STRUKTURA WYKORZYSTANIA CZASU WOLNEGO A STAN ZDROWIA DZIECI I MŁODZIEŻY mgr inż. Janusz Trepkowski 1. Wykorzystanie czasu wolnego wczoraj i dziś 1.1 Formy wykorzystania czasu wolnego. Do najbardziej spotykanych form wykorzystania wolnego czasu przez dzieci i młodzież zaliczamy: - gry i zabawy ruchowe, wycieczki; - czytanie książek i prasy; - oglądanie telewizji, słuchanie radia; - gry multimedialne; - oglądanie imprez artystycznych i sportowych; - spacery, spotkania; - zajęcia świetlicowe na terenie szkoły, świetlicy, osiedla i w klubie; - zajęcia w kółkach zainteresowań i w organizacjach szkolnych; - praktyki religijne; wypoczynek bierny. Istniały oraz nadal istnieją różnice w strukturze wykorzystania czasu wolnego. Jest ona zależna m.in. od miejsca zamieszkania (wieś, miasto), środowiska rodzinnego, środowiska kulturowego, itp. Struktura ta jest również zależna od wieku dzieci. Należy jednak zauważyć fakt wolnego zacierania się różnic w formach i metodach spędzania czasu wolnego przez dzieci i młodzież.
1.2 Jak dzieci i młodzież korzystała z czasu wolnego ponad trzydzieści lat temu. Badania T. Wujka (1) wykazały, ze wśród zajęć dzieci 9 14 letnich uczęszczających do placówek wychowania pozaszkolnego w czasie wolnym dominuje sport (31,9 %); mniej dzieci, bo 20 % korzysta z zabaw i gier na powietrzu. W dzień świąteczny inaczej przedstawia się sprawa wypoczynku ucznia, gdyż pierwsze miejsce zajmują wówczas spacery i wycieczki. Natomiast wśród dzieci, które nie uczęszczają do placówek wychowania pozaszkolnego najbardziej popularnymi formami wypoczynku są: gry i zabawy 62,1 %, uprawianie sportu 61,2 %, spacery i wycieczki 58,2 %. Z badań prowadzonych przez Instytut Pedagogiki UW (2) wynika, że w okresie letnim następuje preferowanie gier i zabaw na powietrzu: na placach zabaw, na podwórkach, boiskach w pobliżu domów, nad rzeką, jeziorem itp.. I tak na przykład w czasie wolnym w soboty preferowane są zabawy, spacer i gry w piłkę (72 %); około 40 % dzieci organizuje w soboty wycieczki rowerowe. Badania przeprowadzone na przełomie lat 1970/71 w szkołach wielkomiejskich przez Z. Barańską wykazały, że znikomy procent dzieci nie ogląda programów telewizyjnych. Czas na oglądanie telewizji w grupie badanych wynosił 1 2 godzin dziennie, a w sytuacjach krańcowych 4 godzin (3). Na podstawie przedstawionych powyżej badań oraz innych opracowań nad czasem wolnym dzieci i młodzieży można stwierdzić: - podstawową formą spędzania wolnego czasu były gry i zabawy ruchowe z rówieśnikami (w dni robocze zajmowały one większą część całego budżetu czasu wolnego); - oglądanie programu telewizyjnego stanowiło niewielki procent zagospodarowania czasu. 1.3 Aktualne formy wykorzystania czasu wolnego. W 1994 roku przebadano 4527 uczniów obu płci (4), w tym 1391 uczniów szkół wiejskich (31 % badanej grupy).informacje zbierane były metodą ankietową i dotyczyły
zachowań zdrowotnych uczniów, młodzieży w wieku 11,13 i 15 lat w tym również aktywności ruchowej w czasie wolnym. Z ankiety wynika, że: - 38 % chłopców i 41 % dziewcząt ogląda TV 2 3 godz. dziennie; - 44 % chłopców i 31 % dziewcząt ogląda TV 4 godziny i dłużej w ciągu dnia; - aż 38 % chłopców i 56 % dziewcząt, w czasie wolnym w tygodniu, ćwiczenia związane z dużym wysiłkiem wykonuje 1 godzinę, mniej lub nigdy. W 1996 roku przeprowadzono badania uczniów (5) szkół w warszawskich dzielnicach Praga Południe i Praga Północ. Badaniami objęto młodzież klas VII szkół podstawowych oraz uczniów klas I i III szkół ponadpodstawowych. Młodzież pytano o częstość wykonywania ćwiczeń fizycznych związanych z dużym wysiłkiem fizycznym w czasie wolnym. 80 % badanych chłopców i 61 % dziewcząt uczestniczy w zajęciach fizycznych co najmniej 2 3 razy w tygodniu. Aż 20 % chłopców i prawie dwukrotnie więcej dziewcząt wykonuje te ćwiczenia tylko jeden raz w tygodniu lub rzadziej. ¼ chłopców i blisko połowa dziewcząt poświęca na nie tylko 1 godzinę w tygodniu lub mniej. Z wiekiem wyraźnie zwiększa się odsetek młodzieży mało aktywnej ruchowo. Większość badanych nastolatków (73 %) ogląda telewizję nie więcej niż 2 3 godziny dziennie, ale 33 % chłopców i 21 % dziewcząt spędza przed telewizorem 4 godziny i więcej. Chłopcy spędzają przed telewizorem więcej czasu niż dziewczęta, młodzież młodsza więcej niż starsza. Rozwój cywilizacyjny bardzo mocno zmienił strukturę wykorzystania czasu wolnego. Dominuje głównie wypoczynek bierny w postaci oglądania telewizji, słuchania radia, zabawy i dyskotek. Zaczynają pojawiać się już sympatycy mody na uprawianie form ruchowych tj. sportu i turystyki. Niemniej zjawisko to następuje powoli w stosunku do potrzeb wynikających ze zdrowego stylu życia.
2. Aktualny stan zdrowia dzieci i młodzieży Jako ten we zbroi wytrwa, któremu czasem i w jedwabiu ciężko! Jan Kochanowski Odprawa posłów greckich Oceniając aktualny poziom aktywności fizycznej stwierdzić należy, że dzieci i młodzież otrzymują nie więcej jak 30 50 % niezbędnej dla ich prawidłowego rozwoju i zdrowia porcji ruchu. Deficyt ruchu wśród młodego pokolenia objawia się przede wszystkim wadami postawy. Pojawia się, coraz powszechniejsza wada jest to postępujące cherlactwo (5). Sprawia ono, że dzieci i młodzież są nie tylko mało sprawni, ale ich organizmy mają głęboko zakłócone różne ważne procesy życiowe wskutek braku naturalnego wsparcia przez ruch. Takie organizmy zapadają łatwo na różne choroby, są mało odporne, ich bariera immunologiczna jest łatwa do sforsowania przez najbłahsze choroby. Cherlawość fizyczna przenosi się łatwo na psychikę, stąd liczne fobie, lęki, brak pewności siebie i różne formy patologii fizycznej (narkotyki, alkohol, tytoń) i społecznej (sekty, gangi, grupy podkulturowe, agresja). Społeczeństwo o takim obrazie zdrowia fizycznego i psychicznego nie będzie w stanie utrzymać na właściwym poziomie zdrowia społecznego, nie będzie mogła skutecznie rozwiązywać swoich problemów i wyzwań politycznych, ekonomicznych i obronnych tak w skali kraju, jak i jednostki. Będzie podlegać degradacji, a liczne grupy i środowiska uciekać będą w patologie, agresję i inne niekorzystne zjawiska, które narastają gwałtownie na naszych oczach.
Bibliografia 1. Wujek T.: Praca domowa i czynny wypoczynek ucznia. Warszawa 1969. 2. Marzec T.: Wykorzystanie czasu wolnego przez uczniów szkoły podstawowej. Nauczyciel i wychowanie 1972, nr 3. 3. Barańska Z.: Rola telewizji jako formy spędzania czasu wolnego. Nowa Szkoła 1975. 4. Woynarska B., Burzyńska J. (red.): Zachowania zdrowotne i postrzeganie własnego zdrowia przez młodzież szkolna w Polsce. Instytut Matki i Dziecka 1995 (raport wstępny z badań przeprowadzonych 994r.). 5. Jodkowska M.: Wybrane elementy stylu życia warszawskic h nastolatków. Lider 10/98