Opracowanie metodyki LCA dla oceny projektów infrastrukturalnych

Opracowanie metodyki LCA dla oceny projektów infrastrukturalnych Autorzy dr Joanna Kulczycka kierownik projektu doc. dr hab. inŝ. ElŜbieta Pietrzyk-Sokulska mgr Małgorzata Góralczyk mgr Renata Koneczna dr eng. Michael Spielmann dr eng. Adolf Merl Konsultacje Prof. dr hab. inŝ. Zygmunt Kowalski Współpraca techniczna mgr inŝ. Anna Henclik Marcin Cholewa mgr inŝ. Ewa Wygonik Kraków, grudzień 2008

2

Spis treści Opracowanie metodyki LCA dla oceny projektów infrastrukturalnych... 1 1 Wstęp... 6 1.1 Cel i zakres opracowania...6 1.2 Ocena oddziaływania na środowisko (OOŚ) elementem LCA...9 1.3 Zakres stosowania LCA...10 2 Opracowanie znaczenia techniki LCA w polityce i dokumentach UE i krajowych... 14 2.1 Wprowadzenie...14 2.2 LCA w dokumentach krajowych...14 2.3 LCA w dokumentach UE...19 3 Omówienie zasad postępowania przy opracowaniu LCA... 29 3.1 Wprowadzenie...29 3.2 Definicja LCA...36 3.3 Struktura LCA...42 3.4 Funkcja, jednostka funkcjonalna i strumień odniesienia...49 3.5 Cel i zakres oraz metodyka badań LCA aspekt praktyczny i propozycja stosowania do oceny projektów infrastrukturalnych...56 4 Zastosowanie LCA do oceny rozwiązań technologicznych przykłady z krajów UE... 61 4.1 Wstęp...61 4.2 Studium przypadku 1: Porównawcza Ocena Cyklu śycia dla SunDiesel (Choren Process) i Tradycyjnego Oleju Napędowego...62 4.2.1 Zarys...62 4.2.2 Stosowanie LCA...63 4.2.3 Wyniki, wnioski i konsekwencje...63 4.2.4 Więcej informacji...63 4.3 Studium przypadku 2: CUTE (Czysty Transport Miejski dla Europy): Wkład systemu autobusów FC do zobowiązań KE z Kyoto...64 4.3.1 Zarys...64 4.3.2 Stosowanie LCA...64 4.3.3 Wyniki, wnioski i konsekwencje...64 4.3.4 Więcej informacji...65 4.4 Studium przypadku 3: Quo vadis Omnibus?...65 4.4.1 Zarys...65 4.4.2 Stosowanie LCA...65 4.4.3 Wyniki, wnioski i konsekwencje...66 4.4.4 Więcej informacji...66 4.5 Studium przypadku 3: MoŜliwości odzysku PCV Ekologiczna i Ekonomiczna Analiza Systemu...66 4.5.1 Zarys...66 4.5.2 Stosowanie LCA...67 4.5.3 Wyniki, wnioski i konsekwencje...67 4.5.4 Więcej informacji...67 4.6 Studium przypadku 5: Deklaracja Produktu Ekologicznego: Okładziny Ceramiczne TONALITY...67 4.6.1 Zarys...67 4.6.2 Stosowanie LCA...68 4.6.3 Wyniki, wnioski i konsekwencje...68 4.6.4 Więcej informacji...68 4.7 Studium przypadku 6: Ökopot...69 4.7.1 Zarys...69 4.7.2 Stosowanie LCA...69 3

4.7.3 Wyniki, wnioski i konsekwencje...69 4.7.4 Więcej informacji...70 4.8 Studium przypadku 7: BioMinE: Biotechnologia dla materiałów zawierających metal w Europie...70 4.8.1 Zarys...70 4.8.2 Stosowanie LCA...71 4.8.3 Wyniki, wnioski i konsekwencje...71 4.8.4 Więcej informacji...71 4.9 Studium przypadku 8: wodomierze przemysłowe...71 4.9.1 Zarys...71 4.9.2 Stosowanie LCA...72 4.9.3 Wyniki, wnioski i konsekwencje...73 5 Opracowanie i wskazanie środowiskowych kryteriów wyboru planowanych projektów infrastrukturalnych i ich monitoringu... 74 5.1 Wprowadzenie...74 5.2 Środowiskowe kryteria wyboru planowanych projektów infrastrukturalnych...75 5.2.1 Ochrona atmosfery...77 5.2.2 Ochrona ziemi...80 5.2.3 Ochrona wód (oczyszczalnie ścieków, kanalizacje)...84 5.2.4 Infrastruktura drogowa...87 5.3 Efektywność kosztowa w funduszach strukturalnych...93 5.4 Monitoring...97 5.5 Przykłady doświadczeń systemu monitoringu w innych krajach Unii Europejskiej...109 5.5.1 Wielka Brytania...109 5.5.2 Szkocja...110 5.5.3 Anglia...111 5.5.4 Irlandia...113 5.5.5 Niemcy...114 6 Podstawy prawne i wymagania dotyczące OOŚ w UE i Polsce... 116 6.1 Podstawy prawne OOŚ w UE...118 6.2 Prawo UE wymogi odnośnie OOŚ...120 6.3 Przepisy prawne w Polsce...121 6.4 Tryb postępowania dla OOŚ...123 6.4.1 Screening...125 6.4.2 Scoping...128 6.4.3 Weryfikacja Raportu Oddziaływania na Środowisko (ROŚ)...130 6.4.4 OOŚ w świetle obecnie obowiązującego prawa polskiego...131 6.5 Raport Oddziaływania na Środowisko wymagania...134 6.6 Obszary sieci Natura 2000 i inwestycje mogące znacząco na nie oddziaływać...136 6.7 ZagroŜenia wynikające z nieprawidłowego przeprowadzenia OOŚ przez Beneficjentów starających się o dofinansowanie ze środków UE...136 6.7.1 Najczęstsze błędy popełniane przez Beneficjentów we wnioskach o dofinansowanie ze środków UE 137 6.7.2 Problemy związane z przeprowadzaniem procedury OOŚ...137 6.8 Wybór metody LCA do oceny projektów infrastrukturalnych...138 7 Analiza korzyści ze stosowania metodyki LCA do oceny projektów i nowych technologii... 148 7.1 Wprowadzenie...148 7.2 Projektowanie dla środowiska...152 7.3 Analiza cyklu Ŝycia w fazie projektowania...153 7.4 Analiza LCA dla nowych technologii...156 7.5 Podsumowanie...159 8 Ocena projektów infrastrukturalnych techniką LCA z wykorzystaniem wybranego oprogramowania... 160 4

8.1 Wstęp...160 8.2 Rys historyczny...164 8.3 Stosowanie LCA...165 8.3.1 Cel Oceny Cyklu śycia...165 8.3.2 Metodyka...165 8.3.3 Jednostka funkcjonalna...166 8.3.4 Granice systemu...167 8.3.5 Warunki podstawowe (czasowe i przestrzenne)...168 8.3.6 Jakość danych...169 8.3.7 Alokacja...169 8.3.8 Gromadzenie danych...169 8.3.9 Wyniki...171 8.3.10 Tablice inwentarzowe cyklu Ŝycia w ramach projektu Eightplus...175 8.3.11 Ocena wpłwyu cyklu Ŝycia...181 8.4 Wnioski i zalecenia...186 8.5 Bazy danych LCA...188 8.6 Metoda ECOSCARCITY...190 8.7 Zestawienie informacji o bazach danych oraz narzędziach analitycznych...192 8.7.1 Ecoinvent 2000...192 8.7.2 KCL EcoData...193 8.7.3 SPINE@CPM...193 8.8 Oprogramowanie LCA...195 8.8.1 Program SimaPro 7.1 Pre Consulting...197 8.8.2 Umberto IFEU...199 8.8.3 ECO-it 1.0...200 8.8.4 EcoPro1.5 - EMPA...200 8.8.5 Gabi - IPTS...200 8.8.6 IDEMAT - Delft Univ. Technologii...200 8.8.7 TEAM - Ecobalance...200 8.8.8 EASEWASTE...201 9 Zakończenie... 201 5

1 Wstęp 1.1 Cel i zakres opracowania Celem niniejszego opracowania jest propozycja wprowadzenia metodyki Oceny Cyklu śycia (ang. Life Cycle Assessment LCA) do oceny, zarządzania i monitorowania projektami infrastrukturalnymi realizowanymi m.in. z wykorzystaniem funduszy strukturalnych. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia (NSRO) na środowisko (szczególnie na zmiany klimatu i poziom emisji gazów cieplarnianych) powinna odbywać się zgodnie z zasadami zrównowaŝonego rozwoju. Ich przestrzeganie wymaga stosowania narzędzi pozwalających ocenić wpływ planowanych inwestycji na środowisko w sposób zintegrowany, tj. uwzględniający wszystkie dziedziny ochrony środowiska 1 w całym cyklu Ŝycia analizowanej inwestycji. Jedynym narzędziem umoŝliwiającym tak kompleksową ocenę wpływu m.in. inwestycji na środowisko jest technika zarządzania środowiskowego zwana Oceną Cyklu śycia (LCA). Jest to technika oceny zagroŝeń środowiskowych rekomendowana w wielu dokumentach UE i stwarzająca moŝliwość ich identyfikacji oraz hierarchizacji, a tym samym poszukiwania rozwiązań technologicznych mających zachować optymalną jakość środowiska. W ten sposób moŝna precyzyjnie zidentyfikować wszystkie zagroŝenia środowiskowe w poszczególnych dziedzinach ochrony, fazach technologicznych, jak i regionach (np. dla inwestycji tzw. końca rury LCA pozwala ocenić i porównać efekty w dziedzinie ochrony powietrza atmosferycznego i gospodarki odpadami, dla analizowanego wyrobu wpływ na środowisko w fazie produkcji i uŝytkowania) oraz porównać efekty ekologiczne. W dokumencie Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, 2007-2013 Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2020 (z 1.10.2007 r). dostrzeŝono znaczenie LCA w zapisie Planuje się, iŝ wspierane będą takŝe działania nakierowane na wprowadzanie 1 Nazwy zgodnie z propozycjami GUS, Rocznik Statystyczny Ochrony Środowiska 2008. GUS Warszawa 2008 6

innowacyjnych technik zarządzania m.in. oceny cyklu Ŝycia (ang. Life Cycle Assessment LCA) odnoszącej się do wszystkich potencjalnych skutków wpływu produktu lub jego projektowania na środowisko, począwszy od badań, poprzez produkcję, eksploatację, przetwarzanie aŝ do jego składowania (Oś priorytetowa 4. Inwestycje w innowacyjne przedsięwzięcia). Jednym z podstawowych zadań LCA jest badanie w całym okresie Ŝycia procesu wytwórczego, produktu lub systemu (np. gospodarki odpadami) potencjalnych wpływów na środowisko. Dzięki temu moŝliwe jest dokonanie oceny efektów minimalizacji szkodliwego oddziaływania realizowanej inwestycji na środowisko i porównywanie ich ze stanem aktualnym. Ponadto stosowanie techniki LCA, pozwala efektywnie wykorzystywać zasoby uwzględniając, w odróŝnieniu od innych narzędzi, nie tylko ilość i jakość wytwarzanych odpadów i emisji (tzw. wyjścia), ale równieŝ wpływ na środowisko uŝywanych materiałów i energii (tzw. wejścia). Takie postępowanie pozwala dokonać oceny korzyści wynikających z energo- lub materiałochłonności kaŝdej fazy cyklu Ŝycia. Wskazanie znaczenia techniki LCA w polityce i dokumentach UE i krajowych jest podstawą (i pierwszym celem szczegółowym) dla uzasadnienia wyboru realizacji ogólnego celu projektu, w ramach, którego zostało przygotowane niniejsze opracowanie. Przeanalizowano nie tylko aspekty prawne stosowania LCA, ale i rekomendacje, które zostały opracowane z wykorzystaniem techniki LCA, np. hierarchia postępowania z odpadami. Następnie omówiono zasady prowadzenia badań techniką LCA, oraz wskazano przykłady zastosowania LCA do oceny rozwiązań technologicznych stosowanych w krajach UE (współpraca z PE International, Niemcy). W toku dalszego opracowania wskazano obowiązujące w Polsce środowiskowe kryteria wyboru planowanych projektów infrastrukturalnych i ich monitoring oraz zasady OOS. Porównanie dotychczasowych zasad oceny projektów z metodyką LCA stało się podstawą do zaproponowania nowych środowiskowych kryteriów oceny efektu ekologicznego projektów infrastrukturalnych i ich monitoringu. Takie postępowanie pozwala na dokonanie oceny wpływu poszczególnych inwestycji na środowisko w sposób zintegrowany (np. wpływ na zmiany klimatu, eutrofizacja, zuŝycie zasobów, itp.). Na tej podstawie zaproponowano kryteria wyboru projektów infrastrukturalnych bazujące na wynikach LCA. Przykładowo, efekt cieplarniany 7

oceniano wykorzystując wyniki opracowane przez Międzyrządowy Zespół do spraw Zmian Klimatu (IPCC) przedstawione w wielkości emisji równowaŝnej dla substancji zanieczyszczających powietrze i emisji gazów cieplarnianych wyraŝonej w kg równowaŝnika CO 2, co jest zgodne z praktyką stosowana w UE. Na tej podstawie, w niniejszym opracowaniu proponuje się, aby metodyka LCA stała się wiodącą przy obliczaniu efektu ekologicznego inwestycji infrastrukturalnych (porównywania rozwiązania nowego z bazowym) i zastąpiła istniejącą metodykę obliczania emisji równowaŝnej na podstawie umownie określonych współczynników toksyczności zanieczyszczeń (Rozporządzenie MOŚZNIL z dnia 28 kwietnia 1998 w sprawie dopuszczalnych wartości stęŝeń substancji zanieczyszczających powietrze). Zaimplementowanie metodyki LCA pozwala równieŝ na określanie wpływu na środowisko w innych kategoriach wpływu, np. zuŝycia minerałów, paliw, eutrofizacji, itp. Dodatkową korzyścią, istotną przy wdroŝeniu proponowanej metodyki, jest moŝliwość jej wykorzystania przy opracowaniu kryteriów zgodnych z zasadami zielonych zamówień publicznych (tj. uwzględniających cykl Ŝycia). W opracowaniu wskazano takŝe korzyści wynikające ze stosowania metodyki LCA przy ocenie wpływu wyrobów, projektów infrastrukturalnych i nowych technologii na środowisko oraz przedstawiono dostępne oprogramowanie z zakresu LCA, które stosowane jest w krajach UE przy ocenie potencjalnego wpływu projektów infrastrukturalnych i wyrobów na środowisko. Udział partnera zagranicznego przy realizacji opracowania pozwolił wskazać przykłady (case study) ocen wpływu wybranych projektów infrastrukturalnych na środowisko. W ten sposób nie tylko zaproponowano metodykę LCA do stosowania przy ocenie projektów infrastrukturalnych, ale zaprezentowano równieŝ praktyczne rozwiązania wykorzystujące dostępne w Europie oprogramowanie. Być moŝe będzie to podstawą tworzenia podobnych programów w Polsce, mających słuŝyć do oceny projektów infrastrukturalnych z uwzględnieniem metodyki cyklu Ŝycia, zwłaszcza dla uwzględnienia krajowych uwarunkowań środowiskowych (np. pozyskiwanie energii elektrycznej tylko z paliw kopalnych, itp.). NaleŜy pamiętać, Ŝe wprowadzenie techniki LCA do oceny projektów nie zastąpi stosowanej i obowiązującej na mocy prawa procedury oceny oddziaływania na środowisko 8

(OOŚ) lecz będzie stanowić jej uzupełnienie pozwalające zidentyfikować i kwantyfikować moŝliwe do uzyskania efekty ekologiczne w całym cyklu Ŝycia. 1.2 Ocena oddziaływania na środowisko (OOŚ) elementem LCA Procedura OOŚ jest elementem procesu decyzyjnego dotyczącego danego przedsięwzięcia, a przede wszystkim projektu inwestycyjnego, w tym infrastrukturalnego (zarówno nowej inwestycji, jak i rozbudowy lub modernizacji juŝ istniejących obiektów). Ma ona wymiar praktyczny, gdyŝ wprowadza do praktyki gospodarowania wymogi prawa i polityki ochrony środowiska, poprzez formułowanie konkretnych uwarunkowań i ograniczeń. Przestrzeganie ogólnych norm prawnych, jak teŝ ochrona walorów i jakości środowiska w bezpośrednim sąsiedztwie planowanych inwestycji (lub innych ingerencji w środowisko) odbywa się m.in. poprzez: porównanie alternatywnych rozwiązań, z uwzględnieniem tzw. wariantu zerowego (czyli ewentualnego zaniechania planowanych działań), określenie moŝliwych do zastosowania środków organizacyjnych, technicznych i ekonomicznych eliminujących lub minimalizujących szkodliwe oddziaływania, we wszystkich fazach realizacji przedsięwzięcia 2. W Polsce, w dniu 03.06.2008 r. Minister Rozwoju Regionalnego opublikował Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013, a w nich wytyczne w zakresie postępowania w sprawie OOŚ dla przedsięwzięć współfinansowanych z krajowych lub regionalnych programów operacyjnych. Podano w nich podstawy prawne i zakres regulacji wraz ze źródłami prawa, a takŝe wymogi prawa UE w zakresie procedur OOŚ oraz zagroŝeń związanych z nieprawidłowym przeprowadzaniem OOŚ. Zwrócono takŝe uwagę na niezgodności prawa polskiego z unijnym i wynikające z tego zalecenia. Prawo krajowe dzieli przedsięwzięcia na trzy grupy (I, II, III), dla których decyzja o realizacji jest dopuszczalna wyłącznie po uzyskaniu decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych. Wydanie tej decyzji wymaga przeprowadzenia postępowania w sprawie OOŚ. Polskie prawo umoŝliwia inwestorom 2 Materiały Szkoleniowe dla Przedstawicieli Administracji Publicznej w Zakresie Ochrony Środowiska 194.181.245.194/.../informacje_o_szkoleniach/podrecznik/cz.I_-Oceny_oddzialywania_na_srodowisko.pdf 9

przeprowadzenie postępowania OOŚ na dogodnym dla nich etapie przygotowania przedsięwzięcia. Od 15.11.2008 r. obowiązuje nowa ustawa o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko z dn. 03.10.2008 r. (Dz. U. Nr 199, poz. 1227), która nowelizuje m.in. przepisy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, prawo budowlane, wodne, ochrony środowiska oraz o ochronie przyrody. Zmienia takŝe zasady postępowania w sprawie OOŚ planowanych przedsięwzięć budowlanych. W związku z wejściem w Ŝycie ww. ustawy oraz tworzonymi obszarami sieci Natura 2000, organem odpowiedzialnym za ich monitorowanie stał się właściwy regionalny dyrektor ochrony środowiska. ocenia: W ramach oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko określa się, analizuje i 1) bezpośredni i pośredni wpływ danego przedsięwzięcia na: a) środowisko oraz zdrowie i warunki Ŝycia ludzi, b) dobro materialne, c) zabytki, d) wzajemne oddziaływanie między ww. elementami, e) dostępność do złóŝ kopalin, 2) moŝliwości oraz sposoby zapobiegania i zmniejszania negatywnego oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko, 3) wymagany zakres monitoringu. 1.3 Zakres stosowania LCA OOŚ obowiązują w większości krajów wysokorozwiniętych oraz ponadnarodowych strukturach takich, jak Unia Europejska, a takŝe w organizacjach międzynarodowych (OECD, Word Bank, EBRD, EBI etc.) i w wielu krajach, np. w Polsce 3. Jednak na poziomie UE 3 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9.11.2004 w sprawie rodzajów przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz szczegółowych uwarunkowań związanych z kwalifikowaniem przedsięwzięcia do 10

rekomendowane jest stosowanie idei cyklu Ŝycia dla lepszego zrozumienia oddziaływań na środowisko, co wynika, m.in. z Komunikatu Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów Strategia tematyczna w sprawie zrównowaŝonego wykorzystywania zasobów naturalnych (COM(2005) 670 końcowy z dnia 21.12.2005) w zapisie lepsze zrozumienie oddziaływań na środowisko w wyniku wykorzystywania zasobów w ciągu całego okresu ich cyklu Ŝyciowego pozwoli decydentom na lepsze ustalenie priorytetów oraz skoncentrowanie się na obszarach, gdzie moŝliwe jest dokonanie znaczących i widocznych zmian. Wprowadzenie dodatkowych analiz z wykorzystaniem metodyki cyklu Ŝycia przy ocenie wpływu przedsięwzięć infrastrukturalnych na środowisko pozwala na: 1) identyfikowanie zagroŝeń w kaŝdej fazie procesu, 2) uniknięcie przesuwania zagroŝeń (cięŝarów) środowiskowych pomiędzy: a) fazami procesu, b) regionami, c) producentami, d) obszarami ochrony. Takie podejście uwzględniające myślenie w cyklu Ŝycia znajduje zastosowanie w polityce ekologicznej UE i Polski m.in. w: promowaniu rozwoju rynku produktów i procesów przyjaznych dla środowiska (Zintegrowana Polityka Produktowa), np. w II Polityce Ekologicznej Państwa postulowano szerokie upowszechnienie, wzorem ocen oddziaływania na środowisko, uwzględnienie ocen cyklu Ŝyciowego produktu, a nawet wprowadzenie ustawowego obowiązku wykonywania takich ocen dla grup produktów o wysokiej materiałochłonności i odpadowości oraz produktów zawierających substancje niebezpieczne dla środowiska, w celu zmniejszenia materiałochłonności i odpadowości produkcji; zamówieniach publicznych, tzw. zielonych zamówieniach publicznych; sporządzenia raportu oddziaływania na środowisko (Dz. U. Nr 257, poz. 2573) zmienione przez rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10.05.2005 (Dz. U. Nr 92, poz. 769), które weszło w Ŝycie 8.06.2005. 11

gospodarce odpadami, np. w celu ustalenia hierarchii postępowania z odpadami; znakowaniu ekologicznym, EMAS, Deklaracjach środowiskowych III typu; promocji i wspieraniu inwestycji w ochronę środowiska, np. w Strategii zmian wzorców produkcji i konsumpcji na sprzyjające realizacji zasad trwałego, zrównowaŝonego rozwoju zapisano, iŝ w celu wspierania inwestycji w ochronę środowiska proponuje się m.in. włączenie Analizy Cyklu śycia (LCA) i Deklaracji Środowiskowych Produktu (EPD) do analizy wpływu produktów i usług na środowisko; ocenie technologii środowiskowych zgodnie z Komunikatem Komisji Europejskiej w sprawie przygotowania Planu działań UE na rzecz technologii środowiskowych (ETAP) 4 które definiuje się jako wszelkie technologie, których uŝytkowanie przyczynia się do ograniczenia negatywnego wpływu produkcji i usług na środowisko, w tym: techniki i procesy ograniczania zanieczyszczenia środowiska, np. ograniczanie emisji zanieczyszczeń do powietrza, gospodarkę odpadami (zapobieganie, odzysk i recykling, unieszkodliwianie), skuteczne oczyszczanie ścieków itp., oraz wyroby i usługi powodujące w swoim cyklu Ŝycia mniejsze zanieczyszczenie (obciąŝenie) środowiska, wykorzystujące mniejszą ilość zasobów lub oparte o wykorzystywanie zasobów w bardziej efektywny sposób (np. zamknięte obiegi wody, kaskadowe wykorzystanie energii, technologie energooszczędne itd.). Dodatkowo, w Komunikacie Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego pt. Stymulowanie technologii w kierunku zrównowaŝonego rozwoju: Plan Działań Unii Europejskiej w zakresie technologii środowiskowych (COM(2004)38 wersja ostateczna z 28.01.2004) zauwaŝono, iŝ największą barierą dla ich rozpowszechniania jest brak informacji na temat potencjalnych technologii środowiskowych i nie moŝna oczekiwać, by ewentualni klienci gotowi byli do nabywania i uŝytkowania technologii bez wiedzy o kosztach i korzyściach w okresie ich całego cyklu Ŝyciowego 5. Na tej podstawie moŝna stwierdzić, iŝ technologie środowiskowe (lub inaczej: technologie przyjazne środowisku albo proekologiczne) to takie, których stosowanie jest mniej szkodliwe dla środowiska i 4 Com(2003) 131. Communication From The Commission Developing An Action Plan For Environmental Technology 5 www.mos.gov.pl/2strony_tematyczne/etap/wspolnotowe_akty_prawne/kom(2004)38_pol.pdf 12

chroni je, dzięki mniejszej emisji zanieczyszczeń, bardziej racjonalnym zuŝyciu zasobów, zapewnieniu recyklingu produktów i odpadów lub bardziej racjonalnym unieszkodliwianiu wytwarzanych odpadów niŝ stosowane technologie. Dla porównania róŝnych wariantów technologicznych, LCA powinno mieć największe zastosowanie. Analiza dokonywana moŝe być np. w porównaniu do wariantu podstawowego, bazowego, w odniesieniu do którego oceniana jest inwestycja, tzn. wariantem moŝe być równieŝ scenariusz zaniechania realizacji inwestycji; wskazaniu kierunków efektywnego wykorzystywania zasobów i tworzenia większej wartości produkcji przy mniejszym zuŝyciu zasobów (tzw. produktywność zasobów); w Komunikacie Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów dotyczącego planu działania na rzecz zrównowaŝonej konsumpcji i produkcji oraz zrównowaŝonej polityki przemysłowej (KOM (2008) 397 z 16.07.2008) zapisano iŝ opracowane zostaną kolejne narzędzia słuŝące do monitorowania, porównywania i wspierania efektywnego wykorzystywania zasobów, uwzględniając cały cykl Ŝycia produktów oraz handel ; Komisja Europejska określiła takŝe zadania administracji krajów członkowskich związane z wdraŝaniem Planu Działania; do zadań tych naleŝą m.in. działania na rzecz usunięcia przeszkód uniemoŝliwiających pełne wykorzystanie potencjału technologii środowiskowych, usprawnienie koordynacji programów badawczych, promocja inwestowania odpowiedzialnego społecznie i środowiskowo, wspieranie wymiany doświadczeń i upowszechniania dobrych praktyk, identyfikacja i promocja nowych nisz rynkowych, stosowanie nowych instrumentów ekonomicznych i prawnych. Ponadto, kraje członkowskie będą uczestniczyć w regularnych przeglądach wdraŝania Planu Działań, przygotowywać stosowne raporty dla Komisji oraz proponować wprowadzenie ewentualnych zmian w Planie Działań. W celu jak najlepszego i najefektywniejszego wykorzystania środków przyznanych Polsce przez UE na lata 2007-2013 w zakresie projektów infrastrukturalnych, konieczne wydaje się promowanie takich rozwiązań technologicznych, które w całym cyklu Ŝycia mogą przyczynić się do wspierania efektywnego wykorzystywania zasobów i tworzenia większej 13

wartości produkcji. Zapewnia to ocena wykorzystująca techniki cyklu Ŝycia, szczególnie dla porównania wariantów technologicznych inwestycji współfinansowanych ze środków UE. 2 Opracowanie znaczenia techniki LCA w polityce i dokumentach UE i krajowych 2.1 Wprowadzenie Ocena cyklu Ŝycia (LCA) jest wymieniana w wielu dokumentach UE i krajowych jako narzędzie oceny wpływu na środowisko. Jej oficjalna definicja została podana nie tylko w normach ISO, ale równieŝ na oficjalnych stronach Komisji Europejskiej. Ocena cyklu Ŝycia wg tej definicji 6 to proces zbierania i oceny danych wejściowych i wyjściowych jak i potencjalnego wpływu na środowisko w całym okresie cyklu Ŝycia (dotyczący produkcji, uŝytkowania i utylizacji produktów). Wykorzystanie tej koncepcji oceny w procesach przemysłowych i inwestycjach infrastrukturalnych pozwala na wybór przyjaznych dla środowiska i optymalnie wykorzystujących jego zasoby technologii wytwarzania produktów. 2.2 LCA w dokumentach krajowych W Polsce idea wdraŝania metodyki wykorzystującej ocenę cyklu Ŝycia pojawiła się w obowiązujących dokumentach, tj. polityce ekologicznej, strategii rozwoju, a nawet w ustawie Prawo ochrony środowiska (2001 r.). Propozycja jej zastosowania obejmowała ocenę nowych technologii, zielone zamówienia publiczne, gospodarkę odpadami, eko-znakowanie. W kolejnych latach, wraz z opracowaniem strategii wdraŝania w Polsce zintegrowanej polityki produktowej, podkreślano jej szczególne znaczenie przy opracowaniu LCA dla grup produktów o wysokiej materiałochłonności i odpadowości. W Programie Operacyjnym Innowacyjna Gospodarka, 2007-2013 Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2020 (z 1.10.2007 r., s.106) dla osi priorytetowej 4 Inwestycje w innowacyjne przedsięwzięcia znajduje się zapis, iŝ wspierane będą takŝe działania nakierowane na wprowadzanie innowacyjnych technik 6 http;//lca.jrc.ec.europa.eu 14

zarządzania m.in. oceny cyklu Ŝycia (ang. Life Cycle Assessment LCA) odnoszącej się do wszystkich potencjalnych skutków wpływu produktu lub jego projektowania na środowisko, począwszy od badań, poprzez produkcję, eksploatację, przetwarzanie aŝ do jego składowania. Trzeba jednak nadmienić, Ŝe propozycja stosowania LCA pojawiła się znacznie wcześniej m.in. w następujących dokumentach obowiązujących w Polsce: 1) Ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz. U. Nr 62, poz. 627), w której w art. 143 dotyczącym określania wymagań, jakie powinny spełniać technologie stosowane w nowo uruchamianych lub zmienianych w sposób istotny instalacjach i urządzeniach, zaleca się m.in. wykorzystanie analizy cyklu Ŝycia produktów, ale warunek ten obowiązywał tylko do 18 maja 2005 r., tzn. do uchylenia Ustawą o zmianie ustawy Prawo ochrony środowiska. 2) II Polityka Ekologiczna Państwa, przyjęta przez Radę Ministrów w czerwcu 2000 r. i Sejm RP w sierpniu 2001 r., uwzględnia m.in.: w rozdziale 1 pt. ZałoŜenia wyjściowe w punkcie 1.4. Ekologizacja polityk sektorowych, iŝ wśród metod realizacji polityki ekologicznej państwa priorytetem będzie stosowanie tzw. dobrych praktyk gospodarowania i systemów zarządzania środowiskowego, które integrują efekty gospodarcze z efektami ekologicznymi. Zapis ten dotyczy zwłaszcza przemysłu i energetyki w zakresie m.in. uwzględnienia tzw. cyklu Ŝyciowego produktu w celu ograniczenia ilości wytwarzanych odpadów; w rozdziale 2 pt. Cele polityki ekologicznej w sferze racjonalnego uŝytkowania zasobów naturalnych, w punkcie 2.2. Zmniejszenie materiałochłonności i odpadowości produkcji jako cel średniookresowy (do 2010 r.), wskazano potrzebę wprowadzenia ustawowego obowiązku wykonywania ocen oddziaływania na środowisko, ocen cyklu Ŝyciowego produktu dla grup produktów o wysokiej materiałochłonności i odpadowości oraz zawierających substancje niebezpieczne dla środowiska; w rozdziale 3 pt. Cele polityki ekologicznej w zakresie jakości środowiska w punkcie 3.1. Gospodarowanie odpadami wskazano, iŝ zasady zrównowaŝonego rozwoju oraz zintegrowanego podejścia do ochrony środowiska z uwzględnieniem zagadnień 15

odpowiedzialności są kierunkami przewodnimi. Celem zaś nadrzędnym polityki w tym zakresie jest zapobieganie powstawaniu odpadów, przy jednoczesnym rozwiązywaniu problemu odpadów "u źródła", odzyskiwaniu z nich surowców i ponownym wykorzystaniu, a takŝe bezpiecznym dla środowiska końcowym unieszkodliwianiu odpadów nie wykorzystanych. Warunkiem kluczowym realizacji tego celu jest zmniejszenie materiało- i energochłonności produkcji (poprzez np. wprowadzenie czystych technologii), wykorzystywanie alternatywnych, odnawialnych źródeł energii, stosowanie analizy pełnego cyklu Ŝycia produktu (produkcji, transportu, opakowania, uŝytkowania, ewentualnego ponownego wykorzystania i unieszkodliwiania). W pkcie 3.3. Jakość powietrza. Zmiany klimatu wspomniano, iŝ nowa polityka w zakresie ochrony powietrza przed zanieczyszczeniami musi się charakteryzować m.in. coraz szerszym wprowadzaniem norm produktowych, ograniczających emisję do powietrza zanieczyszczeń w pełnym cyklu Ŝycia produktów i wyrobów od wydobycia surowców, poprzez ich przetwarzanie, wytwarzanie nowych produktów i wyrobów oraz ich uŝytkowanie, aŝ do przejścia w formę odpadów 7. 3) Polityka Ekologiczna Państwa na lata 2003-2006 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2007-2010; z grudnia 2002 r., w rozdziale 3. pt. ZrównowaŜone wykorzystanie surowców, materiałów, wody i energii jako zadania na lata 2003-2006 przewiduje się wprowadzenie obowiązku wykonania oceny cyklu Ŝycia dla wybranych produktów, wprowadzanych do obrotu towarowego 8. 4) Strategia zmian wzorców produkcji i konsumpcji na sprzyjające realizacji zasad trwałego, zrównowaŝonego rozwoju 9 jako dokument rządowy opracowany w Ministerstwie Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, a przyjęty przez Radę Ministrów dnia 14 października 2003 r., proponuje m.in. włączenie Analizy Cyklu śycia (LCA) i 7 http://www.mos.gov.pl/2materialy_informacyjne/raporty_opracowania/pol_ekoii_nowy/1pep.htm 8 http://www.mos.gov.pl/2materialy_informacyjne/raporty_opracowania/pep.pdf. 9 http://www.mg.gov.pl/wiadomosci/archiwum/lata+20022004/strategia+zmian+wzorcow+produkcji+i +konsumpcji +na+sprzyjajace+realizacji+zasad+trwalego+z.htm 16

Deklaracji Środowiskowych Produktu (EPD) do analizy wpływu na środowisko produktów i usług w celu wspierania inwestycji w ochronę środowiska. 5) Strategia wdraŝania w Polsce zintegrowanej polityki produktowej 10 to dokument opracowany w Ministerstwie Środowiska i przyjęty przez Komitet Europejski Rady Ministrów w dniu 25 lutego 2005 r. którego efektem realizacji w Polsce były: a) badania i ekspertyzy, głównie na potrzeby Ministerstwa Środowiska, Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej oraz Urzędu Zamówień Publicznych, b) promocję i edukację poprzez m.in. granty badawcze (Ministerstwo Nauki), seminaria, Zielone Zamówienia Publiczne, EMAS, eko-etykietowanie. 6) Mapa Drogowa WdraŜania Planu Działań na rzecz Technologii Środowiskowych w Polsce (KETAP) to dokument wydany w Ministerstwie Środowiska 11 w 2006 r. w którym w rozdziale dotyczącym zamówień publicznych, zaproponowano m.in.: a) zachęcanie do udzielania zamówień publicznych, w których wykorzystywane będą nowe technologie środowiskowe, b) promocję stosowania kosztowej analizy cyklu Ŝycia produktów i usług. 7) Strategia Rozwoju Kraju na Lata 2007-2015 12, przyjęta przez Radę Ministrów 29.11.2006 r. uwypukliła znaczenie techniki cyklu Ŝycia przy omawianiu ekoinnowacji obejmujących wspieranie działań inwestycyjnych oraz rozwiązania organizacyjne i sposoby zagospodarowania przestrzennego. Zwrócono jednocześnie uwagę, Ŝe dzięki m.in. szerszemu stosowaniu techniki oceny cyklu Ŝycia (LCA), realizowane działania powinny prowadzić do: zasadniczych ograniczeń w zuŝywaniu zasobów naturalnych przypadających na jednostkę produktu lub usługi, zamiany stosowania w procesach technologicznych zasobów nieodnawialnych na zasoby odnawialne, wprowadzenia istotnych ograniczeń emisji zanieczyszczeń do powietrza, wody, gleby, zmniejszania degradacji środowiska i poziomu hałasu. 10 http://ww.mos.gov.pl/sipw/zintegrowana_polityka_produktowa/strategia_zpp.pdf 11 http://www.mos.gov.pl/2strony_tematyczne/etap/wdrazanie/mapa_drogowa_pol.pdf 12 http://www.mrr.gov.pl/srk/ 17

8) Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka miał w pierwszych opisach zapis, iŝ przedsiębiorcy ubiegający się o dofinansowanie inwestycji ze środków UE w latach 2007-2013, powinni w składanych wnioskach uwypuklić efekty zmniejszenia szkodliwego oddziaływania planowanych inwestycji na środowisko m.in. poprzez ograniczenie energo-, materiało- i wodochłonności produktów i usług, zastosowanie oceny cyklu Ŝycia na wszystkich etapach projektowania procesów technologicznych. 9) Polityka Ekologiczna Państwa na lata 2007-2010 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2011-2014 13 opracowana w Ministerstwie Środowiska w grudniu 2006 r. w rozdziale 2 pt. Rozwój systemu oceny oddziaływań w cyklu Ŝyciowym produktu oraz szacowania stwierdza, iŝ wzmocnienie systemu zarządzania ochroną środowiska polega, m.in. na rozwoju systemu oceny oddziaływań w cyklu Ŝyciowym produktu oraz szacowaniu przepływów materiałowych jako elementów Zintegrowanej Polityki Produktowej 14. Przykładem wdroŝenia zasad LCA w Polsce jest art. 167 Polityki Ochrony Środowiska, według którego produkt powinien być zaopatrzony w informację dotyczącą zuŝycia paliw lub materiałów eksploatacyjnych, wielkości emisji związanej z jego uŝytkowaniem, bezpiecznego dla środowiska uŝytkowania, demontaŝu, powtórnego wykorzystania lub unieszkodliwienia. Zalecenia te reguluje, obowiązujące od 01.04.2005 r. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy nakładające obowiązek zaopatrzenia produktów będących nowymi pojazdami samochodowymi kategorii MI (zgodnie z przepisami o homologacji pojazdów samochodowych i przyczep) w ww. informacje. Jednocześnie metodyka LCA coraz częściej stosowana jest juŝ na etapie eko-projektowania wykorzystując zasadę od kołyski do kołyski (from cradle to cradle), czyli tzw. gospodarce recyrkulacyjnej, stanowiącej jeden z priorytetowych kierunków badań naukowych i prac rozwojowych wskazanych w Krajowym Programie Ramowym. Innym praktycznym przykładem stosowania LCA mogą być deklaracje środowiskowe III typu opracowane np. przez firmę ABB i Isover lub zielone zamówienia publiczne, w 13 http://www.mos.gov.pl/2materialy_informacyjne/raporty_opracowania/ 14 Opracowanie na podstawie J. Kulczycka, LCA wyznacznikiem międzynarodowej konkurencyjności ekologicznej (maszynopis, IGSMiE PAN, 2008) 18

których zaczęto uwzględniać metodykę oceny cyklu Ŝycia, chociaŝ wciąŝ w niewielkim zakresie. 2.3 LCA w dokumentach UE w: W polityce ekologicznej UE myślenie w kategoriach cyklu Ŝycia znajduje zastosowanie promowaniu rozwoju rynku produktów i procesów przyjaznych dla środowiska (Zintegrowana Polityka Produktowa), zamówieniach publicznych, znakowaniu ekologicznym, ocenach technologii środowiskowych, gospodarce odpadami. W wielu dokumentach UE znajdują się postulaty o konieczności stosowania LCA. Parlament Europejski i Rada wydały Decyzję nr 1600/2002/WE 15 (22.07.2002 r.) powołującą Szósty Wspólnotowy Program Działań w Zakresie Środowiska Naturalnego. Zwrócono w nim uwagę na konieczność uwzględniania wymogów ochrony środowiska wraz z okresem cyklu Ŝycia produktów 16 oraz szerszego stosowania procesów i produktów przyjaznych dla środowiska m.in. poprzez wspieranie ekologicznej polityki zamówień publicznych. Pozwala ona uwzględniać cechy charakterystyczne dla ochrony środowiska i moŝliwej integracji z cyklem Ŝycia ochrony środowiska (pkt 6 artykułu 3 Podejście strategiczne w celu realizacji zadań ochrony środowiska ). Omawiana Decyzja Parlamentu stała się podstawą do 15 Decyzja wiąŝe w całości adresatów, do których jest kierowana - art. 249 TWE 16 Szósty Wspólnotowy Program Działań wezwał teŝ do opracowania kolejnych dokumentów uwzględniających idee cyklu Ŝycia. W kolejnych latach ukazały się: Komunikat Komisji Europejskiej COM(2005) 670 pt. Strategia tematyczna w sprawie zrównowaŝonego wykorzystania zasobów naturalnych, w którym stwierdzono, iŝ lepsze zrozumienie oddziaływań na środowisko w wyniku wykorzystywania zasobów w ciągu całego okresu ich cyklu Ŝyciowego pozwoli decydentom na lepsze ustalenie priorytetów oraz skoncentrowanie się na obszarach, gdzie moŝliwe jest dokonanie znaczących i widocznych zmian, jak i Komunikat Komisji Europejskiej COM(2005) 666 pt. Promowanie zrównowaŝonego wykorzystania zasobów: strategia tematyczna w sprawie zapobiegania powstawaniu odpadów i ich recykling oraz Wniosek dotyczący Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie odpadów COM(2005) 667 końcowy. 19

prowadzenia dalszych prac nad Zintegrowaną Polityką Produktową, której celem jest m.in. promowanie rozwoju rynku produktów ekologicznych. Sugestie i zalecenia dotyczące dotychczas podjętych działań w zakresie zielonych zamówień publicznych zostały ujęte w Komunikacie Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego (COM(2003)302 z dnia 18 czerwca 2003 r.) pt. Zintegrowana Polityka Produktowa (ZPP). Wykorzystywanie podejścia środowiskowego opartego na analizie cyklu Ŝycia produktu. Jej idea opiera się na instrumentach stosowanych przy wdraŝaniu systemu zarządzania środowiskowego (np. EMAS), eko-znakowaniu i stosowaniu informacji o oddziaływaniu produktu na środowisko. Innowacją jest koordynacja tych instrumentów i wprowadzenie systematycznego stosowania metody oceny cyklu Ŝycia produktu. We wspomnianym komunikacie wskazano konieczność uzupełnienia dotychczasowej polityki ochrony środowiska o elementy odnoszące się do całego cyklu Ŝycia produktu, włączając w to fazę jego uŝytkowania. Dzięki takiemu podejściu problemy oddziaływania na środowisko będą traktowane w sposób kompleksowy podczas całego cyklu jego Ŝycia, bez moŝliwości ich przesuwania z jednej części cyklu Ŝycia do innej. Oznacza to równieŝ, Ŝe działania odnoszące się do wpływu na środowisko powinny być podejmowane na tym etapie cyklu Ŝycia produktu, na którym w sposób najlepszy i najbardziej efektywny kosztowo zostanie zmniejszone wykorzystanie zasobów i wspomniany wpływ 17. Wśród instrumentów wspierających wdraŝanie ZPP wymienia się stosowanie kryteriów środowiskowych w zamówieniach publicznych i wskazuje, iŝ administracja moŝe ustanawiać ramowe warunki gospodarcze i prawne dla róŝnych dziedzin gospodarki narodowej oraz bezpośrednio oddziaływać na rynek, np. poprzez zakup produktów przyjaznych środowisku (tzw. produktów zielonych). Stwierdzono ponadto, iŝ Komisja będzie dąŝyć do rozszerzenia zakresu przyjaznych dla środowiska zamówień publicznych (tzw. zazieleniania zamówień publicznych) oraz zachęcać państwa członkowskie UE do sporządzenia planów działań na rzecz zielonych zamówień publicznych. Opublikowany został Komunikat Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego (COM(2004)38 w dniu 28.01.2004 r.) pt. Stymulowanie technologii w kierunku 17 Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego. Zintegrowana Polityka Produktowa (ZPP). Wykorzystywanie podejścia środowiskowego opartego na analizie cyklu Ŝycia produktu COM(2003) 302. 20

zrównowaŝonego rozwoju: Plan Działań Unii Europejskiej w zakresie technologii środowiskowych (ETAP), w którym zdefiniowano technologie środowiskowe oraz wskazano konieczność ich wdraŝania. Podkreślono takŝe istotną rolę podmiotów realizujących zamówienia publiczne, których wartość osiąga 16 % PKB Unii Europejskiej (około 1450 mld euro). Stanowią one bowiem potencjalnie silny instrument ekonomiczny wspierający dalsze wdraŝanie technologii środowiskowych, szczególnie dla władz róŝnych szczebli. Zwrócono ponadto uwagę na konieczność promowania idei kosztów cyklu Ŝycia, szczególnie dla inwestycji długoterminowych, np. budowlanych (faworyzowanie technologii ekologicznych, ze względu na często wyŝsze koszty konstrukcyjne m.in. dla bardziej energooszczędnych budynków, które w dalszej perspektywie będą dyskontowane przez ich niŝsze koszty eksploatacyjne w porównaniu do budynków konwencjonalnych). Wskazano takŝe, iŝ analiza kosztów całego cyklu Ŝyciowego 18 jest przydatna w przypadku prywatnych zakupów. Uznano, iŝ popularyzacja technologii środowiskowych jest ograniczona ze względu na brak informacji na temat ich potencjalnych korzyści. W związku z tym, nie moŝna oczekiwać, by potencjalni klienci chcieli nabywać i korzystać z technologii nie znając ich kosztów i korzyści w całym cyklu Ŝycia. W dokumencie wskazano równieŝ działania związane z promocją kosztów całego cyklu Ŝyciowego, tj. wytyczne dla zamówień zawierających uwzględnianie kosztów całego cyklu Ŝyciowego, wykorzystywanie (w miarę moŝliwości) przygotowywanych podręczników dotyczących zielonych zamówień publicznych. MoŜliwości uwzględniania aspektów środowiskowych w procedurach zamówień publicznych podano w Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2004/18/WE (31.03.2004 r. 19 ) dotyczącej koordynacji procedur udzielania zamówień publicznych na roboty budowlane, dostawy i usługi. Podobne problemy porusza Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2004/17/WE (31.03.2004 r.) koordynująca procedury udzielania zamówień przez podmioty działające w sektorach gospodarki wodnej, energetyki, transportu i usług pocztowych. W 18 Koszty cyklu Ŝycia są w tłumaczeniu Komunikatu Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego COM(2004)38 określane terminem koszty cyklu Ŝyciowego. 19 Dyrektywa wiąŝe kaŝde Państwo Członkowskie, do którego jest kierowana, w odniesieniu do rezultatu, który ma być osiągnięty, pozostawia jednak organom krajowym swobodę wyboru formy i środków art. 249 TWE. 21

preambułach do tych dyrektyw stwierdza się, iŝ podmioty (instytucje) zamawiające, które chcą zdefiniować wymagania dotyczące ochrony środowiska w ramach specyfikacji technicznych danego zamówienia, mogą określić aspekty środowiskowe, obejmujące na przykład metody produkcji, i/lub specyficzny wpływ grupy produktów lub usług na środowisko. Mogą one wykorzystywać (lecz nie są do tego zobowiązane) odpowiednie specyfikacje określone w ekoetykietach (...) 20 przy uwzględnieniu odpowiednich warunków. Dyrektywy dotyczące zamówień publicznych wskazują moŝliwość stawiania wymagań ekologicznych, nie tylko zamawianym produktom czy usługom, ale równieŝ procesom produkcyjnym związanym z nimi. NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe specyfikacje techniczne muszą być związane z przedmiotem zamówienia. Zielone zamówienia publiczne zostały równieŝ uwzględnione w Odnowionej Strategii ZrównowaŜonego Rozwoju UE, przyjętej przez Radę Europejską w czerwcu 2006 r.. W obszarze zrównowaŝonej konsumpcji i produkcji za jeden z celów uznano dąŝenie do osiągnięcia do 2010 r. średniego poziomu proekologicznych zamówień publicznych, który będzie równy poziomowi obecnie osiąganemu przez przodujące w tej dziedzinie państwa członkowskie UE, przy czym nacisk połoŝono na wymianę dobrych praktyk i wiedzy w tym zakresie. Proponowane poziomy dla administracji centralnej to 30% w 2010 r. i 50% w 2015 r. oraz dla administracji lokalnej i regionalnej 20% w 2010 r. oraz 50% w 2020 r.. Zaleca się jednocześnie, aby państwa członkowskie przygotowywały Krajowe Plany Działań w zakresie zielonych zamówień publicznych (11 krajów, w tym Polska posiada juŝ takie Plany). W celu ułatwienia ich realizacji Komisja Europejska opracowała odpowiednie wytyczne Guidelines for Member States to set up Action Plans on Green Public Procurement. Zgodnie z z nimi zielone zamówienia publiczne oznaczają politykę, w ramach, której podmioty publiczne włączają kryteria i/lub wymagania ekologiczne do procesu zakupów (procedur udzielania zamówień publicznych) oraz poszukują rozwiązań minimalizujących negatywny wpływ 20 Punkt 42 preambuły Dyrektywy 2004/17/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 31 marca 2004 r koordynującej procedury udzielania zamówień przez podmioty działające w sektorach gospodarki wodnej, energetyki, transportu i usług pocztowych, oraz punkt 29 preambuły Dyrektywy 2004/18/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 31 marca 2004 r. w sprawie koordynacji procedur udzielania zamówień publicznych na roboty budowlane, dostawy i usługi. 22

produktów/usług na środowisko i uwzględniających cały cykl Ŝycia produktów, które wpływają na rozwój i upowszechnienie technologii środowiskowych 21. Komunikat Komisji Ku europejskiej strategii dla nanotechnologii (COM (2004) 338 z 12.5.2004 22 ) w celu utrzymania i wzmocnienia europejskich badań i rozwoju (R&D) w zakresie nanonauk i nanotechnologii wskazał konieczność stosowania techniki LCA w celu wypracowania wspólnego działania m.in., w zakresie wszelkich potencjalnych zagroŝeń dla zdrowia, bezpieczeństwa, środowiska naturalnego oraz konsumentów poprzez udostępnienie danych potrzebnych do analizy ryzyka, wprowadzenie analizy ryzyka do kaŝdego etapu cyklu Ŝyciowego produktów wykorzystujących nanotechnologie, a w razie potrzeby, opracowanie nowych metodologii. Badania i rozwój (R&D) muszą takŝe uwzględnić efekty nanotechnologii przez okres całego ich cyklu Ŝyciowego, na przykład poprzez zastosowanie narzędzi do analizy cyklu Ŝyciowego (Life-Cycle Assessment Tools). Specyficzne znaczenie dla określenia istoty cyklu Ŝycia ma Dyrektywa 2005/32/WE Parlamentu Europejskiego i Rady (06.07.2005 r.) podająca ogólne zasady ustalania wymogów dotyczących ekoprojektu dla produktów wykorzystujących energię (PWE), zmieniająca dyrektywę Rady 92/42/EWG oraz dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 96/57/WE i 2000/55/WE. Na potrzeby PWE zdefiniowano we wspomnianej Dyrektywie pojęcie cyklu Ŝycia jako kolejne i połączone ze sobą etapy istnienia PWE od wykorzystania surowca do ostatecznej likwidacji. Dyrektywa nakłada takŝe na producentów PWE wymóg prowadzenia (analizując aspekty środowiskowe) oceny modelu PWE w czasie jego cyklu Ŝycia i określania na tej podstawie profilu ekologicznego. Wskazano równieŝ etapy cyklu Ŝycia produktu (o ile odnoszą się one do projektu produktu), tj.: 1) wybór i wykorzystanie surowca, 2) produkcja, 3) pakowanie, transport i dystrybucja, 4) instalacja i konserwacja, 5) uŝytkowanie, 6) koniec przydatności do uŝycia, oznaczający osiągnięcie przez dany PWE koniec pierwotnego uŝytkowania. 21 J. Michielssen. Unijne doświadczenia oraz najbliŝsza perspektywa w zakresie green public procurement, Konferencja Zielone zamówienia publiczne aspekty środowiskowe w procedurach przetargowych 16 listopada 2007 r. 22 eur-lex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=com:2004:0338:fin:pl:pdf 23

W Komunikacie Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów Inicjatywa rynków pionierskich dla Europy (KOM(2007 860 z dnia 21 grudnia 2007 r.) potwierdzono moŝliwość wykorzystania publicznych funduszy przeznaczonych na badania i rozwój oraz innowacje mające wykazać wykonalności pewnych cyklów Ŝycia produktów. Oprócz wymienionych powyŝej Dyrektyw i Komunikatów UE istnieją jeszcze specjalistyczne rozporządzenia UE, w których zwraca się uwagę na szczególne znaczenie metodyki LCA. Są to: Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 106/2008 Energy Star, które dotyczy znakowania biurowego sprzętu komputerowego etykietą wydajności energetycznej; przyjęcie przez Wspólnotę amerykańskiego programu znakowania Energy Star ma na celu zwiększenie poziomu wydajnego zarządzania zapotrzebowaniem na energię oraz ochronę źródeł energii, a poprzez to zmniejszanie poziomu zmian klimatycznych. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1980/2000/WE Ecolabel dotyczy Wspólnotowego oznakowania ekologicznego Ecolabel w postaci stokrotki; jest to główne, oficjalne europejskie wyróŝnienie, przyznawane wyrobom spełniającym wyŝsze normy środowiskowe; znak ten umieszczony na wyrobach wskazuje, Ŝe są one mniej szkodliwe dla środowiska w ciągu całego ich cyklu Ŝycia niŝ na wyrobach im podobnych, poniewaŝ spełniają one kryteria środowiskowe wymagane przez państwa członkowskie UE w porozumieniu z zainteresowanymi stronami (w tym z przedstawicielami przemysłu, konsumentów, organizacji środowiskowych, handlu i władz publicznych). Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 761/2001/WE EMAS to unijny instrument wprowadzony w Ŝycie w celu zachęcenia przedsiębiorstw, zakładów i instytucji do stałego doskonalenia działań prośrodowiskowych poprzez: identyfikowanie obszarów, dla których naleŝy opracować, poprawić i zwiększyć skuteczność zarządzania środowiskiem; systematyczne poszukiwanie moŝliwości praktycznego ograniczenia oddziaływania na środowisko i podejmowania nowych działań jego ochrony; systematyczne identyfikowanie i eliminowanie niezgodności z wewnętrznymi i zewnętrznymi wymogami; 24

stałą identyfikację aspektów środowiskowych, które wymagają nadzoru lub poprawy; szkolenia personelu w celu zwiększenia efektywności działań prośrodowiskowych; porównywanie z innymi firmami lub instytucjami branŝowymi. W dokumencie będącym obecnie w trakcie procesu legislacyjnego pt. Zmieniony wniosek dotyczący Dyrektywy Parlamentu Europejskiego oraz Rady w sprawie promowania ekologicznie czystych i energooszczędnych pojazdów w transporcie drogowym (COM(2007)817), zamawiający, którzy będą udzielać zamówień publicznych na dostawę pojazdów w transporcie drogowym oraz przedsiębiorstwa prywatne świadczące usługi w transporcie drogowym na podstawie umowy, koncesji lub zezwolenia, są zobowiązani, przy zakupie takich pojazdów, stosować jako kryterium wyboru oferty lub kryterium zakupu tych pojazdów koszty operacyjne zuŝycia energii, emisji CO 2 oraz zanieczyszczeń związanych z cyklem uŝytkowania. Istotne znaczenie techniki LCA podkreślono równieŝ w Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE (z dnia 19 listopada 2008 r.) w sprawie odpadów oraz uchylająca niektóre dyrektywy, w której stwierdzono, iŝ konieczna jest zatem zmiana dyrektywy 2006/12/WE w celu wyjaśnienia kluczowych pojęć, takich jak definicje odpadów, odzysku i unieszkodliwiania, aby wzmocnić środki konieczne do przeciwdziałania powstawaniu odpadów, wprowadzić podejście uwzględniające cały cykl Ŝycia produktów i materiałów, a nie tylko fazę odpadu, oraz skupić się na zmniejszaniu oddziaływania na środowisko, jakie wywiera wytwarzanie odpadów i gospodarowanie nimi, co podniesie wartość ekonomiczną odpadów ; dodatkowo zapisano, iŝ aby poprawić sposób, w jaki realizowane jest zapobieganie powstawaniu odpadów w państwach członkowskich, oraz ułatwić obieg najlepszych praktyk w tym obszarze, konieczne jest zaostrzenie przepisów dotyczących zapobiegania powstawaniu odpadów oraz wprowadzenie wymogu zobowiązującego państwa członkowskie do opracowywania programów zapobiegania powstawaniu odpadów, koncentrujących się na kluczowych elementach oddziaływania na środowisko oraz uwzględniających cały cykl Ŝycia produktów i materiałów. Takie środki powinny zmierzać do przerwania związku pomiędzy wzrostem gospodarczym a skutkami dla środowiska związanymi z wytwarzaniem odpadów ; 25

nimi. 23 W tabeli 1 przedstawiono występowanie LCA w wybranych dokumentach UE i Polski. Pracownia Badań Strategicznych, IGSMiE PAN, 31-261 Kraków, ul. Wybickiego 7, wskazano ponadto, hierarchię postępowania z odpadami ze względu na przepisy prawne i priorytety polityki dotyczące zapobiegania powstawaniu odpadów oraz gospodarowania nimi: 1) zapobieganie, 2) przygotowywanie do ponownego uŝycia, 3) recykling, 4) inne metody odzysku, np. odzysk energii, 5) unieszkodliwianie. Dzięki stosowaniu powyŝszej hierarchii postępowania z odpadami państwa członkowskie UE podejmują środki sprzyjające rozwiązaniom dającym najlepszy dla środowiska wynik całkowity. Dla niektórych strumieni odpadów moŝe to oznaczać odstąpienie od proponowanej hierarchii, jeŝeli jest to uzasadnione zastosowaniem metodologii myślenia o cyklu Ŝycia, obejmującej całkowity wpływ na środowisko wytwarzania i gospodarowania Tabela 1. Przykłady LCA w wybranych dokumentach unijnych i krajowych Dokument Decyzję nr 1600/2002/WE 24 ustanawiającą Szósty Wspólnotowy Program Działań w Zakresie Środowiska Naturalnego, wydany przez Parlament Europejski i Radę Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego COM(2003)302 z dnia 18 czerwca 2003 r. pt. Zintegrowana Polityka Produktowa (ZPP). Wykorzystywanie podejścia środowiskowego opartego na analizie cyklu Ŝycia produktu Zakres Wskazano na konieczność uwzględniania wymogów ochrony środowiska naturalnego przez okres cyklu Ŝycia produktów oraz szerszego stosowania procesów i produktów przyjaznych dla środowiska poprzez m.in. wspieranie ekologicznej polityki zamówień publicznych W komunikacie wskazano na konieczność uzupełnienia dotychczasowej polityki ochrony środowiska o aspekty odnoszące się do całego cyklu Ŝycia produktu, włączając w to fazę jego uŝytkowania. Dzięki takiemu podejściu problemy oddziaływania na środowisko będą traktowane w sposób zintegrowany podczas całego cyklu jego Ŝycia, bez moŝliwości ich przesuwania z jednej części cyklu Ŝycia do innej. Oznacza to równieŝ, Ŝe działania odnoszące się do oddziaływania na środowisko powinny być podejmowane na tym etapie cyklu Ŝycia produktu, na którym w sposób najlepszy i najbardziej efektywny 23 http://eur-lex.europa.eu/johtml.do?uri=oj:l:2008:312:som:pl:html 24 Decyzja wiąŝe w całości adresatów, do których jest kierowana - art. 249 TWE 26