STRESZCZENIE Zmieraczek plażowy jest chronionym prawem skorupiakiem ziemno-wodnym umieszczonym na Czerwonej Liście zagrożonych gatunków w Polsce. Literatura naukowa informuje, że zmieraczki występują zwykle w okresie letnim w odległości co najmniej 200 m od zejść na plażę 1. Jednak nie ma żadnego dowodu na to, czy przeszkadza im ubity i zmieniony piasek, czy obecność człowieka. Praca ma na celu określenie zasiedlenia plaży przez zmieraczka na Półwyspie Helskim. Badania przeprowadzono na uczęszczanej turystycznie plaży w profilu o długości 600 metrów począwszy od wejścia. Przeprowadzone badania pokazały, iż osobniki badanego gatunku występują gromadnie w sezonie letnim na plaży w niedalekiej odległości od linii wody, gdzie mają dostęp do świeżej porcji materii organicznej wyrzucanej na brzeg, a zarazem w większej odległości od wejścia na plażę, unikając w ten sposób większej liczby turystów. W czasie przeprowadzonych obserwacji nie ucierpiały żadne osobniki z badanego gatunku. WSTĘP Celem pracy badawczej jest określenie występowania na plaży na Półwyspie Helskim (w miejscowości Jurata) skorupiaka z rodziny zmieraczkowatych - zmieraczka plażowego - Talitrus saltator. Gatunek ten odżywia się martwą materią organiczną, głównie szczątkami roślin. Zamieszkuje wybrzeża Morza Północnego, południowej Norwegii oraz Morza Śródziemnego. Jego liczebność cały czas maleje. Kiedyś bardzo pospolity gatunek dziś jest zagrożony wymarciem najprawdopodobniej z powodu antropogenicznego. Jednak jaki jest tego powód? Najprawdopodobniej są to jakieś przyczyny powodowane przez człowieka. Problemem badawczym jest czy zmieraczki unikają zejść na plażę ze względu na człowieka? Praca ta ma na celu określenie zasiedlenia plaży na Półwyspie Helskim (Jurata) przez ten gatunek i sprawdzenie czy wyniki pokryją się z dotychczasowymi badaniami. Podczas pracy badawczej nie zabija się ani nie krzywdzi w żadnym stopniu zmieraczków. Podczas badania żywe osobniki są zliczane w różnych odległościach od zejścia na plażę, bez ich dotykania i chwytania. Z literatury wiadomo, że zmieraczki unikają zatłoczonych miejsc 2. Nie występują one na plażach dużych miast np. Trójmiasta, tam gdzie jest dużo ludzi i ingerencja w naturę przez człowieka zaszła daleko. Na podstawie literatury naukowej wysnuwa się hipotezę że zmieraczki unikają miejsc odwiedzanych przez zbyt wielu ludzi. Prawdopodobnie przyczyną może być ubicie piasku przez plażowiczów. Im więcej przechodzi osób, tym twardszy jest piasek, który utrudnia budowę norek i poruszanie się w nich. Sprawdzenia można dokonać licząc zmieraczki w pobliżu i oddaleniu od głównego zejścia na plażę przed, w czasie i po sezonie plażowym. Jeżeli zmieraczkom przeszkadza nadmiar turystów, powinny występować na zatłoczonej latem plaży w Juracie przed i po sezonie. Powodem podjęcia się tej pracy jest stwierdzenie jak zmienia się występowanie zmieraczków plażowych, co ma duże znaczenie dla aktywnej ochrony gatunku. Jest to też ważne ponieważ zmieraczki są naturalnymi czyścicielami plaż, zjadając martwą materię organiczną wyrzucaną na brzeg przez morze. Stanowią też ważne źródło pokarmu dla ptaków przybrzeżnych. 1
MATERIAŁY I METODY Zmieraczek plażowy (Talitrus saltator) stawonóg z rodziny zmieraczkowatych zamieszkujący piaszczyste wybrzeża Europy od północnej Norwegii aż do morza Śródziemnego (Foto. 1). Ten szaro-brązowy skorupiak dorasta do 16 mm (samice 8,5 15 mm; samce 8,2-16.5). Zmieraczek zwany jest czyścicielem plaż gdyż w nocy wychodzi na powierzchnię, by posilić się wyrzuconą na brzeg martwą materią organiczną. Dnie spędza zakopany 10-30 cm pod powierzchnią piasku. Posiada silne odnóża dzięki który może skoczyć na wysokość nawet kilkudziesięciu centymetrów. Gatunek ten objęty jest ścisłą ochroną w Polsce. Na plażach pomiędzy Gdańskiem a Gdynią zmieraczki praktycznie nie występują, znaleźć je można w niektórych miejscach na Półwyspie Helskim oraz na wybrzeżu wyspy Wolin. Gatunek ten wpisany jest do Czerwonej Księgi gatunków zagrożonych wyginięciem. Sposób zliczani zmieraczków plażowych : Próbkowanie odbywa się poprzez wykopywanie płytkich dołków (10 cm głębokości) w piasku (20 x 20 cm) od linii brzegowej w stronę wydmy i zliczanie wyskakujących zmieraczków przez 5 minut(rys. 1). Wykonanych tak zostaje 6 profili (rzędy dołków na plaży) w każdym 15 dołków oddalonych od siebie o 1 m. Pierwszy profil wyznacza się tuż przy zejściu na plażę, kolejne co 100 m oddalając się od wejścia. Dołki robi się deseczką lub linijką (długość 20 cm), odgarniając cienkie warstwy piasku i zliczając wyskakujące osobniki. W tabelkę wpisano ilość żywych zmieraczków w danym dołku. Próbkowanie powtarza się 3 razy, przed sezonem (16 czerwca), w trakcie (17 sierpnia) oraz po sezonie (24 września). Rys. 1. Metoda próbkowania, zliczania osobników Talitrus saltator na profilach w poprzek plaży Teren badań: Badania zostają przeprowadzone w Juracie od strony pełnego morza niedaleko pensjonatu Bryza, koło zejścia nr 60( Ryc.1). Profile ciągną się od zejścia w stronę Helu. Pierwszy profil znajduje się tuż przy zejściu, kolejne co 100 m. Ostatni znajduje się 600 m od zejścia nr 60. 2
WYNIKI Uzyskane wyniki liczebności przedstawicieli zmieraczka plażowego w zależności od odległości od zejścia na plażę w badanych sezonach zostały przedstawione w formie tabel 1-3 poniżej (Tab. 1-3). Tab.1 Liczebność zmieraczków przed sezonem(16. 06. 11) Tab. 2 Liczebność zmieraczków w sezonie ( 17.08.11) 1 2 3 4 5 6 Profil Dołek A B C D E F G H I J K L M N O 1 2 3 4 5 6 Profil Dołek A B C D E F G H I J K L M N O Tab. 3 Liczebność zmieraczków po sezonie (24.09.11) Legenda Ilość os./m 2 0 25-50 50-75 75< Zejście nr 60 morze Las Dołek A B C D E F G H I J K L M N O 3
Tabele przedstawiają rozmieszczenie i gęstość występowania zmieraczków plażowych w trzech okresach badawczych w przeliczeniu na 1 m 2, przed sezonem, w trakcie sezonu oraz po sezonie wakacyjnym. W tabelach (Tab. 1-3) widać jak z odległością od wejścia (pierwszy parametr) na plażę zmienia się liczba skorupiaków. W bliskiej odległości od wejścia nie odnotowano ani jednego osobnika, czyli przez pierwsze 200 m o największej liczbie turystów. W dalszej odległości pojawia się coraz większa ilość zmieraczków. Badania pokazują zostały wędrówki zmieraczków w stronę lądu. W okresie przed sezonem turystycznym (Tab. 1) zmieraczków jest najwięcej, znajdują się one blisko linii brzegowej. Wraz ze wzrostem odległości od pensjonatu rośnie zagęszczenie osobników. W trakcie sezonu skorupiaki oddaliły się o 100 m od terenów zajętych przez człowieka i stopniowo zaczęły wycofywać się w kierunku lasu. Rozmieszczenie jest nieregularnie kierujące się w głąb lądu. Po sezonie odnotowano jedynie niewielkie ilości zmieraczków. Drugim zaobserwowanym czynnikiem jest zmienność występowania zmieraczków w zależności od sezonu. Praca była wykonywana w trzech okresach, każdemu miesiącu odpowiadały inne czynniki pogodowe. Czerwiec był ciepły (ok. 28 C)odpowiadała temu duża ilość zmieraczków blisko linii brzegowej. W sierpniu występowały już niższe temperatury(ok. 21 C) z czym skorelowana jest mniejsza ilość osobników wędrujących coraz dalej w stronę lasu. We wrześniu natomiast temperatury były niskie(ok. 13 C), a ilość zmieraczków była znikoma. Pokrywa się to ze wcześniejszymi badaniami pokazującymi odległość zmieraczków plażowych od linii brzegowej w różnych miesiącach. Kolejnym czynnikiem wpływającym na zmieraczki plażowe była zmiana struktury piasku. Przed sezonem był on lekki, sypki i nagrzany od promieni słonecznych, występowała wtedy duża ilość osobników. W trakcie sezonu w miejscu występowania turystów było on lekko ubity, tam zmieraczki nie występowały. Gdy zwiększała się odległość od terenów zajętych przez turystów liczba zwiększała się. Po sezonie piasek był bardzo ubity i zimny, w przeciwieństwie do wcześniejszych okresów, tak samo zmniejszyła się liczba wstępowania zmieraczków. Jak wiadomo z literatury zmieraczki wolą lżejszy i mniej ubity piach 2. W miejscach gdzie podłoże jest kamieniste lub żwirowe skorupiaki te nie występują. Jak pokazano w badaniach J.M. Węsławski, A. Stanek, A. Siewert, N. Beer (2000), im więcej ludzi przechodzi po danym terenie tym większy nacisk nakładany jest na podłoże, co stwarza niekorzystne warunki dla zmieraczków plażowych. Wyniki zaobserwowane podczas pracy badawczej pokrywają się z literaturą opisane badane zjawisko. 4
DYSKUSJA Badania potwierdziły hipotezę iż zmieraczki unikają kontaktu z człowiekiem. Ludzie przeciętnie dochodzą do 200 m od głównego zejścia na plażę. Jak widać w przeprowadzonej pracy dopiero 300 m od zejścia pojawiają się osobniki zmieraczków. 1. Wpływ człowieka: Badania wykazały i potwierdziły jak duży wpływ na występowanie zmieraczków plażowych ma występowanie człowieka na zasiedlanych przez te skorupiaki terenach. Człowiek nieświadomie przyczynia się do wypierania tego zagrożonego gatunku. Turyści odwiedzający co roku plażę podczas sezonu wakacyjnego, "zadeptują" zmieraczki plażowe. Wynika to z niewiedzy ludzkiej. Mało kto wie o występowaniu tego skorupiaka na polskich wybrzeżach. Przechodząc po terenach występowania zmieraczków turyści wywierają nacisk na podłoże. Wynikiem tej reakcji jest nieświadome zgniatanie i zabijanie ukrytych pod powierzchnią piasku zmieraczków m. in. poprzez ugniatanie piasku. Dlatego też zmieraczki unikają zejścia blisko zasiedlanych przez człowieka plaż. W miejscach szeroko rozwiniętych turystycznie jak Zatoka Gdańska i w pobliżu dużych nadmorskich miast takich jak Gdynia, Gdańsk zmieraczki nie występują 2. Zostały wręcz wydeptanie przez ogromną ilość turystów. Tylko w miejscach gdzie turystyka nie rozwinęła się do tego tak wielkiego stopnia lub dostęp do plaży jest utrudniony, gatunek ten mógł się zachować. Łatwo można było przewidzieć, iż zmieraczki będą unikać kontaktu z człowiekiem (jak większość dzikich zwierząt). Jednak powody unikania ludzi przez tego skorupiaka nie były tak oczywiste zmieraczek żywi się odpadkami pozostawionymi przez człowieka (papier, inne szczątki organiczne), więc miejsca turystyczne są dla niego atrakcyjne pokarmowo szczególnie po sezonie, kiedy zostały odpadki, a mniej jest ludzi. Jeżeli jednak miejsca turystycznie zatłoczone charakteryzują się trwale zmienionym piaskiem plaży (ubity), zmieraczki będą unikać takich miejsc bez względu na ilość pokarmu co wykazały przedstawione obserwacje. 2. Wpływ sezonu: Sezonowość ma także wpływ na występowanie zmieraczków plażowych. W chłodnych miesiącach zakopane są głęboko pod powierzchnią piasku z dala od linii brzegowej. Stopniowo jak temperatura się podwyższa, a ilość wyrzucanej na brzeg martwej materii organicznej się zwiększa, powoli wygrzebują się z piasku i oddalają się od wydm w kierunku linii wody. Najbliżej powierzchni oraz brzegu można je znaleźć w okresie pomiędzy lipcem, a sierpniem 1. Wraz z nadejściem zimnego frontu oddalają się znów w stronę wydmy. Sezonowość związana jest jednak również z występowaniem na zasiedlonych przez zmieraczki plażowe terenach, człowieka. W ciepłych okresach zwiększa się ilość ludzi na plażach (wpływ turystów opisany został w punkcie 1. Wpływ człowieka). Przed sezonem wakacyjnym zaczyna się okres rozrodczy zmieraczków. Jak widomo z pracy J.M. Węsławskiego, T. Kupidury i M. Żabickiego (1999) pod koniec kwietnia zmieraczki zbliżają się do linii brzegowej i rozpoczynają okres rozrodczy. Najbliżej brzegu znajdują się w czerwcu (Tab. 1), kiedy to warunki są dla nich najbardziej korzystne. Temperatura jest odpowiednio wysoka, a dostępność do pokarmu łatwa. Jednak wraz z nadejściem sierpnia zaczynają się wycofywać (Tab. 2 ) w głąb lądu, gdyż obniża się temperatura, okres rozrodczy został zakończony, 5
a wyrzucana na brzeg martwa materia jest coraz uboższa. Pokrywa się to z wynikami badań wykonanych podczas tej pracy. 3. Wnioski : Występowanie zmieraczka plażowego zależne jest od występowania człowieka co potwierdza hipotezę zawartą we wstępie. Jednak nie jest to jedyny czynnik. Na tą zależność ma również wpływ sezonowość występowanie zmieraczków plażowych, temperatura powietrza oraz dostępność pokarmu. Dopiero biorąc pod uwagę wszystkie te czynniki można mówić o występowaniu zmieraczków plażowych na polskim wybrzeżu. Praca ta miała dużą wagę dla ochrony gatunku tego skorupiaka, pozwoliła określić i potwierdzić liczebność oraz prawidłowości występowania tych skorupiaków. By populacja mogła się rozwijać, powinno zostawić się tereny pozbawione ingerencji człowieka. Wyznaczenie powierzchni na wybrzeżu z zakazem wstępu dla ludzi mogłoby przyczynić się nie tylko zmieraczkom, ale również innym organizmom zamieszkującym plażę, które narażone są na zagrożenie ze strony człowieka. Powinno się uświadomić ludzi o tym problemie organizując na przykład kampanie lub wywieszając przy zejściach na plażę tablice informacyjne o zmieraczkach i zagrożeniu jakim dla nich jest człowiek. LITEARTURA 1. J.M. Węsławski, T. Kupidura i M. Żabicki 1999 : SANDHOPPERS, TALITRUS SALTATOR (MONGATU, 1808) (AMPHIPODA, GAMMARIDEA), AT THE POLISH BALTIC COST; SEASONAL ANS SPATHAL DISTRIBUTION PATTERNS. 2. J.M. Węsławski, A. Stanek, A. Siewert, N. Beer 1999THE SANDHOPPER(TALITRUS SALTATOR,MONGATU, 1808) ON THE POLISH BALTIC COST. IS IT A VICTIM OF INCREASED TOURISM? 3. http://www.ecomare.nl/typo3temp/gb/016cf7b34f.png 4. http://www.us.szc.pl/main.php/knzb?xml=load_page&st=9017&gs=7979 5. http://serwisy.gazeta.pl/sopot/1,46641,2217023.html 6. http://www.naukowy.pl/encyklopedia/zmieraczek_pla%c5%bcowy 7. http://hel.univ.gda.pl/jurek/org/sko/zmi/zmi.htm 8. http://trojmiasto.gazeta.pl/trojmiasto/1,48624,1789467.html 9. http://www.encyklopedia.biolog.pl/index.php?haslo=zmieraczek_pla%c5%bcowy 10. http://www.bbc.co.uk/nature/blueplanet/factfiles/crustaceans/sand_hopper_bg.shtml 11. http://www.track0.com/beach/sandhoppers.html 6