Nowiny Lekarskie 212, 81, 3, 197 22 NATALIA MARKWITZ-GRZYB ŹRÓDŁA WSPARCIA DLA KOBIETY W ROZWIĄZYWANIU PROBLEMÓW WYWOŁANYCH KLIMAKTERIUM WOMEN AND THE SOURCES OF SOLUTIONS TO THE PROBLEMS CAUSED BY MENOPAUSE Katedra Nauk Społecznych Wydział Nauk o Zdrowiu Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. Michał Musielak Streszczenie Wstęp. Klimakterium jest fazą życia, która może trwać 15 2 lat, zazwyczaj od 4. do 6. roku życia, wtedy w organizmie kobiety następuje ciąg zmian hormonalnych. Lekarze dzielą je zwykle na trzy stadia: przedmenopauzalne, okołomenopauzalne i pomenopauzalne. Klimakterium przypada na wiek średni u kobiety, który może być trudnym okresem w jej życiu, pod względem statystycznym to właśnie wtedy dotyka ją najwięcej strat i problemów. Zmienia się jej wizerunek, nie jest już młoda, często nie w pełni zdrowa, zaczyna doskwierać jej coraz więcej dolegliwości. Najczęściej, gdy kobieta wchodzi w okres klimakterium jej dzieci dorastają i opuszczają dom rodzinny, mogą zmienić się jej relacje z partnerem, jej rodzice mogą zachorować lub umrzeć. Cel pracy. Celem pracy jest ukazanie sposobów radzenia sobie kobiety z dolegliwościami i trudnymi sytuacjami okresu klimakterium a także tego, czy i na kogo może liczyć w tej fazie życia. Materiał i metoda. Badaniami za pomocą kwestionariusza ankiety zostało objętych 286 kobiet z Wielkopolski o zróżnicowanym statusie społecznym. Wyniki i wnioski. Choroba, która najczęściej współwystępowała u kobiet z okresem klimakterium to zwyrodnienia kręgosłupa 43,5. Specjalista, z którym kobiety są w kontakcie od momentu wystąpienia objawów związanych z klimakterium to najczęściej lekarz ginekolog 83,1. Większość (68,8) badanych nie stosuje Hormonalnej Terapii Zastępczej, jak i nie przyjmuje substancji dodatkowych, tzw. suplementów 52,8. Zdecydowana większość (91,7) uważa, że kwestie związane z klimakterium nie są dla nich tematem wstydliwym, aż 71,5 może porozmawiać na ten temat ze swoim partnerem. Najważniejszymi rolami społecznymi pełnionymi w okresie klimakterium były dla respondentek rola matki i żony, a najmniej ważną rola kochanki. SŁOWA KLUCZOWE: klimakterium, menopauza, kobieta, wiek średni, źródła wsparcia. Summary Introduction. Menopause transition is a phase of life which may last from 15 to 2 years. It happens usually between woman s 4th and 6th year of life, when a chain of hormonal changes appears in a woman s body. The physicians usually divide it into three phases: premenopausal, menopausal and postmenopausal phase. Menopause transition appears when a woman is middle-aged; it may be a difficult time in her life statistically, in this period a woman experiences the highest number of problems and losses. Her image changes, she isn t young anymore; she may not be in a good health and she starts to experience more and more health problems. When a woman enters the phase of menopause transition, her children grow and leave family home, the relationship with her partner may change, her parents may become seriously ill or die. Aim of the study. The aim of the thesis is to show the ways in which women deal with the health conditions and the difficulties of menopause transition period, and the aspect of the people whom she may count on in this phase of life. Method and material. The research was conducted by means of a survey questionnaire covering 286 women from Great Poland of a diversified social status. Results and conclusions. Spondyloarthrosis was the condition that most often accompanied menopause transition (43); the specialist whom the women contacted most often since the appearance of the first menopausal symptoms was a gynecologist (83.1). Most of the respondents (68.8) did not use Hormonal Replacement Therapy, and did not take any additional substances, the so-called supplements (52.8). The vast majority 91.7) think that the issues of menopause transition are not a taboo for them, as many as 71.5 can talk on these topics with their partners. For the respondents, the most important social roles played in the period of menopause transition were the roles of a mother and a wife, while the role of a lover was perceived as the least important. KEY WORDS: menopause transition, menopause, woman, middle-age, support sources.
198 Natalia Markwitz-Grzyb Wstęp Klimakterium jest fazą życia, która może trwać 15 2 lat, zazwyczaj od 4. do 6. roku życia, wtedy w organizmie kobiety następuje ciąg zmian hormonalnych. Lekarze dzielą je zwykle na trzy stadia: przedmenopauzalne, okołomenopauzalne i pomenopauzalne [1]. Klimakterium przypada na wiek średni u kobiety, który może być trudnym okresem w jej życiu; pod względem statystycznym to właśnie wtedy dotyka ją najwięcej strat i problemów. Zmienia się jej wizerunek, nie jest już młoda, często nie w pełni zdrowa, zaczyna doskwierać jej coraz więcej dolegliwości. Najczęściej, gdy kobieta wchodzi w okres klimakterium jej dzieci dorastają i opuszczają dom rodzinny, mogą zmienić się jej relacje z partnerem, jej rodzice mogą zachorować lub umrzeć. W Polsce corocznie kilka milionów kobiet wchodzi w okres klimakterium. W ich organizmie zachodzą różne zmiany fizjologiczne; niektóre z nich są rezultatem ustania czynności jajników i związanych z tym efektów menopauzalnych, inne są funkcją procesu starzenia się. Większość objawów nie stanowi zagrożenia życia, ale mimo to odczuwane są jako nieprzyjemne i upośledzające [2]. Dane demograficzne wskazują, że obecnie każdego roku ok. 25 mln kobiet na świecie przechodzi menopauzę [3], zgodnie z prognozami w 23 r. kobiety w wieku 5 i więcej lat stanowić będą 22,85 populacji krajów uprzemysłowionych oraz 2,41 krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Według Z. Woźniaka rozwój biologiczny człowieka, jego zdrowie, choroba, niesprawność mają równocześnie wymiar medyczny i społeczny. Medyczny ponieważ wiążą się z funkcjonowaniem organizmu biologicznego poddanego w coraz szerszym wymiarze kontroli instytucji związanych z medycyną naukową. Zaś społeczny w tym sensie, że u podłoża tych procesów biologicznych i funkcjonowania organizmu człowieka leżą warunki życiowe ludzi, organizacja i funkcjonowanie życia zbiorowego oraz kultura. Zjawiska powyższe są także społeczne w tym sensie, że ich negatywne bądź pozytywne skutki znajdują natychmiastowy rezonans w funkcjonowaniu jednostek, rodzin i szerszych zbiorowości społecznych. Mało jest jednak badań weryfikujących wygłaszane tezy o współzależności zjawisk medycznych i społecznych [4]. Materiał i metody Badaniami za pomocą kwestionariusza ankiety została objęta grupa 286 kobiet w okresie klimakterium w wieku 45 55 lat, zamieszkałych w regionie Wielkopolski. Populację respondentek stanowiły kobiety przebywające na oddziałach szpitalnych z powodu objawów okresu menopauzy i/lub zaburzeń hormonalnych, jak i zgłaszające się do gabinetów lekarskich w celu wykonania profilaktycznych badań. Średni wiek respondentek wynosił 52 lata. Najliczniejszą grupę stanowiły kobiety z wykształceniem wyższym 41, 7 i średnim 37,9, mniej liczną z zasadniczym zawodowym 11,6 i podstawowym 2,8. Wieś 27,4 wskazań była najczęstszym miejscem zamieszkania respondentek, następnie miasto powyżej 5 tys. mieszkańców 21,9, miasto od 21 do 1 tys. mieszkańców 21,5, miasto do 2 tys. mieszkańców 2,1 i miasto od 11 do 5 tys. mieszkańców 9,1. Respondentki to w 79,6 osoby pracujące, w 7,8 emerytki, 5,6 rencistki, 4,4 bezrobotne i 2,9 zajmujące się domem. 77,6 kobiet to mężatki, 7,7 wdowy, 4,8 panny, 4 rozwódki i po 2,9 kobiety będące w separacji i żyjące w konkubinacie. Zdecydowana większość określiła swoje wynagrodzenie (suma odniesienia to 35 brutto) za gorsze od przeciętnej 52,98. Wyniki Wzrastająca systematycznie liczba kobiet w wieku około- i pomenopauzalnym to wzrastająca liczba osób wymagających leczenia różnych dolegliwości oraz osób z potencjalnym ryzykiem wystąpienia chorób nasilających się po menopauzie [5]. Ważne jest, aby kobieta w okresie klimakterium, jeśli odczuwa dyskomfort związany z objawami tej fazy życia, mogła liczyć na pomoc i wsparcie ze strony specjalistów. Według respondentek najczęściej występujące choroby, które współistnieją u nich z okresem klimakterium to zwyrodnienia kręgosłupa 43,5, otyłość 24,5, nietrzymanie moczu i choroby serca i naczyń po 21,1 (patrz rycina 1). 1 8 6 4 2 78,2 21,8 21,1 nietrzymanie moczu 78,9 choroby serca i naczyń 1,9 89,1 osteoporoza Występują 43,5 zwyrodnienia kręgosłupa 56,3 Nie występują 4,9 cukrzyca 95,1 Rycina 1. Choroby współistniejące z klimakterium. Figure 1. Condition accompanying menopause transition. 24,5 otyłość Duża liczba kobiet w okresie okołomenopauzalnym to również duża grupa potencjalnych klientów pacjentek placówek oferujących leczenie w przypadku intensywnych objawów i chorób towarzyszących menopauzie, osób stosujących hormonalną terapię zastępczą i/lub inne środki farmakologiczne łagodzące objawy menopauzy, uczestniczek grup wsparcia i programów terapeutycznych dla kobiet w okresie menopauzy, a także czytelniczek licznych wydawnictw. Potrzeby tego rynku są sukcesywnie rozpoznawane i zaspokajane w rozmaity 75,5
Źródła wsparcia dla kobiety w rozwiązywaniu problemów wywołanych klimakterium 199 sposób. Specjalista, z którym kobiety są w kontakcie od momentu wystąpienia objawów związanych z klimakterium to najczęściej ginekolog 83,1, internista 36,3, kardiolog 18,7 i psychiatra 5,3 (patrz rycina 2). Większość (68,8) badanych nie stosuje Hormonalnej Terapii Zastępczej (patrz tabela 1) aż 43,9; ponieważ boi się skutków ubocznych przyjmowania środków hormonalnych (patrz rycina 3). 1 8 6 4 83,1 81,3 63,7 96,5 94,7 97,9 96,1 2 16,9 36,3 18,7 3,5 5,3 2,1 3,9 ginekolog kardiolog internista urolog psychiatra psycholog dietetyk Rycina 2. Stały kontakt z lekarzami specjalistami. Figure 2. Regular contact with specialized physicians. Tabela 1. Stosowanie Hormonalnej Terapii Zastępczej Table 1. Use of Hormonal Replacement Therapy tak nie Jedną z metod wspomagania samopoczucia kobiety podczas klimakterium jest Hormonalna Terapia Zastępcza. Czy stosuje Pani ten typ terapii? Wa ne 45 4 35 3 25 2 15 1 5 Procent Procent Cz sto Procent wa nych skumulowany tak 89 31,2 31,2 31,2 nie 196 68,8 68,8 1, Ogó em 285 1, 1, 29,2 stosuję ją i jestem z niej zadowolona 9,4 11,1 dopiero zaczęłam ją stosować i trudno mi się wypowiedzieć w tej kwestii stosowałam ją, ale się po niej źle czułam, więc odstawiłam 43,9 nie stosuję ponieważ boję się skutków ubocznych przyjmowania środków hormonalnych 3,5 2,9 nie stosuję bo mnie na to nie stać Rycina 3. Powód stosowania Hormonalnej Terapii Zastępczej. Figure 3. Reasons for use and resignation from HRT. nigdy o tym nie słyszałam Prawie połowa respondentek 47,2 w okresie klimakterium wspomaga swoje samopoczucie substancjami dodatkowymi tzw. suplementami (patrz tabela 2). Do najczęściej stosowanych należą witaminy 66,7, preparaty wapniowe 29,2 i preparaty ziołowe 23,3 (patrz rycina 4). Tabela 2. Stosowanie substancji dodatkowych Table 2. Taking additional substances Czy przyjmuje Pani inne substancje dodatkowe, których spożycie zalecane jest w uzupełnieniu diety kobiet w okresie klimakterium? Cz sto Procent Procent wa nych Procent skumulowany tak 12 42,1 47,2 47,2 Wa ne nie 134 47, 52,8 1, Ogó em 254 89,1 1, Braki Systemowe braki 31 1,9 danych danych Ogó em 285 1, 8 6 4 2 66,7 23,3 14,2 witaminowe ziołowe estrogeny roślinne Rycina 4. Substancje dodatkowe stosowane przez kobiety. Figure 4. Additional substances taken by women. Okres klimakterium można rozpatrywać również z perspektywy zmian w funkcjonowaniu rodziny, tym bardziej, że bieg życia kobiet jest w dużym stopniu wyznaczony przez życie rodzinne [6]. Zgodnie z koncepcją E.M. Duvall [7] można wyróżnić następujące fazy życia rodzinnego: małżeństwo bez dzieci, rodzina wychowująca małe dzieci, rodzina z dzieckiem w wieku przedszkolnym, z dzieckiem w wieku szkolnym, z dorastającymi dziećmi, rodzina z dziećmi opuszczającymi dom, stadium pustego gniazda, starzejący się rodzice. Z reguły okres okołomenopauzalny przypada na fazę rodziny z dziećmi opuszczającymi dom i/lub stadium pustego gniazda, które łącznie można określić fazą postparentalną. Skoro podstawowe zadania kobiet związane z opieką nad dziećmi zostały zakończone, to konieczne jest zaakceptowanie i przystosowanie się do nowej sytuacji rodzinnej. W przypadku kobiet, które określają swoją tożsamość poprzez odniesienie do roli matki, głównym polem aktywności życiowej czynią opiekę nad dziećmi i wspomaganie ich rozwoju, a także mają zakłócone relacje z mężem, adaptacja do fazy postparentalnej jest szczególnie trudna [8]. Badania pokazują, że najważniejszymi rolami społecznymi dla respondentek były rola matki, żony i córki a najmniej ważna rola kochanki (patrz rycina 5). Najczęstszą sytuacją życiową, która miała miejsce w okresie klimakterium u badanych, było opuszczenie domu przez syna lub córkę 4,8 (patrz rycina 6). 29,2 preparaty wapniowe 11,7 inne
2 Natalia Markwitz-Grzyb pracownik Gospodyni domowa przyjació ka kochanka matka Które pe nione przez Pani role spo eczne s najwa niejsze? 1 najwa niejsze, 7 najmniej wa na ona/partnerka córka Rycina 5. Najważniejsze role społeczne. Figure 5. Most important social roles. duże zmiany w stanie zdrow ia członka rodziny pojawienie się nowego członka rodziny duże zmiany w warunkach mieszkaniowych zmiana zw yczajów żyw ieniow ych zmiana w ilości snu poważne zmiany w statusie materialnym śmierć członka rodziny opuszczenie domu przez syna/córkę N Minimum Maksimum Odchylenie rednia standardowe 252 1, 7, 3,732 1,958 257 1, 7, 4,126 1,92563 254 1, 7, 4,2165 1,9113 219 1, 7, 4,9224 2,11339 253 1, 7, 2,791 1,8435 245 1, 7, 2,3837 1,8947 224 1, 8, 3,625 2,2285 18,7 19 22,5 25 25,7 26,9 27,8 4,8 1 2 3 4 5 Rycina 6. Sytuacje życiowe występujące w okresie klimakterium. Figure 6. Life events in menopause transition period. Do menopauzy można odnosić się również analizując inne zjawisko rozwojowe, jakim jest kryzys połowy życia. Charakterystyczne dla niego jest dokonywanie bilansu, rozliczenie z wykorzystanych i niewykorzystanych szans, rozwiniętych lub zaniedbanych zdolności czy wartości decyzji, które miały wpływ na kształt dorosłego życia [9]. Taki bilans może prowadzić do przewartościowania dotychczasowych priorytetów i celów życiowych, a w konsekwencji do podjęcia nowych rodzajów aktywności. Klimakterium było również dla 19,5 kobiet okazją do rozwijania pasji, na które do tej pory nie miały czasu. Do najchętniej realizowanych zaliczono podróże, sport a także rozwijanie pasji artystycznych (patrz rycina 7). opieka nad wnukami ogród książki, kino, spotkania z przyjaciółmi dokształcanie, nauka języków obcych pasje artystyczne sport podróże Rycina 7. Rodzaje pasji. Figure 7. Kinds of passions. 4,2 6,3 12,5 14,6 12,5 18,8 31,3 5 1 15 2 25 3 35 Badania Kanadys i wsp. [1], przeprowadzone w 24 r. wykazały, że co trzecia kobieta w tym okresie zauważa zmianę swojej pozycji w rodzinie, czuje się osamotniona i mniej potrzebna dzieciom. Kaunitz i wsp. [11] są jednak zdania, że głównym powodem kryzysu więzi małżeńskich w rodzinach kobiet menopauzalnych jest mniejsze zainteresowanie życiem płciowym przez kobiety w tym okresie oraz przeżywanie kryzysu wieku średniego przez męża. Zdecydowana większość (91,7) uważa, że kwestie związane z klimakterium nie są tematem wstydliwym, aż 79,3 rozmawia ze swoim lekarzem ginekologiem, 71,5 może porozmawiać o tym ze swoim partnerem, 57,4 z dziećmi i przyjaciółmi 69,7 (patrz rycina 8). Podobna ilość może również liczyć na wsparcie w tym okresie ze strony lekarza ginekologa 89,7, męża/ partnera 77, dzieci 71 i przyjaciół 71,9 (patrz rycina 9). 8 7 6 5 4 3 2 1 71,5 28,5 57,4 42,6 3,3 69,7 59,4 4,6 mężem/partnerem dziećmi przyjaciółmi koleżankami z pracy tak nie 79,3 2,7 lekarzem ginekologiem Rycina 8. Szczera rozmowa o klimakterium z różnymi osobami. Figure 8. Sincere talk about menopause transition with different people.
Źródła wsparcia dla kobiety w rozwiązywaniu problemów wywołanych klimakterium 21 9 8 7 6 5 4 3 2 1 77 23 71 29 71,9 28,1 59,6 4,4 mężem/partnerem dziećmi przyjaciółmi koleżankami z pracy tak nie 89,7 1,3 lekarzem ginekologiem Rycina 9. Wsparcie w okresie klimakterium ze strony różnych osób. Figure 9. Support in menopause transition period from different people. Tylko 4,4 kobiet wskazało, że zmianie uległy ich relacje z dziećmi; jako powód tej zmiany najczęściej wskazywały, że są bardziej nerwowe i mają mniej cierpliwości w stosunku do dzieci. 9,9 respondentek wskazało, że zmianie uległy także relacje z mężem/partnerem, szczególnie w sferze seksualnej (rzadziej uprawiają seks), jest między nimi więcej konfliktów, a także to, że przestali się rozumieć. Badane kobiety wskazywały również na to, iż źródłem wiedzy o okresie klimakterium były: książki i poradniki 72,8, Internet 43,9, broszury i plakaty 35,8, jak również telewizja 34,4 (patrz rycina 1). Tylko 4,6 kobiet korzystało z zajęć, wykładów, spotkań z ekspertami, które były adresowane do kobiet w okresie klimakterium. Ponad połowa (54,2) skłonna byłaby uczestniczyć w zajęciach grupowych przeznaczonych dla kobiet w tej fazie życia. Respondentki stwierdziły również, że temat przekwitania kobiet nie interesuje opinii publicznej, ponad połowa (52,3) uważa, że jest on sporadycznie dyskutowany, a 32,9, że rzadko (patrz tabela 3). z innych żródeł broszur, plakatów z filmów i seriali od lekarza rozmów z mamą internetu tv książek, poradników z rozmów z przyjaciółkami 6,1 4,4 18,3 35,8 34,4 43,9 59,8 65,1 72,8 2 4 6 8 Rycina 1. Źródła wiedzy o klimakterium. Figure 1. Sources of knowledge about menopause transition. Tabela 3. Dyskusja o klimakterium Table 3. Discussion on menopause transition Czy uwa a Pani, e klimakterium jest tematem dyskutowanym przez opini publiczn? Wa ne TAK, uwa am, e jest szeroko dyskutowany NIE, uwa am, e jest sporadycznie dyskutowany Procent Procent Cz sto Procent wa nych skumulowany 41 14,4 14,8 14,8 145 5,9 52,3 67,1 NIE, uwa am, e jest on rzadko poruszany przez opini publiczn 91 31,9 32,9 1, Ogó em 277 97,2 1, Dyskusja i wnioski Zwiększanie się liczby kobiet w wieku okołomenopauzalnym sprawia, że przeżycia związane z menopauzą nie tylko stają się udziałem coraz większej grupy kobiet, ale również są coraz bardziej widoczne w skali społecznej. Sytuacja ta wzmacnia utrwalanie się dwóch przeciwstawnych obrazów menopauzy. Z jednej strony menopauza może być spostrzegana jako zjawisko, które pociąga za sobą szereg objawów i dolegliwości, zwiększa ryzyko wystąpienia poważnych schorzeń somatycznych oraz wymaga interwencji medycznej. Przy wzrastającej ogólnej liczbie kobiet po menopauzie zwiększa się również liczba osób doświadczających intensywnych objawów. Publikacje także te popularne demonstrują relatywną powszechność skarg i dolegliwości, a także sposobów ich usuwania [12], co może przyczyniać się do upowszechniania i utrwalania patologicznego obrazu menopauzy. Tendencję tę ilustrują badania pokazujące, że w świadomości kobiet i mężczyzn menopauza łączy się z wieloma negatywnymi zmianami w funkcjonowaniu kobiety i jej relacjach z otoczeniem, a obraz kobiety przechodzącej menopauzę pełen jest odniesień do drażliwości, kłótliwości i labilności emocjonalnej, apatii oraz starości [13]. Z drugiej strony menopauzę można traktować jako normalną zmianę fizjologiczną [14], z którą większość kobiet radzi sobie doskonale, a nawet widzi w niej wiele istotnych, pozytywnych aspektów [15]. Ponadto większość kobiet nie doświadcza nadmiernie intensywnych objawów menopauzalnych [16, 17]. Badania pokazują również, że kobiety są skłonne traktować menopauzę bardziej pozytywnie wówczas, gdy mają ją już za sobą. Własne doświadczenia równoważą wówczas negatywny stereotyp menopauzy i modyfikują obraz okresu okołomenopauzalnego, który następnie w nowej już formie może być przekazywany innym kobietom. Zwiększanie się liczby kobiet przechodzących menopauzę, o czym mówią dane i prognozy demograficzne, może więc sprzyjać rozpowszechnianiu się bardziej pozytywnego obrazu menopauzy, która nie musi być tak wyraźnie kojarzona z objawami somatycznymi i psychicznymi.
22 Natalia Markwitz-Grzyb Z przedstawionych wyników badań wysuwa się wniosek, że przechodzenie przez okres klimakterium jest indywidualnym przeżyciem każdej kobiety. Respondentki w różny sposób wspomagały się w tym okresie i radziły sobie z dolegliwościami. Jedne stosowały HTZ 31,2, inne substancje dodatkowe 47,2, korzystały z literatury 72,8. Nieocenionym źródłem wsparcia dla kobiet był lekarz ginekolog, a także rodzina: mąż/ partner i dzieci. Piśmiennictwo 1. Stoppard M.: Menopauza. Real Press, Warszawa, Kraków 1995, 11-12. 2. Badania nad menopauzą w latach 9-tych. Raport WHO. Instytut Medycyny Pracy im. Prof. J. Nofera, Łódź 21, 15. 3. Hill K.: The demography of menopause. Maturitas 1996; 23, 113-127. 4. Woźniak Z.: Socjomedyczne aspekty funkcjonowania rodziny. Centralny Program Badań Podstawowych, Poznań 199, 5. 5. Rips J.: Who needs a menopause policy? [W:] Menopause: A midlife passage, Callahan J. (red.), Bloomington and Indiana. Indiana University Press 1993, 79-91. 6. Kielar-Turska M.: Rozwój człowieka w pełnym cyklu życia. [W:] Psychologia. Podręcznik akademicki. T. 1, Strelau J. (red.), GWP, Gdańsk 2, 285-332. 7. Namysłowska I.: Kobieta w cyklu życia rodziny. [W:] Problemy zdrowia psychicznego kobiet, Meder J. (red.), Komitet Redakcyjno-Wydawniczy Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, Kraków 23, 57-66. 8. Borysenko J.: Księga życia kobiety. Ciało, psychika, duchowość. GWP, Gdańsk 1999, 159-162. 9. Oleś P., Baranowska M.: Przełom połowy życia u kobiet. [W:] Problemy zdrowia psychicznego kobiet, Meder J. (red.), Komitet Redakcyjno-Wydawniczy Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, Kraków 23, 151-16. 1. Kanadys K., Wiktor H., Pilewska A.: Pozycja kobiety w rodzinie w okresie przekwitania. Ann. UMCS, Sect. D 24, 59, Suppl. 14, cz. 2, 435-438. 11. Kaunitz A. M., Lentz G., Sherwin B.: Seksualność po menopauzie. Ginekol. Dypl. 1999, 1, 6-15. 12. Shoebridge A., Steed L.: Discourse about menopause in selected print media. Austral. and N.Z. J. of Public Health 1999, 23, 475-481. 13. Bielawska-Batorowicz E., Cieślik I., Cwalina E.: Rola płci i wieku w tworzeniu obrazu kobiety w okresie menopauzy. Prz. Menopauz. 23, 2, 6, 68-73. 14. Utian W. H.: Menopause a modern perspective from a controversial history. Maturitas 1997, 26, 78. 15. Hvas L.: Positive aspects of menopause. A qualitative study. Maturitas 21, 39, 11. 16. Calvaresi E., Bryan J.: Symptom experience in Australian men and women in midlife. Maturitas 23, 44, 225-236. 17. Stadberg E., Mattsson L.A., Milson I.: Women s attitudes and knowledge about the climacteric period and its treatment. A Swedish population-based study. Maturitas 1997, 27, 19-116. Adres do korespondencji: mgr Natalia Markwitz-Grzyb Katedra Nauk Społecznych ul. Dąbrowskiego 79 6-529 Poznań nmarkwitz@ump.edu.pl tel. 61-8546-911