Proces karny. Część ogólna

Proces karny Część ogólna

Proces karny Część ogólna redakcja Grażyna Artymiak Maciej Rogalski Zbigniew Sobolewski Grażyna Artymiak Monika Klejnowska Czesław Paweł Kłak Maciej Rogalski Zbigniew Sobolewski Piotr Krzysztof Sowiński seria akademicka

Wydanie publikacji zostało dofinansowane przez Uniwersytet Rzeszowski. Stan prawny na 15 kwietnia 2007 r. Redakcja: Joanna Banasiak Lach Magdalena Braczkowska Marta Grabowska Wydawca: Marcin Skrabka Sk³ad, ³amanie: P.W. Lespol Leszek Skurzyński Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2007 ISBN: 978-83-7526-394-7 Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Wydawnictw Książkowych i Czasopism Prawniczych 01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a tel. (022) 535 80 00 Redakcja Książek 31-156 Kraków, ul. Zacisze 7 tel. (012) 630 46 00 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl Księgarnia internetowa www.profinfo.pl Druk i oprawa: Wrocławska Drukarnia Naukowa PAN im. Stanisława Kulczyńskiego, tel. (071) 343 90 18

Spis treści Wykaz skrótów...9 Wykaz podstawowej literatury...13 Od Autorów...15 Rozdział pierwszy Zagadnienia wstępne...17 1. Pojęcia podstawowe...17 2. Cele procesu karnego...22 3. Funkcje procesu karnego...23 4. Źródła prawa karnego procesowego...25 5. Gwarancje procesowe...26 6. Wykładnia przepisów prawa karnego procesowego...27 7. Obowiązywanie prawa karnego procesowego...28 8. Nauka procesu karnego...30 Rozdział drugi Naczelne zasady procesu karnego...32 1. Pojęcie naczelnych zasad procesu karnego...32 2. Zasada prawdy materialnej...34 3. Zasada obiektywizmu...36 4. Zasada swobodnej oceny dowodów...38 5. Zasada bezpośredniości...43 6. Zasada ścigania z urzędu...48 7. Zasada legalizmu...51 8. Zasada skargowości...55 9. Zasada kontroli orzeczeń...57 10. Zasada kontradyktoryjności...58 11. Zasada równouprawnienia stron...60 12. Zasada domniemania niewinności...60 13. Zasada in dubio pro reo...62 14. Zasada jawności...63 15. Zasada ustności i pisemności...67 16. Zasada koncentracji...68 17. Zasada prawa do obrony...69 18. Zasada rzetelności...73 5

19. Zasada udziału czynnika społecznego...75 20. Zasada ekonomii procesowej...77 Rozdział trzeci Uczestnicy procesu karnego...81 1. Zagadnienia wstępne...81 2. Organy procesowe...81 2.1. Prokuratura...83 2.2. Sąd...86 3. Strony procesowe...108 3.1. Pojęcie strony procesowej oraz jej rodzaje...108 3.2. Kumulacja ról procesowych...110 3.3. Oskarżyciel publiczny...110 3.4. Pokrzywdzony...111 3.5. Oskarżyciel posiłkowy...113 3.6. Oskarżyciel prywatny...116 3.7. Powód cywilny...117 3.8. Oskarżony...119 4. Reprezentanci stron procesowych...122 4.1. Obrońca...122 4.2. Pełnomocnicy...126 4.3. Przedstawiciele ustawowi...127 5. Rzecznicy interesu społecznego...128 6. Inni uczestnicy procesu...129 Rozdział czwarty Przesłanki procesowe...135 I. Zagadnienia ogólne...135 1. Rozwój instytucji przesłanek procesu karnego...135 2. Spór o istotę przesłanek procesu karnego...137 3. Pojęcie przesłanki procesu karnego...138 4. Podział przesłanek procesu karnego...140 5. Zbieg ujemnych przesłanek procesowych...144 6. Konsekwencje prawne zaistnienia negatywnej przesłanki procesowej...146 II. Poszczególne przesłanki procesu karnego...148 1. Brak dostatecznych podstaw faktycznych do ścigania karnego...148 2. Nieprzestępność czynu...149 3. Znikomość społecznej szkodliwości czynu...149 4. Niekaralność czynu...150 5. Śmierć oskarżonego...151 6. Przedawnienie karalności...151 7. Powaga rzeczy osądzonej oraz zawisłość sporu...153 8. Podsądność sprawy karnej...158 9. Brak skargi uprawnionego oskarżyciela...160 10. Brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej...161 11. Inna okoliczność wyłączająca ściganie...162 6

Rozdział piąty Czynności procesowe...165 1. Zagadnienie wstępne...165 2. Klasyfikacje czynności procesowych...166 3. Porządek czynności procesowych...171 4. Terminy...174 5. Protokoły...177 6. Narada i głosowanie...181 7. Doręczenia...185 Rozdział szósty Środki przymusu...190 1. Środki przymusu w procesie karnym zagadnienia wprowadzające...190 2. Zatrzymanie...193 2.1. Ujęcie obywatelskie...194 2.2. Zatrzymanie właściwe...195 2.3. Zatrzymanie osoby podejrzanej na zarządzenie prokuratora...197 2.4. Zatrzymanie podejrzanego lub oskarżonego w razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa do organu procesowego...197 2.5. Czas zatrzymania...197 2.6. Zażalenie na zatrzymanie...198 2.7. Odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie...199 3. Środki zapobiegawcze...200 3.1. Pojęcie i podział środków zapobiegawczych...200 3.2. Funkcje środków zapobiegawczych...201 3.3. Stosowanie środków zapobiegawczych...202 3.4. Kontrola stosowania środków zapobiegawczych...203 3.5. Podstawy stosowania środków zapobiegawczych...205 3.6. Tymczasowe aresztowanie...211 3.7. Nieizolacyjne środki zapobiegawcze...216 4. Poszukiwanie oskarżonego i list gończy...222 5. List żelazny...223 6. Środki wymuszające spełnienie obowiązków procesowych...224 6.1. Uwagi wprowadzające...224 6.2. Kary porządkowe...225 6.3. Przymusowe doprowadzenie do organu procesowego...226 6.4. Obciążenie dodatkowymi kosztami postępowania...226 6.5. Immunitety w zakresie środków wymuszających spełnienie obowiązków procesowych...226 7. Środki wymuszające zachowanie porządku podczas rozprawy...226 8. Zabezpieczenie majątkowe...227 Rozdział siódmy Dowodzenie...233 1. Istota dowodzenia...233 2. Pojęcie dowodu...234 7

3. Warunki dopuszczalności dowodu...235 4. Zakazy dowodowe...236 4.1. Definicja zakazu dowodowego...236 4.2. Bezwzględne zakazy dowodowe...237 4.3. Względne zakazy dowodowe...251 5. Systematyka dowodów...258 6. Postępowanie dowodowe...259 6.1. Uwagi wprowadzające...259 6.2. Przedmiot postępowania dowodowego (dowodzenia)...259 6.3. Udowodnienie i uprawdopodobnienie...260 6.4. Ciężar dowodu...261 6.5. Ułatwienia w postępowaniu dowodowym...263 6.6. Tryb dowodzenia...264 7. Klasyczne źródła i środki dowodowe...275 7.1. Oskarżony i jego wyjaśnienia...275 7.2. Świadek i jego zeznania...277 7.3. Biegły i jego opinia...285 7.4. Dowód rzeczowy...288 7.5. Dokument...289 7.6. Wywiad środowiskowy i badanie osoby oskarżonego...294 8. Nowe metody dowodzenia...295 Suplement...304

WYKAZ SKRÓTÓW ABW ENA MTK RPO SA SN TK TS Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego Europejski Nakaz Aresztowania Międzynarodowy Trybunał Karny Rzecznik Praw Obywatelskich Sąd Apelacyjny Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny Trybunał Stanu Źród³a prawa k.c. KE k.k. k.k.s. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (Dz. U. Nr 83, poz. 930 z późn. zm.) k.k.w. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) k.p.c. k.p.k. k.p.k. z 1969 r. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 roku Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 13, poz. 96 z późn. zm.) 9

MPPOiP Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. 1977 r. Nr 38, poz. 167) P.u.s.p. ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.) u. o p. ustawa z dnia 20 czerwca 1985 r. o Prokuraturze (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 21, poz. 206 z późn. zm.) u. S.N. ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052 z późn. zm.) Annales UMCS AUL AUWr Biul. SN Dz. U. EP GP GS GSP GSP Prz.Orz. KSP KZS 10 Czasopisma i inne publikatory Annales Universitatis Mariae Curie -Skłodowska w Lublinie Acta Universitatis Lodziensis, Folia Iuridica Acta Universitatis Wratislaviensis Biuletyn Biura Orzecznictwa Sądu Najwyższego Dziennik Ustaw Edukacja Prawnicza Gazeta Prawnicza Gazeta Sądowa Gdańskie Studia Prawnicze Gdańskie Studia Prawnicze Przegląd Orzecznictwa Krakowskie Studia Prawnicze Krakowskie Zeszyty Sądowe (Biuletyn Sądu Apelacyjnego w Krakowie w sprawach karnych) M.P. Monitor Polski M. Praw. Monitor Prawniczy NP Nowe Prawo OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego, wyd. Prokuratury Generalnej OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Pal. Palestra PiP Państwo i Prawo PPK Problemy Prawa Karnego Pr. Prokurator Probl. Praw. Problemy Praworządności

Prok. i Pr. Prok. i Pr.-orz. Przegl. Pol. PS RPEiS SI St. Praw. W WPP ZN UJ ZN UŁ Prokuratura i Prawo Prokuratura i Prawo dodatek Orzecznictwo Przegląd Policyjny Przegląd Sądowy Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Iuridica Studia Prawnicze Wokanda Wojskowy Przegląd Prawniczy Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego

WYKAZ PODSTAWOWEJ LITERATURY Aktualne problemy prawa i procesu karnego. Księga ofiarowana Profesorowi Janowi Grajewskiemu, Gdańsk 2003 Boratyńska K.T., Górski A., Sakowicz A., Ważny A., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2005 Bratoszewski J., Gardocki L., Gostyński Z., Przyjemski S.M., Stefański R.A., Zabłocki S., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, pod red. Z. Gostyńskiego, t. I III, Warszawa 2004 Blusiewicz A., Jeż-Ludwichowska M., Kala D., Osowska D., Przebieg procesu karnego, Toruń 2003 Cieślak M., Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984 Daszkiewicz W., Prawo karne procesowe zagadnienia ogólne, t. I, Poznań 2000; t. II, Poznań 2001 Doda Z., Gaberle A., Dowody w procesie karnym. Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Komentarz, Warszawa 1996 Doda Z., Gaberle A., Kontrola odwoławcza w procesie karnym. Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Komentarz, Warszawa 1997 Grajewski J., Przebieg procesu karnego, Warszawa 2001 Grajewski J., Paprzycki L.K., Płachta M., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I II, Kraków 2003 Grajewski J., Paprzycki L.K., Steinborn S., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I II, Kraków 2005 Grzegorczyk T., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 2005 Grzegorczyk T., Tylman J., Polskie postępowanie karne, Warszawa 2005 Grzeszczyk W., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2003 Hofmański P., Sadzik E., Zgryzek K., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I III, Warszawa 2004 Hofmański P., Zabłocki S., Elementy metodyki pracy sędziego w sprawach karnych, Kraków 2006 Kalinowski S., Polski proces karny w zarysie, Warszawa 1979 Kmiecik R., Skrętowicz E., Proces karny. Część ogólna, Kraków 2006 Kompensacyjna funkcja prawa karnego. Księga poświęcona pamięci Profesora Zbigniewa Gostyńskiego, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych, nr 2, Kraków 2002 13

Lipczyńska M., Polski proces karny. Zagadnienia ogólne, Warszawa 1986 Lipczyńska M., Kordik A., Kegel E., Świda-Łagiewska Z., Polski proces karny, Warszawa 1975 Marszał K., Stachowiak S., Zgryzek K., Proces karny, Katowice 2003 Murzynowski A., Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1994 Nowa kodyfikacja karna. Krótkie komentarze, wyd. MS, Warszawa 1997 1999 Nowa kodyfikacja prawa karnego, pod red. L. Boguni, Wrocław 1997 2005 Nowe prawo karne procesowe. Zagadnienia wybrane. Księga ku czci Profesora Wiesława Daszkiewicza, Poznań 1999 Nowicki M.A., Europejska Konwencja Prawa Człowieka. Wybór orzecznictwa, Warszawa 1998 Polska lat dziewięćdziesiątych. Przemiany państwa i prawa. Materiały konferencji naukowej, Lublin 1997 Problemy kodyfikacji prawa karnego. Księga ku czci Profesora Mariana Cieślaka, Warszawa 1993 Problemy znowelizowanej procedury karnej. Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, pod red. Z. Sobolewskiego, G. Artymiak, Cz.P. Kłaka, Kraków 2004 Prusak F., Komentarz do kodeksu postępowania karnego, t. I II, Warszawa 1999 Środki zaskarżenia w procesie karnym. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Zbigniewa Dody, Kraków 2000 U progu nowych kodyfikacji karnych. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Leonowi Tyszkiewiczowi, Katowice 1999 Waltoś S., Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2005 W kręgu teorii i praktyki prawa karnego. Księga poświęcona pamięci Profesora Andrzeja Wąska, Lublin 2005 Współczesne problemy procesu karnego i jego efektywność. Księga pamiątkowa Profesora Andrzeja Blusiewicza, Toruń 2004 Współczesne problemy procesu karnego i wymiaru sprawiedliwości. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Kazimierza Marszała, Katowice 2003 Współczesny proces karny. Księga ofiarowana Profesorowi Tadeuszowi Nowakowi, Poznań 2000 Zasada prawdy materialnej. Materiały konferencji naukowej Krasiczyn 2005, pod red. Z. Sobolewskiego i G. Artymiak, Kraków 2006 Zasady procesu karnego wobec wyzwań współczesności. Księga ku czci Profesora Stanisława Waltosia, Warszawa 2000

OD AUTORÓW Podręcznik zawiera wykład podstawowych wiadomości z zakresu prawa karnego procesowego, dotyczących zarówno zagadnień części ogólnej procesu karnego, jak i części szczególnej. Instytucje procesu karnego zostały omówione według stanu prawnego obowiązującego w dniu 15 kwietnia 2007 r. Według zamysłu Profesora Zbigniewa Sobolewskiego, podręcznik miał zawierać nie tylko omówienie poszczególnych uregulowań kodeksu postępowania karnego, ale również przedstawiać poglądy doktryny oraz orzecznictwo Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych. Do jego napisania Profesor zaprosił jeszcze w grudniu 2005 r. wszystkich swoich najbliższych współpracowników z Zakładu Postępowania Karnego Wydziału Prawa Uniwersytetu Rzeszowskiego. Niestety śmierć Profesora zmusiła współpracowników do ukończenia rozpoczętej przez Profesora pracy i zapewne pozbawiła tego, co mógłby On jeszcze wnieść do tworzonej publikacji. Podręcznik jest adresowany przede wszystkim do studentów prawa, lecz może również stanowić pomoc dla aplikantów przygotowujących się do zawodów prawniczych oraz praktyków organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, tym bardziej, że jego autorzy w większości nie są wyłącznie pracownikami naukowo-dydaktycznymi, ale także osobami czynnie wykonującymi zawody prawnicze. Autorzy: G. Artymiak suplement M. Klejnowska rozdział VII Cz.P. Kłak rozdział VI M. Rogalski rozdział II, IV Z. Sobolewski, M. Rogalski rozdział I Z. Sobolewski, P. Sowiński rozdział III pkt 3 P. Sowiński rozdział III pkt 1, 2, 4 6, V 15

Rozdzia³ pierwszy ZAGADNIENIA WSTÊPNE 1. Pojêcia podstawowe 1. Prawo karne procesowe jest jedną z dyscyplin prawa obowiązującego w Polsce. Stanowi ono część szeroko rozumianego prawa karnego. Prawo karne w szerokim znaczeniu obejmuje prawo karne materialne, prawo karne procesowe i prawo karne wykonawcze. Dla każdej z tych dziedzin prawa źródłem ustawowym jest odpowiednio: kodeks karny, kodeks postępowania karnego oraz kodeks karny wykonawczy. Prawo karne materialne (prawo karne) określa czyny zabronione pod groźbą kary, stanowiące przestępstwa oraz skutki prawne w postaci kar i środków karnych, stosowanych w związku z naruszeniem prawa karnego, a także normuje zasady odpowiedzialności za ich popełnienie 1. Prawo karne wykonawcze reguluje natomiast wykonywanie orzeczeń w postępowaniu karnym oraz w innych postępowaniach. Zgodnie z art. 1 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.), wykonywanie orzeczeń w postępowaniu karnym, w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe i w postępowaniu w sprawach o wykroczenia oraz kar porządkowych i środków przymusu skutkujących pozbawieniem wolności odbywa się według przepisów Kodeksu karnego wykonawczego, chyba że ustawa stanowi inaczej. 2. W doktrynie pojęcia postępowanie karne oraz proces karny są z reguły używane zamiennie. Niekiedy jednak, są one odmiennie rozumiane. Mianem procesu karnego określa się całą działalność zmierzającą do realizacji prawa karnego materialnego. Pojęcie postępowanie karne jest natomiast zarezerwowane dla określenia jego etapów, tj. postępowania przygoto- prawo karne w szerokim znaczeniu prawo karne materialne prawo karne wykonawcze proces karny a postêpowanie karne 1 T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2005, s. 41; K. Buchała, Prawo karne materialne, Warszawa 1980, s. 27 i n.; L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 1998, s. 1 i n.; K. Buchała, A. Zoll, Kodeks karny. Część ogólna, Kraków 1998, s. 7 9; A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz, Gdańsk 1999, s. 15 i n. 17

proces karny ogólne i konkretne znaczenie nazwy proces prawo karne procesowe a proces karny procedura karna wawczego czy odwoławczego. Wskazać należy, że podstawowy akt normujący tę dziedzinę prawa nosi nazwę kodeks postępowania karnego, natomiast termin proces ma zastosowanie praktycznie tylko jako przymiotnikowe określenie czynności postępowania 2. Proces karny stanowi przewidziane prawem zachowanie organów państwowych i pozostałych uczestników, zmierzające do wykrycia i ustalenia czynu przestępnego i jego sprawcy oraz do wymierzenia mu kary lub zastosowania innych środków, a w razie stwierdzenia braku przestępstwa, sprawstwa lub istnienia okoliczności wyłączających odpowiedzialność do uniewinnienia oskarżonego 3. Proces karny jest zjawiskiem dynamicznym, gdyż czynności jego uczestników zmierzają do określonego celu, którym jest ustalenie istnienia lub nieistnienia odpowiedzialności za konkretny czyn przestępny. Proces karny tworzą zachowania jego uczestników, którzy podejmują przewidziane przepisami czynności, w celu wykazania określonej tezy. Stanowi on pewien zamknięty układ, gdyż można stwierdzić jego początek i koniec. Z uwagi na rozbudowanie tego rodzaju procesu, można wyróżnić poszczególne etapy, składające się na tok procesu. Proces jest zawsze określoną, zamierzoną działalnością ludzką, a więc działalnością celową. Jest instytucją prawną, powołaną świadomie przez ustawodawcę do osiągnięcia określonych celów i świadomie w tym zakresie wykorzystywaną 4. Określenie proces karny może być używane w znaczeniu ogólnym oraz w znaczeniu konkretnym. Proces karny w znaczeniu konkretnym oznacza przewidzianą przepisami prawa działalność określonych uczestników, odbywającą się w oznaczonym czasie i miejscu, która dotyczy konkretnego przestępstwa, tj. oznaczonego czynu określonej osoby. Proces karny w znaczeniu ogólnym to działalność przewidziana w obowiązujących przepisach prawa, której celem jest wykrycie i ustalenie czynu, jego sprawcy oraz wymierzenie kary lub zastosowanie innych środków. Należy odróżnić pojęcie postępowania karnego od prawa karnego procesowego. Prawo karne procesowe to ogół norm prawnych regulujący postępowanie karne. Proces karny dotyczy natomiast sfery aktywności uczestników postępowania karnego. Od nazw proces karny i postępowanie karne należy także odróżnić procedurę karną. Pod pojęciem procedury karnej rozumie się określoną przez prawo karne procesowe drogę postępowania prawnego. Czasami jednak procedurę karną traktuje się, zwłaszcza w rozumieniu potocznym, jako synonim prawa karnego procesowego, jednakże nie są to pojęcia tożsame 5. 3. W doktrynie procesu karnego wyodrębnia się pojęcie istoty procesu karnego. Pojęcie to definiowane jest za pomocą wielu cech procesu karnego. Na istotę procesu karnego składają się następujące cechy charakterystyczne: 2 3 4 5 Ibidem, s. 42. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces karny, Katowice 2003, s. 14. Ibidem, s. 14; M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984, s. 9 i n. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces karny. Część ogólna, Kraków 2005, s. 22. 18

1) proces jest działalnością niezawisłego sądu, współdziałających z nim organów ścigania karnego oraz wszystkich innych uczestników postępowania karnego; 2) proces stanowi działalność uregulowaną przez przepisy prawa procesowego; 3) działalność procesowa przebiega w ramach stosunków procesowych; 4) proces karny jest podejmowany i prowadzony w określonym celu 6. Istotą procesu karnego jest więc to, iż stanowi on prawnie uregulowaną działalność procesową organów procesowych oraz innych jego uczestników, których celem jest rozstrzygnięcie kwestii odpowiedzialności karnej określonej osoby, której zapewnia się prawo do obrony, aby wydane rozstrzygnięcie końcowe odpowiadało dyrektywie prawdy i poczuciu sprawiedliwości 7. 4. Poszczególne czynności procesowe są realizowane w toku postępowania karnego przez jego uczestników. Uczestnikiem postępowania karnego jest każda osoba (fizyczna, prawna, a także instytucja nieposiadająca osobowości prawnej), która uczestniczy w postępowaniu w roli określonej przez prawo. Uczestnikami postępowania są organy procesowe, strony, przedstawiciele społeczni, przedstawiciele procesowi, pomocnicy procesowi oraz osobowe źródła dowodowe. Czynności procesowe realizowane przez uczestników postępowania karnego powodują powstanie, zmianę i wygaśnięcie stosunków procesowych. Stosunki te są odmianą stosunków prawnych, powstają na podstawie określonej normy prawnej, pomiędzy co najmniej dwoma uczestnikami postępowania i obejmują odpowiedni układ uprawnień i obowiązków. 5. Prawo karne procesowe określa porządek wykonania poszczególnych czynności procesowych, układających się w porządku chronologicznym. W związku z tym można wyodrębnić stadia procesowe, które stanowią zespoły następujących po sobie pod względem czasowym czynności procesowych. Wyodrębnia się następujące stadia procesowe: 1) postępowanie przygotowawcze; 2) postępowanie główne; 3) postępowanie odwoławcze; 4) postępowanie wykonawcze. W teorii procesu karnego wyróżnia się także postępowanie obejmujące sporządzenie i wniesienie do sądu aktu oskarżenia oraz jego wstępną sądową kontrolę (tzw. oddanie pod sąd). Oddanie pod sąd sensu largo oznacza akt procesowy określonej władzy lub osoby, który powoduje postawienie konkretnej osoby przed sądem orzekającym na rozprawie głównej. Natomiast oddanie pod sąd sensu stricto to jedynie kontrola zasadności (faktycznej) aktu oskarżenia, dokonywana przed rozprawą główną przez sąd dopuszczający oskarżenie 8. istota procesu karnego uczestnicy postêpowania karnego stosunki procesowe stadia procesowe oddanie pod s¹d 6 7 8 K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op. cit., s. 22. Ibidem, s. 21; A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1994, s. 27. T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit, s. 50. 19

przedmiot procesu karnego przedmiot procesu a podstawa faktyczna procesu niezmiennośæ przedmiotu procesu niepodzielnośæ przedmiotu procesu 6. Postępowanie karne zmierza do rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu. Zagadnienie przedmiotu procesu karnego, a zwłaszcza jego pojęcie budziło wątpliwości w doktrynie. Przedmiot procesu był wyjaśniany przy pomocy koncepcji ius puniendi. Według S. Śliwińskiego przedmiotem procesu karnego jest roszczenie przysługujące państwu w stosunku do sprawcy przestępstwa. Celem każdego procesu karnego jest orzeczenie o roszczeniach wynikających ze zdarzenia faktycznego, przedstawiającego się jako czyn człowieka. Roszczeniem tym jest uprawnienie państwa do zastosowania kar oraz środków zabezpieczających lub wychowawczych 9. Koncepcja ta została jednak odrzucona w doktrynie. W doktrynie przyjmowano również, że przedmiotem procesu karnego jest czyn przestępczy. Nie było to właściwe podejście, gdyż badanie rzeczywistości nie jest w procesie celem samoistnym, ale jedynie pośrednim, tj. służącym do określenia odpowiedzialności. Czyn jest jedynie podstawą faktyczną odpowiedzialności, natomiast podstawą prawną są odpowiednie przepisy prawa karnego materialnego 10. Marian Cieślak zwrócił uwagę, że przedmiot każdego postępowania sprowadza się zawsze do jakiejś kwestii prawnej, której rozstrzygnięcie lub inne jej załatwienie jest zadaniem konkretnego postępowania karnego. Podstawowe znaczenie w procesie karnym ma zasadniczy przedmiot postępowania, przez który należy rozumieć kwestię odpowiedzialności prawnej danej osoby za zarzucane jej przestępstwo. Przedmiotem procesu karnego, który zmierza do realizacji prawa karnego materialnego w wypadku podejrzenia o popełnienie czynu zabronionego, jest kwestia odpowiedzialności prawnej ściganego za ten czyn 11. Należy podzielić ten pogląd i przyjąć, że przedmiotem procesu karnego jest kwestia odpowiedzialności prawnej określonej osoby za określony czyn. Zagadnienie odpowiedzialności prawnej można rozpatrywać w aspekcie faktycznym oraz prawnym. W procesie karnym muszą być najpierw poczynione ustalenia faktyczne, które następnie muszą być prawnie ocenione. Należy odróżnić przedmiot procesu karnego od podstawy faktycznej. Podstawę faktyczną stanowi stopień poinformowania organu procesowego o czynie przestępczym 12. Pojęcie przedmiotu procesu wiąże się z jego niezmiennością i niepodzielnością. Niezmienność oznacza, że przedmiot procesu nie powinien podlegać zmianom w czasie jego trwania. Niepodzielność przedmiotu procesu polega z kolei na tym, iż niedopuszczalne jest orzekanie w różnych postępowaniach o fragmentach tego samego przedmiotu procesu. Od przedmiotu procesu należy odróżnić przedmiot czynności procesowej, czyli to, czego dotyczy dana czynność procesowa. Przedmiotami czynno- 9 10 11 12 S. Śliwiński, Polski proces karny przed sądem powszechnym. Zasady ogólne, Warszawa 1961, s. 19 i n. M. Cieślak, op. cit., s. 47. Ibidem, s. 47 48. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op. cit., s. 19. 20

ści procesowej mogą być osoby (np. wykonanie tymczasowego aresztowania), rzeczy (np. przeszukanie), odpowiednie fakty jako przedmiot procesowych spostrzeżeń i oświadczeń. Pojęcie przedmiotu czynności procesowej nie odgrywa jednak większej roli w procesie karnym 13. 7. Rozstrzyganie w toku procesu karnego kwestii odpowiedzialności prawnej za popełniony czyn przestępny jest ściśle związane z realizacją wymiaru sprawiedliwości. Istotą wymiaru sprawiedliwości jest rozstrzyganie spraw przez niezawisłe sądy. Działalność sądów polegającą na stosowaniu prawa karnego materialnego w trybie przewidzianym przez prawo karne procesowe określa się mianem wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych 14. Zgodnie z art. 153 ust. 1 Konstytucji RP Wymiar sprawiedliwości w Rzeczpospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Przepis ten stanowi zasadę sądowego wymiaru sprawiedliwości, który sprawowany jest przez niezawisłe sądy (nulla poena criminalis sine iudicio). Zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości ukształtowała się w XVIII wieku pod wypływem idei oświecenia. W przeszłości było dopuszczalne ponoszenie przez sprawcę konsekwencji swego karygodnego czynu w drodze legalnej zemsty, realizowanej w drodze prywatnej samopomocy. Prawo sądu do rozpoznania sprawy o przestępstwo określa się mianem jurysdykcji karnej. Natomiast sprawę o przestępstwo, w stosunku do której sąd prowadzi postępowanie, nazywa się sprawą karną. 8. Zgodnie z nazewnictwem i podziałami wprowadzonymi w doktrynie przez M. Cieślaka wyróżnia się statystykę oraz kinetykę procesu karnego. Statystyka oznacza naukę o strukturze procesu karnego i obejmuje ogół pojęć i zasad dotyczących budowy i właściwości mechanizmu procesowego. Kinetyka procesu karnego oznacza natomiast naukę o ruchu procesowym. W zakresie statystyki M. Cieślak 15 wyodrębnił dwie zasadnicze grupy: 1) tzw. elementy czynne (uczestnicy procesu, pomocnicy procesowi, rzecznicy interesów oraz osobowe źródła dowodowe); 2) tzw. elementy bierne, tj. przedmiot postępowania, przedmiot czynności procesowej oraz instrumenty procesowe. Do kinetyki procesu M. Cieślak zaliczył natomiast: 1) fakty procesowe; 2) drogę procesu karnego i składające się na nią etapy procesowe; 3) odmiany postępowań ujmowanych jako nurty przebiegu procesowego; 4) rodzaje (tryby) postępowań zasadniczych (dotyczących zasadniczego przedmiotu procesu). Fakty procesowe dzielą się na czynności procesowe, stanowiące zachowania uczestników procesu oraz zdarzenia procesowe, występujące niezależnie od woli uczestników procesu, wywołujące skutek w prawie karnym procesowym. przedmiot czynności procesowej wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych zasada s¹dowego wymiaru sprawiedliwości jurysdykcja; sprawa karna statystyka procesu karnego kinetyka procesu karnego fakty procesowe 13 14 15 M. Cieślak, op. cit., s. 48. T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit, s. 53. M. Cieślak, op. cit., s. 31 78. 21

tok procesu karnego nurt procesowy proces prosty oraz z³o ony ³¹cznośæ podmiotowa ³¹cznośæ przedmiotowa ³¹cznośæ podmiotowo- -przedmiotowa postêpowania samoistne i postêpowania pomocnicze postêpowania w³aściwe i postêpowanie incydentalne postêpowanie pierwotne i postêpowanie uzupe³niaj¹ce postêpowania zwyczajne i postêpowania szczególne cele procesu karnego Fakty procesowe tworzą tok procesu karnego, stanowiąc jego ogniwa od momentu jego rozpoczęcia do zakończenia. W ramach toku procesu można wyróżnić stadia, fazy, podfazy oraz etapy procesowe. Przebieg procesu może być ujmowany jako nurt procesowy 16. Z tej perspektywy można wyodrębnić postępowanie w kwestii odpowiedzialności karnej oraz postępowanie w kwestii odpowiedzialności cywilnej. Z uwagi na okoliczność, że nurt procesowy może obejmować jeden lub kilka przedmiotów procesowych, wyróżnia się proces prosty lub złożony. Proces prosty ma miejsce wówczas, gdy rozpoznawany jest w nim jeden czyn jednego oskarżonego, natomiast proces złożony występuje wtedy, gdy jest kilku oskarżonych lub kilka czynów. W związku z tym wyróżnia się: proces złożony pod względem przedmiotowym, gdy jednej osobie zarzuca się popełnienie kilku czynów (łączność podmiotowa); proces złożony pod względem podmiotowym, gdy kilku osobom zarzuca się popełnienie tego samego czynu (łączność przedmiotowa); proces złożony pod względem podmiotowym i przedmiotowym, gdy kilku sprawcom zarzuca się popełnienie kilku czynów (łączność podmiotowo-przedmiotowa). Dokonuje się także innych podziałów postępowań 17 : postępowania samoistne i postępowania pomocnicze. Postępowanie samoistne posiada samodzielny byt, a postępowanie pomocnicze pełni rolę służebną w stosunku do tego pierwszego. Przykładem postępowania pomocniczego może być postępowanie w sprawie odtworzenia zaginionych lub zniszczonych akt (art. 160 i n. k.p.k.); postępowanie właściwe i postępowanie incydentalne. Celem postępowania incydentalnego jest rozstrzyganie kwestii ubocznych, które pojawiły się w toku postępowania właściwego. Przykładem postępowania incydentalnego może być postępowanie w zakresie wyłączenia prokuratora; postępowanie pierwotne i postępowanie uzupełniające. Postępowanie uzupełniające pojawia się wtedy, gdy po zakończeniu postępowania pierwotnego okazuje się, iż dana kwestia nie została rozstrzygnięta. Przykładem takiego postępowania jest postępowanie w przedmiocie uzupełnienia wyroku; postępowanie zwyczajne i postępowanie szczególne. Postępowanie szczególne jest zmodyfikowanym postępowaniem zwyczajnym. 2. Cele procesu karnego 1. Przepisy kodeksu postępowania karnego mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby: 16 17 K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op. cit., s. 23. Ibidem, s. 24. 22

1) sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna nie poniosła tej odpowiedzialności; 2) przez trafne zastosowanie środków przewidzianych w prawie karnym oraz ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa osiągnięte zostały zadania postępowania karnego nie tylko w zwalczaniu przestępstw, lecz również w zapobieganiu im oraz umacnianiu poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego; 3) uwzględnione zostały prawnie chronione interesy pokrzywdzonego; 4) rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie (art. 2 1 k.p.k.). 2. W doktrynie wyodrębnia się dwa cele procesu karnego. Pierwszy to osiągnięcie stanu sprawiedliwości materialnej, czyli doprowadzenie do słusznego zastosowania prawa karnego materialnego, a czasami norm prawa cywilnego. Drugi cel to osiągnięcie sprawiedliwości proceduralnej, czyli sytuacji, w której osoba, przeciwko której lub na rzecz której proces się toczy nabiera przekonania, że organy procesowe zrobiły wszystko, aby prawu stało się zadość, postępując w stosunku do niej zgodnie z prawem, sumiennie i w najlepszej woli 18. W doktrynie dzieli się także cele procesu karnego na cele główne oraz cząstkowe. Celem głównym jest rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu karnego. Wydane rozstrzygnięcie powinno odpowiadać dyrektywie prawdy, aby jego podstawą były prawdziwe ustalenia faktyczne 19. Cele cząstkowe występują na poszczególnych etapach procesu, np. zgodnie z art. 297 1 k.p.k. celem postępowania przygotowawczego jest: 1) ustalenie, czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo; 2) wykrycie i w razie potrzeby ujęcie sprawcy; 3) zebranie danych stosownie do art. 213 i 214 k.p.k.; 4) wyjaśnienie okoliczności sprawy, w tym ustalenie osób pokrzywdzonych i rozmiarów szkody; 5) zebranie, zabezpieczenie i w niezbędnym zakresie utrwalenie dowodów dla sądu. Proces karny spełnia także cele ogólniejsze. Z jednej bowiem strony stanowi wyrównanie następstw popełnionego czynu (funkcja satysfakcyjna), z drugiej natomiast, szybko i sprawnie przeprowadzony proces i orzeczona w nim kara może realizować funkcje prewencji ogólnej oraz szczególnej 20. sprawiedliwośæ materialna sprawiedliwośæ proceduralna cele g³ówne oraz cz¹stkowe procesu karnego 3. Funkcje procesu karnego 1. Prawo karne procesowe spełnia liczne funkcje. Do najważniejszych z nich należy zaliczyć: funkcję instrumentalną, porządkującą oraz gwarancyjną. 18 19 20 S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2005, s. 20 21. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op. cit., s. 16. Ibidem, s. 16. 23

funkcja instrumentalna funkcja porz¹dkuj¹ca funkcja gwarancyjna funkcje procesowe Funkcja instrumentalna polega na tym, że prawo karne procesowe na podstawie doświadczeń tak kształtuje postępowanie karne, aby w sposób najbardziej właściwy mogło osiągać wyznaczone przed nim cele. Podstawowy cel postępowania karnego, którym jest realizacja prawa karnego, jest doprecyzowywany przez dyrektywę trafnej reakcji karnej, co oznacza, że każdy, kto jest winny powinien ponieść sprawiedliwą karę 21. Prawo karne procesowe spełnia funkcję instrumentalną wobec prawa karnego materialnego, gdyż proces karny jest jedyną prawnie dopuszczalną formą realizacji sądowego wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych 22. Funkcja porządkująca polega na tym, że prawo karne procesowe reguluje przebieg postępowania karnego, określa porządek czynności, ich sekwencję oraz spełnia rolę koordynatora czynności procesowych 23. Prawo karne procesowe reguluje nie tylko sam tryb postępowania organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, ale przede wszystkim uprawnienia i obowiązki poszczególnych uczestników postępowania karnego, w tym także oskarżonego 24. Szczególnie jest to ważne z uwagi na rozstrzygnięcia w procesie karnym, które dotyczą podstawowych praw jednostki. Funkcja gwarancyjna polega natomiast na tym, że prawo karne procesowe ma na celu: 1) ochronę podstawowych wartości nadrzędnych, jak np. godności człowieka; 2) ochronę praw jednostki w procesie 25. Z uwagi na konieczność realizacji tych celów prawo karne procesowe musi się różnić od innych procedur, np. cywilnej czy administracyjnej, gdyż cele tych procedur oraz rozstrzygnięcia zapadające w ich toku nie pociągają dla uczestników tych postępowań tak istotnych skutków, jak w przypadku procedury karnej. Funkcja gwarancyjna jest realizowana w procesie karnym przede wszystkim poprzez uregulowania zapewniające jednostce możliwość podjęcia obrony. 2. Od funkcji procesu karnego należy odróżnić funkcje procesowe. Pod pojęciem funkcji procesowej należy rozumieć kierunki działalności procesowej podmiotów procesu. Wyodrębnia się funkcje procesowe w zakresie odpowiedzialności karnej oraz w zakresie odpowiedzialności cywilnej 26. W zakresie odpowiedzialności karnej w postępowaniu karnym można wyodrębnić następujące funkcje procesowe: 1) ścigania, która zmierza do wykrycia i ukarania osoby winnej popełnienia przestępstwa; 2) obrony, która polega na ochronie praw i interesów osoby oskarżonej; 3) orzekania, polegająca na rozpoznawaniu sprawy w postępowaniu głównym i jej rozstrzygnięciu; 21 22 23 24 25 26 T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit., s. 45 46. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 22. T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit., s. 46. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 23. S. Waltoś, op. cit., s. 18. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op. cit., s. 27; M. Cieślak, op. cit., s. 471. 24

4) wykonywania rozstrzygnięć. W zakresie dochodzenia roszczeń cywilnych można wyróżnić: 1) dochodzenie roszczeń cywilnych; 2) obronę przed dochodzonymi roszczeniami cywilnymi; 3) rozpoznanie i rozstrzyganie w kwestii odpowiedzialności cywilnej. 4. Źród³a prawa karnego procesowego 1. Źródła prawa dzieli się na źródła prawa w znaczeniu formalnym oraz materialnym. W przypadku źródeł prawa w znaczeniu formalnym chodzi o sposób uzewnętrznienia woli organu państwowego stanowiącego prawo. Źródła prawa w znaczeniu materialnym oznaczają natomiast układ warunków społecznych, gospodarczych, politycznych i kulturowych, determinujących powstanie określonej normy prawnej 27. W doktrynie procesu karnego przyjmuje się, że źródłem prawa jest sformalizowany akt władzy państwowej, ustanawiający przepis obowiązującego prawa. Akt władzy państwowej musi być urzeczywistniony przez odpowiedni, uprawniony do tego organ państwowy, w trybie przewidzianym przepisami prawa powszechnie obowiązującego. 2. Zgodnie z art. 87 ust. 1 Konstytucji RP w Polsce źródłami powszechnie obowiązującego prawa są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. Podstawowym źródłem prawa karnego procesowego jest ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) oraz ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 556 z późn. zm.). Poza kodeksem postępowania karnego przepisy karnoprocesowe można spotkać także w innych ustawach: ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.); ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.); ustawie z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.); ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. Prawo o ustroju sądów wojskowych (Dz. U. Nr 117, poz. 753 z późn. zm.); ustawie z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052 z późn. zm.); ustawie z dnia 20 czerwca 1985 r. o Prokuraturze (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 21, poz. 206 z późn. zm.); ustawie z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 7, poz. 58 z późn. zm.); ustawie z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 123, poz. 1058 z późn. zm.); ustawie z dnia 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. Nr 106, poz. 1148 z późn. zm.); ustawie z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (Dz. U. Nr 83, poz. 931 z późn. zm.). źród³a prawa w znaczeniu formalnym oraz materialnym źród³a prawa powszechnie obowi¹zuj¹cego kodeks postêpowania karnego i przepisy innych ustaw 27 Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980, s. 244 i n. 25

umowy miêdzynarodowe Konstytucja RP rozporz¹dzenia og³aszanie aktów normatywnych Normy o charakterze karnoprocesowym przewidują także umowy międzynarodowe. Przykładem może być Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Umowy dotyczące wolności, praw i obowiązków obywatelskich, określonych w Konstytucji RP, wymagają uprzedniej zgody Sejmu wyrażonej w ustawie (art. 89 ust. 1 Konstytucji RP). Ratyfikowana umowa międzynarodowa, ogłoszona w Dzienniku Ustaw RP jest częścią krajowego porządku prawnego. Może być bezpośrednio stosowana w praktyce, chyba że jej stosowanie wymaga wydania ustawy (art. 91 ust. 1 Konstytucji RP). W przypadku kolizji postanowień umów międzynarodowych z przepisami polskiego kodeksu postępowania karnego pierwszeństwo mają postanowienia tych umów, o ile były ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, jeżeli umowy tej nie da się pogodzić z inną ustawą będącą częścią porządku prawnego polski (art. 91 ust. 2 Konstytucji RP). W celu uniknięcia tego rodzaju kolizji, każde państwo będące sygnatariuszem umowy międzynarodowej powinno dostosować swój krajowy system prawny do regulacji umów międzynarodowych. Postanowienia o charakterze karnoprocesowym znajdują się także w Konstytucji RP, np. art. 174 stanowiący, że sądy wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej. Źródłem prawa karnego procesowego są także akty prawne niższego rzędu niż ustawy, w postaci rozporządzeń ministrów wydawanych na podstawie upoważnienia ustawowego. Powinno ono wskazywać organ, który wyda rozporządzenie oraz zakres spraw, do uregulowania których organ ten jest upoważniony. Organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich kompetencji w tym zakresie innemu organowi (art. 92 Konstytucji). Warunkiem wejścia w życie ustaw oraz aktów wykonawczych jest ich ogłoszenie. Zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych określa ustawa (art. 88 ust. 1 i 2 Konstytucji RP). Umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie są ogłaszane w trybie wymaganym dla ustawy. 3. Źródłami prawa karnego procesowe nie są natomiast uchwały Rady Ministrów, zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów, ponieważ posiadają jedynie charakter wewnętrzny. Do źródeł prawa karnego procesowego nie należą również poglądy doktryny, zwyczaj, orzecznictwo sądów i wykładnia sądowa, także Sądu Najwyższego oraz pisma okólne, zalecenia i wytyczne. 5. Gwarancje procesowe gwarancje procesowe 1. Pod pojęciem gwarancji procesowych należy rozumieć środki prawne pozwalające na urzeczywistnienie w praktyce określonych praw i interesów w procesie karnym, przewidzianych postanowieniami prawa karnego procesowego. Im więcej gwarancji procesowych, tym większe prawdopodobieństwo realizacji w praktyce określonych praw i interesów. 26

Gwarancje procesowe służą przede wszystkim ochronie interesów i praw konkretnych podmiotów. Mogą także służyć ochronie bardziej ogólnych interesów przykładem może być ochrona interesu wymiaru sprawiedliwości. W związku z tym gwarancje procesowe dzieli się na gwarancje wymiaru sprawiedliwości oraz na gwarancje praw i interesów poszczególnych uczestników postępowania, w szczególności oskarżonego. 2. Z punktu widzenia przepisów gwarantujących oskarżonemu ochronę jego praw wyróżnić należy te przepisy, które zezwalają na naruszenie jego obywatelskich praw, np. nietykalności cielesnej, gdyż stanowią realizację dobra wymiaru sprawiedliwości oraz te przepisy, które ograniczają ingerencję organów procesowych, a w szczególności stosowanie środków przymusu, i w ten sposób stanowią gwarancje ochrony praw oskarżonego 28. Wśród najważniejszych przepisów stanowiących gwarancję ochrony praw i interesów oskarżonego wymienić należy: 1) przepisy zapewniające oskarżonemu prawo do obrony formalnej i materialnej (art. 6 k.p.k.), a w szczególności prawo do swobodnego wyboru obrońcy (art. 83 k.p.k.), prawo oskarżonego tymczasowo aresztowanego do porozumiewania się z obrońcą (art. 73 k.p.k.), prawo udziału oskarżonego i jego obrońcy w czynnościach postępowania przygotowawczego (art. 316 318 k.p.k.) oraz w rozprawie (art. 350, 353, 355 356, 361 k.p.k.), a także prawo składania wyjaśnień i możliwość uchylenia się od ich składania (art. 175, 365, 386 i n.); 2) przepisy zapewniające nietykalność osobistą oraz nienaruszalność mieszkania (art. 219 i n. k.p.k.) oraz ograniczające stosowanie środków przymusu, w szczególności zatrzymania i tymczasowego aresztowania (np. art. 244, 248, 252 k.p.k.); 3) przepisy regulujące prawo odwołania się od orzeczeń (dział IX i XI k.p.k.). gwarancje wymiaru sprawiedliwości oraz uczestników postêpowania gwarancje ochrony praw oskar onego 6. Wyk³adnia przepisów prawa karnego procesowego 1. Zagadnienie wykładni przepisów prawa jest spotykane w każdej dziedzinie prawa. Wykładnia przepisów prawa polega na ich interpretacji, zmierzającej do ustalenia właściwego ich znaczenia. Ze względu na podmiot, który dokonuje wykładni, można wyróżnić wykładnię: 1) autentyczną, czyli pochodzącą od organu, który sam ustanowił dany przepis; 2) legalną, dokonywaną prze uprawniony do tego państwowy organ; 3) sądową, realizowaną przez sądy w procesie stosowania prawa; 4) naukową (doktrynalną), wykonywaną przez prawoznawstwo (jurysprudencję). wyk³adnia przepisów prawa rodzaje wyk³adni ze wzglêdu na podmiot 28 T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit., s. 59 60. 27

rodzaje wyk³adni z uwagi na metodê analogia Z uwagi na metodę interpretacji wyróżnia się wykładnię: 1) językową (gramatyczną) polega na ustalaniu znaczenia normy na podstawie znaczenia wyrazów i zwrotów przyjętych w języku potocznym; 2) logiczną opiera się na zasadach logiki formalnej, np. argumentum a contrario skoro z przepisów kodeksu postępowania karnego wynika, że tylko sąd może stosować tymczasowe aresztowanie, to nie może w tym zakresie podjąć decyzji inny niż sąd organ procesowy; 3) systemową ustala znaczenie normy prawnej w oparciu o usytuowanie danego przepisu w systemie prawnym; 4) historyczną nawiązuje do genezy powstania danego przepisu prawnego i jego zmian w danym okresie; 5) celowościową zmierza do wyjaśnienia znaczenia danej normy prawnej z uwagi na cel ustawy; przeważnie jest to społeczny, polityczny itp. Wykładnia może być potwierdzająca, zwężająca i rozszerzająca. 2. Wątpliwości budzi dopuszczalność w procesie karnym analogii (w przeciwieństwie do prawa karnego, gdzie nie ma wątpliwości, że analogia nie jest dopuszczalna). Wnioskowanie przez analogię opiera się na ogólnym założeniu, że fakty podobne w pewnym, określonym zakresie powinny prowadzić do tych samych lub podobnych skutków. Analogia jest sposobem na wypełnianie luk w prawie. Wyróżnia się analogię z ustawy (analogia legis), gdy luka jest wypełniana za pomocą istniejącego podobnego przepisu oraz analogię z prawa (analogia iuris), gdy luka jest wypełniana na podstawie całokształtu obowiązujących norm. W doktrynie niektórzy przedstawiciele nauki procesu karnego uznają analogię z prawa za niedopuszczalną i wskazują na zbyt duże ryzyko dowolności 29. Inni przedstawiciele doktryny dopuszczają możliwość stosowania w procesie karnym analogii, lecz zastrzegają, iż należy to czynić z dużą ostrożnością. Stosując analogię nie można rozszerzać przepisów wyjątkowych na sytuacje w nich wyraźnie nieprzewidziane. Nie można także stosować analogii, jeżeli prowadziłoby to do ograniczenia lub pomniejszenia uprawnień, stanowiących gwarancje procesowe uczestników postępowania karnego. Wreszcie nie można stosować analogii na niekorzyść oskarżonego w zakresie przepisów, które są dla oskarżonego niekorzystne. W przypadku wątpliwości, czy analogia nie będzie sprzeczna z tymi zasadami, należy zrezygnować z jej stosowania 30. 7. Obowi¹zywanie prawa karnego procesowego 1. Obowiązywanie przepisów prawa karnego procesowego może być rozważane pod względem miejsca i czasu. 29 30 R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 46. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op. cit., s. 33; T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit., s. 74 75. 28

W zakresie obowiązywania przepisów prawa procesowego pod względem miejsca obowiązuje zasada terytorialności, która pośrednio wynika z art. 1 k.p.k. Zgodnie bowiem z tym przepisem, postępowanie karne w sprawach należących do właściwości sądów toczy się według przepisów kodeksu postępowania karnego. Skoro na terytorium Polski działają polskie sądy, oznacza to, że stosuje się prawo polskie. Przepisy polskiego kodeksu postępowania karnego stosuje się na całym obszarze Polski, a także na polskich statkach wodnych i powietrznych. Poza obszarem Polski polskie prawo karne procesowe stosują polscy przedstawiciele dyplomatyczni i konsularni za granicą, w razie dokonywania czynności w ramach pomocy prawnej (art. 586 1 k.p.k., art. 588 1 k.p.k.). Od tej zasady przepisy prawa karnego procesowego przewidują wyjątki. Do czynności procesowych, dokonywanych na wniosek sądu lub prokuratora państwa obcego, stosuje się ustawy polskie. Należy jednak uczynić zadość życzeniu tych organów, aby przy dokonywaniu czynności zastosować szczególny tryb postępowania lub szczególną formę, jeżeli nie jest to sprzeczne z zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej (art. 588 4 k.p.k.). Drugi wyjątek dotyczy sytuacji, gdy wezwany z zagranicy świadek lub biegły niebędący obywatelem polskim, który stawi się dobrowolnie przed sądem, nie może być ani ścigany, ani zatrzymany, ani też tymczasowo aresztowany z powodu przestępstwa będącego przedmiotem danego postępowania karnego i jakiegokolwiek innego przestępstwa popełnionego przed przekroczeniem polskiej granicy państwowej. Nie może być także wykonana w stosunku do niego kara orzeczona za takie przestępstwo (art. 589 1 k.p.k.). 2. Przepisy prawa karnego procesowego zaczynają obowiązywać od czasu wskazanego w nowej ustawie, tj. zastępującej poprzednio obowiązującą lub zmieniającej poprzednio obowiązującą ustawę. Przeważnie nowa ustawa przewiduje tzw. vacatio legis, czyli czas, po upływie którego wchodzą w życie nowe przepisy. Kwestią, która może wywoływać wątpliwości jest ustalenie, którą ustawę należy stosować (starą czy nową), gdy nastąpi zmiana ustawodawstwa karnego procesowego w czasie trwania procesu. W tym zakresie można wyróżnić dwie sytuacje: 1) nowa ustawa zawiera przepisy przejściowe; 2) nowa ustawa nie zawiera przepisów przejściowych. W przypadku, gdy nowa ustawa przewiduje przepisy przejściowe, wskazują one, które przepisy w danym okresie należy stosować. Przepisy przejściowe przeważnie pozostawiają dotychczasowe przepisy w określonym zakresie. W przypadku natomiast, gdy postanowienia nowej ustawy nie przewidują przepisów przejściowych, należy stosować nową ustawę, od chwili jej obowiązywania. Dotychczasowe przepisy z chwilą wejścia w życie nowych przepisów tracą moc. Do toczącego się postępowania należy stosować już przepisy nowe, co nie oznacza jednak konieczności powtarzania czynności dokonanych pod rządami dotychczasowych przepisów. obowi¹zywanie prawa karnego procesowego w miejscu pomoc prawna za granic¹ obowi¹zywanie prawa karnego procesowego w czasie zmiana ustawodawstwa karnego procesowego w czasie trwania procesu 29