dozwolone pod warunkiem wskazania źródła oraz wcześniejszego poinformowania wydawcy i wysłania mu egzemplarza. 2
Studium porównawcze systemów macierzyństwa zastępczego w państwach członkowskich UE STRESZCZENIE Aktualna wiedza Praktyka macierzyństwa zastępczego Macierzyństwo zastępcze jest coraz powszechniejszą praktyką reprodukcyjną. W dzisiejszych czasach opowieści o macierzyństwie zastępczym regularnie pojawiają się w kulturze masowej i wiadomościach codziennych, liczba organizacji oferujących tego typu usługi wyraźnie wzrasta, podobnie jak liczba spraw sądowych w UE związanych z macierzyństwem zastępczym. Macierzyństwo zastępcze stwarza poważne kłopoty prawne, takie jak wykonalność umów, oraz powoduje kłopoty związane z pochodzeniem dziecka urodzonego przez matkę zastępczą oraz jego obywatelstwa i narodowości. Istnieją także znaczne obawy polityczne i regulacyjne dotyczące płatności, autonomii, dobra dziecka, płci, orientacji seksualnej i nierówności społeczno-ekonomicznej, zdrowia reprodukcyjnego i globalizacji. Odpowiedzi prawne Nie ma jednoznacznej odpowiedzi prawnej na macierzyństwo zastępcze i różne państwa członkowskie mają kontrastujące ze sobą systemy prawne: od wyraźnego zakazu macierzyństwa zastępczego przez pewne formy ułatwień prawnych po brak szczególnych przepisów dotyczących macierzyństwa zastępczego. Coraz bardziej transnarodowy charakter działań reprodukcyjnych oznacza, że poza macierzyństwem zastępczym mającym miejsce w ramach określonego kręgu krajowego dochodzi do niego także w sytuacjach ponadnarodowych, co oznacza zaangażowanie wielu systemów prawnych. Faktycznie podstawową charakterystyczną cechą ostatnich spraw dotyczących macierzyństwa zastępczego były trudności związane z jej transgranicznością, na przykład dzieci nieposiadające w sposób wyraźny rodziców w sensie prawnym lub niemające tej samej narodowości, co ich rodzice (lub rodzic). Orzecznictwo w tych sprawach przypomina nam także, że mieszkańcy danego kraju nie wycofują się z macierzyństwa zastępczego tylko z tego powodu, że jest ono zakazane albo nieprzewidziane prawem. Przeciwnie, sądownictwo coraz częściej musi mierzyć się ze skutkami takich zakazów lub próżni prawnych oraz musi w miarę możliwości interpretować i stosować szczególne przepisy ogólnych zasad prawa cywilnego lub rodzinnego w celu wydania orzeczenia satysfakcjonującego zaangażowane strony. Nawet w tych państwach członkowskich, gdzie macierzyństwo zastępcze jest w pewnym stopniu uregulowane prawem, rozbieżności w stosowaniu prawa w kraju oraz brak szczególnych przepisów dotyczących spraw transgranicznych powoduje powstawanie podobnie trudnych przypadków. Dostępne badania Coraz większa liczba tych trudności doprowadziła to tego, że ostatnio uwaga skupia się na transgranicznych przypadkach macierzyństwa zastępczego. Rozliczne analizy sugerują środki międzynarodowego prawa prywatnego w odpowiedzi na problemy prawne związane z uznaniem stanu cywilnego dziecka oraz rodzicielstwem prawnym w wyniku macierzyństwa zastępczego. 3
Departament Tematyczny C: Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne O ile badania te skupiły się na zagadnieniach prawnych dotyczących macierzyństwa zastępczego, to środki międzynarodowego prawa prywatnego skutkują węższym polem badań, niż byłoby to pożądane w tym kontrowersyjnym obszarze. Ponadto propozycje te powstają na bazie istniejących już środków dotyczących adopcji międzynarodowej, która wiąże się z innymi problemami demograficznymi, politycznymi i społecznymi niż macierzyństwo zastępcze. Rozwój dostępnych badań Dlatego chociaż środki międzynarodowego prawa prywatnego stanowią znaczący krok naprzód, to zajmowanie się wyłącznie skutkami transgranicznego macierzyństwa zastępczego nie powoduje dotarcia do sedna problemów dlaczego ludzie podróżują do innych krajów, by skorzystać z macierzyństwa zastępczego. Brak jest badań nad rolą prawa w zarządzaniu macierzyństwem zastępczym jako praktyką reprodukcyjną, przynajmniej w kontekście transnarodowych środków prawnych. Dlatego studium rozwinie istniejące badania krajowe i z zakresu międzynarodowego prawa prywatnego dotyczące macierzyństwa zastępczego poprzez rozważenie większej roli ewentualnej prawnej odpowiedzi UE na to zjawisko, wychodząc poza zarządzanie sporami wynikającymi z jego skutków. Wydaje się to wyzwaniem, ale istnieje precedens co do stosowania środków prawnych UE w celu dokonania pożądanej zmiany społecznej i właśnie w kontekście inspiracji prawnej oraz praktycznych rozwiązań prawnych będzie prowadzone to studium. Cele ekspertyzy Celem ekspertyzy jest przeprowadzenie badań pozwalających na ocenę, czy UE powinna przyjąć jednolite zasady w tej kontrowersyjnej kwestii. Jako pierwsze obszerne studium UE w tej dziedzinie ma ono na celu: 1. Przedstawienie pewnej liczby analizy praktycznych przypadków, z których można wyciągnąć wnioski dotyczące praktyk i postaw wobec macierzyństwa zastępczego w UE; 2. Przedstawienie przeglądu ważnych zagadnień politycznych, jakie niesie ze sobą macierzyństwo zastępcze; 3. Skatalogowanie sposobów prawnego traktowania macierzyństwa zastępczego w różnych państwach członkowskich; 4. Przedstawienie analizy porównawczej różnych ram prawnych macierzyństwa zastępczego w UE oraz w niektórych innych państwach; 5. Przeanalizowanie problemów i trudności wynikających z obecnie obowiązujących rozwiązań prawnych; 6. Przedstawienie analizy porównawczej rozwiązywania tych problemów i trudności przez sądownictwo w UE i niektórych innych państwach oraz przez sądy międzynarodowe; 7. Przedstawienie analizy możliwych kompetencji UE w tej dziedzinie oraz roli, jaką mogą odegrać wszelkie środki prawne i jednolite zasady UE; 8. Przeanalizowanie, jakie dalsze badania mogą być wymagane przed podjęciem przez UE środków prawnych; 4
Studium porównawcze systemów macierzyństwa zastępczego w państwach członkowskich UE Struktura ekspertyzy Ekspertyza jest podzielona na trzy główne części, których analiza będzie przedmiotem końcowych sekcji sprawozdania końcowego, dotyczącego dyskusji i zaleceń. Część 1: Tło empiryczne i polityczne Zespół sięgnie po dostępne badania oraz zbierze dane prowadząc ankietę w określonych klinikach i organizacjach zajmujących się macierzyństwem zastępczym, a także przeprowadzając wywiady w czterech państwach. Przeanalizowane zostaną wszelkie dostępne profesjonalne wytyczne. Część 2: (i) Ramy prawne i (ii) orzecznictwo (i) Uporządkowaliśmy reżimy prawne wobec macierzyństwa zastępczego w UE i wyodrębniliśmy cztery państwa posiadające konkretne ramy prawne regulujące macierzyństwo zastępcze, projekty aktów prawnych lub oficjalne wytyczne dotyczące transgranicznego macierzyństwa zastępczego. Zbierane są szczegółowe dane na temat państw UE i niektórych państw spoza UE w celach porównawczych. Dogłębnie zostanie zbadana skuteczność różnych ram prawnych w świetle najważniejszych zagadnień prawnych wyodrębnionych z orzecznictwa (patrz niżej). (ii) Określiliśmy całe orzecznictwo w UE dotyczące tego zagadnienia i uporządkowaliśmy sprawy w zależności od rozpatrywanych zagadnień. Określiliśmy także kilka porównywalnych spraw z państw spoza UE i sądów międzynarodowych. Za pomocą kwestionariusza zespół badawczy dokładnie analizuje sprawy według kwalifikacji językowych. Część 3: Ewentualne kompetencje i rola UE Analiza dotyczy czterech głównych pytań: - Dlaczego UE powinna uregulować macierzyństwo zastępcze? - Skąd UE miałaby uprawnienia, by dokonać takiej regulacji? - Co uregulowałaby UE w tym obszarze? - Jak UE dokonałaby regulacji w tym obszarze? Zarządzanie projektem i sprawozdanie końcowe Każdy członek zespołu prowadzi jeden z głównych komponentów, w zależności od swoich kompetencji badawczych. Zbieranie danych i wstępna analiza będą prowadzone tak, by sprawozdanie wstępne z ekspertyzy było sporządzone w styczniu 2013 r. Następne szczegółowe analizy, wraz z dokładniejszym rozważeniem ewentualnej roli UE w tej dziedzinie, zostaną przeprowadzone przed przygotowaniem sprawozdania końcowego w marcu 2013 r. 5