Rozdział 3 Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej jako regulator właściwego odzwierciedlenia sytuacji finansowej przedsiębiorstwa finansującego inwestycję leasingiem 3.1. Leasing jako instrument finansowania rozwoju przedsiębiorstwa Jednym z podstawowych instrumentów finansowania inwestycji, stanowiących o rozwoju przedsiębiorstwa, jest leasing. W praktyce gospodarczej, w szczególności w segmencie małych przedsiębiorstw, finansowanie leasingiem często utożsamiane jest z transakcjami najmu, dzierżawy, sprzedażą ratalną a nawet kredytem bankowym. Tymczasem stanowi on odrębne, szczegółowo unormowane przepisami prawa, źródło finansowania działalności gospodarczej. W Polsce Kodeks cywilny dokładnie określa pojęcie leasingu oraz reguluje zakres uprawnień i obowiązków stron umowy leasingowej 47. Mocno akcentuje przy tym charakter finansowy usługi leasingowania (w przeciwieństwie do najmu czy też dzierżawy). Takie ujęcie prawne, całkowicie zgodne z sensem ekonomicznym transakcji leasingowych, powinno znaleźć swoje właściwe odzwierciedlenie w ujmowaniu leasingu w sprawozdaniach finansowych przedsiębiorstwa. Przez właściwe ujęcie należy rozumieć tutaj prezentację leasingowanych środków w majątku trwałym przedsiębiorstwa a część kapitałową sumy rat leasingowych w rozrachunkach z leasingodawcą jako zobowiązanie przedsiębiorstwa. W praktyce mniejsze przedsiębiorstwa (te, które nie podlegają obowiązkowi badania sprawozdań finansowych) nie odzwierciedlają takiego stanu rzeczy. W tym aspekcie MSR 17 ściśle precyzuje to zagadnienie stając się regulatorem właściwego ujmowania leasingu w sprawozdaniach finansowych przedsiębiorstwa finansującego inwestycję leasingiem. 47 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny. Tytuł XVII. Umowa leasingu. Dz. U. z 2014 poz. 121. Art 709.
Pod potocznym pojęciem leasingu rozumie się udostępnienie leasingobiorcy do użytkowania odpowiedniego dobra za stosowną opłatą. Takie rozumienie leasingu bliskie jest wspomnianym wcześniej pojęciom najmu i dzierżawy. Inny jednak jest charakter cywilnoprawny tych umów. Zgodnie z unormowaniem zawartym w Kodeksie cywilnym, finansujący zobowiązuje się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, nabyć rzecz od oznaczonego zbywcy na warunkach określonych w tej umowie i oddać tę rzecz korzystającemu do używania albo do używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony, a korzystający zobowiązuje się zapłacić finansującemu w uzgodnionych ratach wynagrodzenie pieniężne, równe co najmniej cenie lub wynagrodzeniu z tytułu nabycia rzeczy przez finansującego 48. Kodeks cywilny określa również podstawowe prawa i obowiązki korzystającego. Zgodnie z tym leasingobiorca: ma uprawnienia: do wskazania rzeczy mającej stanowić przedmiot leasingu oraz jego zbywcy, do roszczeń odszkodowawczych w stosunku do zbywcy z tytułu wad rzeczy, z wyjątkiem prawa do odstąpienia od umowy ze zbywcą, do żądania od finansującego, by ten odstąpił od umowy ze zbywcą z powodu wad rzeczy (w takim przypadku umowa leasingu wygasa a finansujący ma prawo żądać od korzystającego natychmiastowego zapłacenia wszystkich przewidzianych w umowie a niezapłaconych rat, pomniejszonych o korzyści, jakie finansujący uzyskał wskutek ich zapłaty przed umówionym terminem i wygaśnięcia umowy leasingu oraz umowy ze zbywcą), do żądania przeniesienia własności rzeczy bez dodatkowego świadczenia w terminie miesiąca od rozwiązania umowy leasingu, jeżeli finansujący zobowiązał się przenieść na korzystającego własność rzeczy po upływie oznaczonego w umowie czasu trwania leasingu, jest zobowiązany: do płatności rat wynagrodzenia w umówionych terminach, pod rygorem odstąpienia przez finansującego od umowy leasingu (jeżeli korzystający dopuszcza się zwłoki z zapłatą co najmniej jednej raty, finansujący powinien wyznaczyć na piśmie korzystającemu odpowiedni termin dodatkowy do zapłacenia zaległości z zagrożeniem, że w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu może wypowiedzieć umowę leasingu ze skutkiem natychmiastowym), 48 Ibid., Art. 709. 46
MSSF jako regulator właściwego odzwierciedlenia sytuacji finansowej... do niezwłocznego zawiadomienia finansującego o utracie przedmiotu leasingu w przypadku utraty rzeczy, za którą finansujący nie ponosi odpowiedzialności (wówczas finansujący ma prawo żądać od korzystającego natychmiastowego zapłacenia wszystkich przewidzianych w umowie a niezapłaconych rat, pomniejszonych o korzyści, jakie finansujący uzyskał wskutek ich zapłaty przed umówionym terminem i wygaśnięcia umowy leasingu), ponosić koszty ubezpieczenia przedmiotu leasingu, jeżeli w umowie tak zastrzeżono, utrzymywać rzecz w należytym stanie, w szczególności dokonywać jej konserwacji i napraw niezbędnych do zachowania rzeczy w stanie niepogorszonym (przy uwzględnieniu jej standardowego zużycia), do umożliwienia finansującemu sprawdzenia rzeczy w zakresie realizacji konserwacji i napraw, do używania rzeczy i pobierania z niej pożytków w sposób określony w umowie leasingu, a gdy umowa tego nie określa w sposób odpowiadający właściwościom i przeznaczeniu rzeczy, nieczynienia w rzeczy jakichkolwiek zmian, chyba że wynikają one z przeznaczenia rzeczy (w przypadku gdy korzystający dokona zmian i na wezwania finansującego ich nie usunie wówczas finansujący ma prawo do wypowiedzenia umowy ze skutkiem natychmiastowym), zwrotu finansującemu przedmiotu leasingu po zakończeniu umowy leasingu w stanie niepogorszonym o ile nie dokona wykupu przedmiotu leasingu. Ponadto korzystający nie może bez zgody finansującego oddać przedmiot leasingu do używania osobie trzeciej (pod rygorem wypowiedzenia umowy ze skutkiem natychmiastowym). Zarówno definicja jak i zobowiązania korzystającego akcentują finansowy charakter leasingu, odróżniając go od typowych rzeczowych usług jakimi zazwyczaj są najem czy dzierżawa. Finansujący (czyli leasingodawca) nabywa bowiem rzecz od wskazanego przez korzystającego (czyli leasingobiorcy) zbywcy przedmiotu celem jej wyleasingowania. W przypadku umów najmu lub dzierżawy wynajmujący/dzierżawca jest najczęściej właścicielem rzeczy jeszcze przed poznaniem użytkownika. Nabywa ją bowiem albo z myślą o sobie, albo też w celu wynajmu/wydzierżawienia, przy czym nie jest z góry znany najemca/dzierżawca rzeczy. Kolejna różnica wyraża się w fakcie, że korzystający w umowie leasingu zobowiązuje się zapłacić wynagrodzenie równe co najmniej poniesionym przez finansującego wydatkom na nabycie danej rzeczy. W przypadku umów najmu/ 47
dzierżawy, właściciel pobiera określony czynsz za korzystanie z rzeczy, lecz nakłady jakie poniósł na jej zakup zwykle zwracają mu się dopiero po zawarciu kilku kolejnych umów 49. Również traktowanie leasingu jako sprzedaży ratalnej nie ma swojego uzasadnienia. Opłaty leasingowe nie stanowią częściowej spłaty zakupionego dobra, lecz są stałym wynagrodzeniem leasingodawcy za umożliwienie korzystania i czerpania pożytków z przedmiotu leasingu. Błędnym skojarzeniem leasingu jest także jego utożsamianie z kredytem bankowym. Jakkolwiek zarówno kredytodawca jak i leasingodawca pełnią funkcję finansującą w stosunku do prowadzącego działalność gospodarczą, różnice pomiędzy tymi dwoma instrumentami są bardzo istotne. W przypadku kredytowania następuje nabycie rzeczy przez kredytobiorcę za postawione mu do dyspozycji środki. Kredytobiorca staje się więc właścicielem przedmiotu inwestycji. Ewentualne przeniesienie własności na kredytodawcę wynika z konieczności zabezpieczenia spłaty kredytu. W przypadku gdy kredytobiorca posiada inny majątek lub przedstawi inną formę prawnego zabezpieczenia spłaty kredytu, własność finansowanego kredytem przedmiotu nie musi przechodzić na bank kredytujący. W przypadku leasingu prawnym właścicielem przedmiotu jest zawsze leasingodawca. Przeniesienie własności przedmiotu na leasingobiorcę może, lecz nie musi, nastąpić po zakończeniu umowy leasingu. Inny jest również charakter dokonywanych przez użytkownika płatności. W przypadku finansowania działalności kredytem kredytobiorca zobowiązany jest do zwrotu raty kapitałowej wraz z odsetkami i prowizją, które stanowią wynagrodzenie banku za postawienie do dyspozycji środków pieniężnych. Natomiast leasingobiorca zobowiązany jest do dokonywania systematycznych płatności w postaci rat leasingowych w zamian za korzystanie i czerpanie pożytków z określonego dobra. I chociaż leasingobiorca zobowiązany jest zwrócić w postaci opłat leasingowych wydatkowane przez leasingodawcę na zakup przedmiotu leasingu środki pieniężne (powiększone o koszty finansowe i wynagrodzenie firmy leasingowej), świadczenie to nie stanowi zwrotu udzielonego kredytu. W praktyce gospodarczej wykształciło się wiele różnych rodzajów i form leasingu, które można klasyfikować wg wielu kryteriów 50. Nie wszystkie jednak stanowią formę finansowania rozwoju przedsiębiorstwa. 49 Barowicz M., Bierzesz w leasing, znaj zasady., Rzeczpospolita. Wydanie 360/240 (6923) z dnia 12 października 2004 r. 50 Szeroko poszczególne rodzaje leasingu omawiają: Gołda M., Leasing, Difin, Warszawa 2007; Korczyn A,. Leasing na nowych zasadach. Aspekt prawny, podatkowy i księgowy., Wydawnictwo Sigma, Skierniewice 2007; Okręglicka M., Leasing: aspekty prawne, organizacyjne i ekonomiczne. Difin, Warszawa 2004; Ostrowska D., Kusząca alternatywa, Gazeta Bankowa Nr 22 (866) z dnia 30 maja-5 czerwca 2005 r. 48
MSSF jako regulator właściwego odzwierciedlenia sytuacji finansowej... Jednym z najstarszych kryteriów podziału, biorąc pod uwagę występujące w praktyce gospodarczej transakcje, jest ilość podmiotów biorących w nich udział. Z tego punktu widzenia wyróżnia się leasing bezpośredni i leasing pośredni. W leasingu bezpośrednim leasingodawcą jest właściciel przedmiotu, którym może być producent, importer czy sprzedawca. W transakcji tej nie występuje wyspecjalizowany podmiot towarzystwo leasingowe. Transakcje tego typu obecnie występują stosunkowo rzadko. Większe znaczenie posiadały w początkowym okresie rozwoju leasingu przypadającym na wiek XIX. W związku, z jednej strony z koniecznością ciągłego inwestowania kapitałów w coraz to nowocześniejsze środki produkcji, z drugiej natomiast brakiem wolnych czasowo środków, rozwinęła się forma finansowania inwestycji polegająca na używaniu za stosowną opłatą określonego przedmiotu. Praktyki te na szeroką skalę stosowano w transporcie kolejowym w Wielkiej Brytanii w I połowie XIX w 51. Na rynku amerykańskim wykorzystanie na szerszą skalę tej formy finansowania działalności gospodarczej nastąpiło w latach 30. XIX wieku., a przedmiotem leasingu były barki rzeczne. Następnie w latach 70. XIX wieku amerykańska firma Bell Telephone Company wykorzystała na szeroką skalę leasing jako technikę sprzedaży aparatów telefonicznych. Należy jednak mieć na uwadze, że stanowiły wówczas nie tylko formę finansowania inwestycji firm, lecz również formę polityki zbytu środków produkcji. W Polsce obecnie tego typu transakcje występują rzadko. Najczęściej odnoszą się do przedsiębiorstw, które mają problem z uzyskaniem finansowania przez towarzystwa leasingowe ze względu na złą kondycję finansową. W takim przypadku producenci ponoszą ryzyko leasingowania przedmiotu. Praktyki tego typu stosowane są na przykład w branży górniczej i dotyczą maszyn i urządzeń wykorzystywanych do wydobycia węgla. Inną praktyką stosowania leasingu bezpośredniego jest finansowanie działalności rozwojowej w ramach grup kapitałowych. Stabilna finansowo spółka matka dokonuje zakupu określonego dobra a następnie je leasinguje zwykle nowopowstałej, bez zdolności kredytowej i historii, spółce zależnej. Obecnie jednak dominującą formą transakcji leasingowej jest leasing pośredni. W transakcji leasingu pośredniego występują trzy podmioty: leasingodawca, leasingobiorca oraz sprzedawca przedmiotu leasingu. Pomiędzy tymi podmiotami może być zawarta jedna umowa trójstronna lub dwie umowy dwustronne. Graficzną ilustrację klasycznej transakcji leasingu pośredniego refinansowanego przez bank stanowi rysunek 4. Kolejnym istotnym z punktu widzenia praktycznego podziałem transakcji leasingowych jest ich rozróżnienie na leasing czysty oraz leasing 51 Szerzej historię rozwoju leasingu prezentuje praca M. Clark, Leasing. London 1978, s. 3-37. 49
pełny. Leasing czysty to leasing, w którym wszystkie opłaty związane z utrzymaniem we właściwym stanie przedmiotu leasingu obciążają leasingobiorcę. Natomiast w leasingu pełnym opłaty te obciążają leasingodawcę. Należy jednak zwrócić uwagę, że podział ten ma bardziej sens prawno księgowy niż ekonomiczny (określone w umowie prawa i obowiązki stron w tym zakresie, a co za tym idzie refakturowanie). W rzeczywistości ostateczne koszty zawsze ponosi leasingobiorca. Jeżeli bowiem koszty nie są refakturowane przez leasingodawcę na leasingobiorcę (lub też nie dokonuje on płatności bezpośrednio na dostawcę lub wykonawcę) to są one uwzględnione w wysokości opłat leasingowych. Rysunek 4. Klasyczna transakcja leasingu pośredniego 1. Wybranie przedmiotu leasingu przez leasingobiorcę. 2. Zawarcie umowy leasingowej i umów towarzyszących. 3. Wniesienie opłaty wstępnej (może nastąpić również przelanie środków na rachunek leasingodawcy). 4. Zakup przedmiotu leasingu (wystawienie faktury VAT). 5. Zawarcie umowy kredytu (wykupu wierzytelności leasingowych). 6. Przelanie pozostałej niezapłaconej ceny przedmiotu leasingu (może nastąpić również na leasingodawcę a ten następnie przelewa całą cenę przedmiotu leasingu na zbywcę). 7. Wydanie przedmiotu leasingu (zwykle w obecności leasingodawcy). 8. Ubezpieczenie przedmiotu leasingu (zwykle na koszt leasingobiorcy). 9. Spłata rat leasingowych. 10. Przeniesienie własności przedmiotu leasingu lub jego zwrot leasingodawcy. Źródło: Opracowanie własne. Specyficznym rodzajem leasingu jest leasing zwrotny. Jest to transakcja, w której leasingodawca kupuje dobro inwestycyjne od przyszłego leasingobiorcy a następnie oddaje mu je do używania w celach zarobkowych. A zatem zarówno sprzedawca jak i leasingobiorca są tym samym podmiotem. Należy zwrócić uwagę, że leasing zwrotny stanowi raczej 50
MSSF jako regulator właściwego odzwierciedlenia sytuacji finansowej... formę finansowania bieżącej działalności gospodarczej niż finansowania inwestycji. Najczęściej transakcje leasingu zwrotnego mają za cel upłynnienie się przedsiębiorstwa. Sytuacja taka dotyczy zwykle podmiotów gospodarczych, które popadły w kłopoty finansowe lub też podmiotów, które z różnych przyczyn nie mogąc lub nie chcąc zaciągać kredytów, finansują w ten sposób swoje wydatki bieżące lub (co rzadziej występuje) inwestycyjne. Z leasingiem zwrotnym do końca ubiegłego wieku często ściśle powiązany był leasing norweski. W transakcji tej opłata wstępna, płatna jednorazowo, jest zbliżona do sumy wszystkich opłat z tytułu zawartej umowy leasingu. Podstawową przesłanką zawierania tego typu transakcji jest chęć uzyskania w krótkim czasie nadzwyczajnych korzyści podatkowych (jednorazowego wliczenia w koszty uzyskania przychodu wartości zbliżonej do wartości księgowej podlegającego amortyzacji środka trwałego lub nieruchomości). Transakcje te są jednak traktowane szczególnie restrykcyjnie (i zresztą całkowicie słusznie) przez organy skarbowe. Specyficznym rodzajem leasingu, coraz powszechniej występującym w Polsce, nie stanowiącym formy finansowania działalności gospodarczej jest leasing konsumencki. Leasing konsumencki to transakcja, w której leasingobiorcą jest osoba fizyczna. Zarówno w literaturze jak i w praktyce gospodarczej najczęściej przyjmowanym podziałem transakcji leasingu jest jego rozróżnienie na leasing operacyjny i leasing finansowy. Podstawą zróżnicowania transakcji jest w tym przypadku podatkowe prawo zaliczania przedmiotu leasingu do majątku leasingodawcy lub leasingobiorcy. W rzeczywistości jednak definicje te w ustawach podatkowych nie występują, a przyjęte w unormowaniach międzynarodowych (MSR/MSSF) znacznie różnią się od powszechnie obowiązującego w Polsce nazewnictwa. W Polsce rynek leasingu jako formy finansowania działalności przedsiębiorstw rozwija się od 1990 r. W okresie tym można zaobserwować kilka faz jego rozwoju. W pierwszym okresie następował dynamiczny rozwój sprzedaży leasingu. Wzrostowi inwestycji finansowanej leasingiem sprzyja w tym okresie powstawanie bardzo wielu firm leasingowych. Czynnikami napędzającymi koniunkturę były przede wszystkim: możliwości odliczeń podatkowych oraz uproszczona w stosunku do kredytu bankowego procedura udzielania leasingu. Niestety czynniki te, pozwalające w pierwotnej fazie rozwoju rynku na jego szybki wzrost, stały się w kolejnych latach przyczyną istotnego regresu. Większość powstałych z początkiem lat 90. XX wieku niebankowych towarzystw leasingowych nie posiadała odpowiedniego przygotowania do prowadzenia działalności leasingowej. Brak wystarczającej bazy kapitałowej, przy coraz bardziej konserwatywnym podejściu banków do finansowania działalności leasingowej prowadzonej 51
przez podmioty niepowiązane z nimi kapitałowo spowodowały problemy w zakresie płynności finansowej leasingodawców. Jednocześnie brak terminowych spłat rat leasingowych (wynikający często z liberalnego podejścia do oceny zdolności finansowej leasingobiorców) przy jednoczesnym braku sprawnie działającego monitoringu spłacalności transakcji oraz braku efektywnie prowadzonych działań windykacyjnych doprowadziły do upadłości niejednej firmy leasingowej. Doprowadziło to do wyhamowania i regresu w latach 2000-2002 sprzedaży leasingu jako instrumentu finansowania przedsiębiorstw. Podczas gdy w roku 1999 wyleasingowane zostały aktywa o wartości netto na poziomie 9,9 mld PLN, w 2002 r. już tylko na poziomie 8,3 mld PLN. Kolejny etap, datowany od 2003 r., to okres ponownego intensywnego rozwoju rynku leasingu, już w oparciu o bankowe towarzystwa leasingowe. Zahamowanie dynamiki w istotnym stopniu na skutek nadchodzącego kryzysu gospodarczego nastąpiło w roku 2008, w którym wyleasingowano środki trwałe wartości netto 33,1 mld PLN, a więc tylko nieznacznie wyższym niż w roku 2007. Natomiast istotne załamanie rynku nastąpiło rok później. W 2009 roku wartość wyleasingowanych środków trwałych spadła do poziomu 23,0 mld PLN (wykres 1). Podobne tendencje wystąpiły również w innych krajach Europy, zmagających się z kryzysem i wyhamowaniem inwestycji. Wykres 1. Łączna wartość aktywów netto sfinansowanych leasingiem w Polsce w latach 2001-2013 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Związku Polskiego Leasingu. http:// www.leasing.org.pl/pl/statystyki/. Analizie poddano raporty za lata 2001-2013. Pozytywne tendencje można zauważyć począwszy od 2010 r., kiedy to następuje wzrost akcji leasingowej, która osiągnęła w 2013 r. poziom 30,2 mld PLN. W strukturze przedmiotowej inwestycji finansowanych leasingiem dominują ruchomości, a wśród nich pojazdy (w 2013 r. 68,4% rynku leasingu 52
MSSF jako regulator właściwego odzwierciedlenia sytuacji finansowej... ruchomości). Istotny jest również udział leasingu maszyn i urządzeń przemysłowych (26,8% wykres 2). Natomiast w zakresie leasingu nieruchomości finansowane są zarówno budynki przemysłowe, handlowe i usługowe, biurowe jak i hotele (wykresy 2 i 3). Wykres 2. Struktura przedmiotowa rynku leasingu ruchomości w Polsce w 2013 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Związku Polskiego Leasingu. http:// www.leasing.org.pl/pl/statystyki/2013. Wykres 3. Struktura przedmiotowa rynku leasingu nieruchomości w Polsce w 2013 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Związku Polskiego Leasingu. http:// www.leasing.org.pl/pl/statystyki/2013. W praktyce leasing jako instrument finansowania inwestycji często rozpatrywany jest jako alternatywa do kredytu inwestycyjnego. Dokonana analiza danych statystycznych salda kredytów inwestycyjnych oraz leasingu (wykres 4) wskazuje jednak na przewagę inwestycji finansowanych kredytem. 53
Wykres 4. Finansowanie inwestycji kredytem inwestycyjnym i leasingiem (2008-2013 w mld PLN) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Związku Polskiego Leasingu. http:// www.leasing.org.pl/files/uploaded/statystyki_2013/statystyki_12_2013/wyniki- -branzy-leasingowej_21.01.2014-2.pdf Na koniec 2013 r. wartość aktywnego portfela leasingu w Polsce wyniosła 64,5 mld PLN, podczas gdy saldo kredytów inwestycyjnych 83,9 mld PLN. Oznacza to nadwyżkę salda udzielonych (i czynnych) kredytów inwestycyjnych nad łączną wartością czynnego portfela leasingowego o 19,4 mld PLN (natomiast w 2008 r. salda te były zbliżone do siebie). Natomiast udział leasingu w finansowaniu inwestycji w Polsce wynosi obecnie prawie 13% (wykres 5). Wykres 5. Udział leasingu w finansowaniu inwestycji w Polsce (2001-2013). *rok 2013 prognoza Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Związku Polskiego Leasingu (http:// www.leas- ing.org.pl/files/uploaded/statystyki oraz Roczników Statystycznych GUS za lata 2001-2012. 54
MSSF jako regulator właściwego odzwierciedlenia sytuacji finansowej... 3.2. Przesłanki finansowania inwestycji leasingiem Podstawową przesłanką wykorzystywania leasingu w finansowaniu inwestycji przedsiębiorstw są korzyści podatkowe. Dla celów podatkowych leasing zdefiniowany został jako umowa nazwana w kodeksie cywilnym, a także każda inna umowa, na mocy której jedna ze stron, zwana dalej finansującym oddaje do odpłatnego używania albo używania i pobierania pożytków na warunkach określonych w ustawie drugiej stronie, zwanej dalej korzystającym, podlegające amortyzacji środki trwałe lub wartości niematerialne i prawne, a także grunty. Dla leasingobiorcy najbardziej istotnym aspektem podatkowym leasingu jest możliwość wliczania całych opłat leasingowych w koszty uzyskania przychodu, czyli uzyskanie efektu tak zwanej osłony lub tarczy podatkowej 52. Sytuacja taka występuje wówczas, gdy umowa leasingu spełnia następujące warunki: 1) została zawarta na czas oznaczony, stanowiący co najmniej 40% normatywnego okresu amortyzacji, jeżeli jej przedmiotem są podlegające odpisom amortyzacyjnym rzeczy ruchome lub wartości niematerialne i prawne, albo została zawarta na okres co najmniej 5 lat, jeżeli jej przedmiotem są podlegające odpisom amortyzacyjnym nieruchomości, oraz 2) suma ustalonych w niej opłat, pomniejszona o należny podatek od towarów i usług, odpowiada co najmniej wartości początkowej środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych, a w przypadku zawarcia przez finansującego następnej umowy leasingu środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej będących uprzednio przedmiotem takiej umowy odpowiada co najmniej jego wartości rynkowej z dnia zawarcia następnej umowy leasingu 53. W takim przypadku odpisów amortyzacyjnych dokonuje finansujący. Jest to tak zwana umowa leasingu operacyjnego w myśl prawa podatkowego 54. Drugi rodzaj leasingu w sensie prawa podatkowego to tak zwany leasing kapitałowy, w którym do kosztów uzyskania przychodów korzystającego nie można zaliczyć całych opłat leasingowych. Sytuacja taka występuje wówczas gdy: 52 Kwestię tę szczegółowo prezentuje Kałdoński M., Wykorzystanie leasingu do transferu osłon podatkowych [w:] Nauki finansowe wobec współczesnych problemów gospodarki polskiej, (red.) Z. Dreszer. Tom II Finanse przedsiębiorstw., Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie., Kraków 2004, s. 309-315. 53 Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych. (t. j. Dz. U. z 2012 r. poz. 361 z późniejszymi zmianami), Art. 23b oraz Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych. (t.j. Dz. U. z 2014 r. poz. 851.), Art. 17f. 54 Należy podkreślić, że ustawy podatkowe nie definiują pojęcia leasingu operacyjnego czy kapitałowego. W praktyce leasingowej przyjęło się nazywać operacyjnym ten rodzaj leasingu, który pozwala korzystającemu wliczać całą ratę leasingową w koszty uzyskania przychodów, nie może jednak wliczyć odpisów amortyzacyjnych. 55
1) umowa leasingu została zawarta na czas oznaczony, 2) suma ustalonych w umowie leasingu opłat, pomniejszona o należny VAT, odpowiada co najmniej wartości początkowej środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych, a w przypadku zawarcia przez finansującego następnej umowy leasingu środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej będących uprzednio przedmiotem takiej umowy odpowiada co najmniej jego wartości rynkowej z dnia zawarcia następnej umowy leasingu, 3) umowa zawiera postanowienie, że odpisów amortyzacyjnych w podstawowym okresie umowy leasingu dokonuje korzystający. W tym przypadku do kosztów uzyskania przychodów przez przedsiębiorstwo finansujące inwestycję leasingiem zaliczyć można amortyzację, oraz część odsetkową raty leasingowej, na którą składają się najczęściej odsetki od zainwestowanego kapitału oraz marża zysku leasingodawcy 55. Mając na uwadze powyższe należy szczegółowo zwrócić uwagę na uwarunkowania w działalności konkretnego przedsiębiorstwa zamierzającego korzystać z leasingu. Podstawowym warunkiem uzyskania korzyści podatkowych jest generowanie przez inwestora zysku brutto na całości realizowanej przez niego działalności gospodarczej. W przypadku gdy przedsiębiorstwo ponosi stratę, nie odprowadza podatku dochodowego. W takim przypadku nie można mówić o jakichkolwiek korzyściach podatkowych. Podejmując decyzję o finansowaniu inwestycji leasingiem w oparciu o efekt osłony podatkowej warto zwrócić uwagę, że korzyści podatkowe są możliwe do uzyskania tylko wówczas, jeżeli okres leasingu będzie zdecydowanie krótszy od okresu amortyzacji środka trwałego, stanowiącego przedmiot leasingu. Jeżeli okresy te będą zbliżone do siebie wówczas nie następuje przyspieszenie amortyzacji podatkowej. Jednocześnie należy pamiętać, że leasing daje osłonę podatkową w okresie trwania umowy. Tymczasem okres faktycznego korzystania z danego środka trwałego jest zazwyczaj zdecydowanie dłuższy. W kolejnych latach przedsiębiorstwo nie tylko nie będzie miało do odliczenia rat leasingowych, ale również amortyzacja będzie zdecydowanie niższa niż w przypadku finansowania inwestycji leasingiem finansowym. Przedsiębiorstwo dokona bowiem wykupu środka trwałego po cenie zdecydowanie niższej niż jej wartość rynkowa, a wynikającej z umowy leasingowej. Cena ta będzie wartością, według której środek zostanie wprowadzony do ewidencji środków trwałych i od której będzie naliczana amortyzacja. W ten sposób leasing operacyjny nie tyle daje dodatko- 55 Do kosztów uzyskania przychodów korzystającego nie może być natomiast wliczona wartość kaucji. 56
MSSF jako regulator właściwego odzwierciedlenia sytuacji finansowej... we efekty podatkowe ale przenosi te efekty w czasie 56. Tymczasem leasing finansowy (w aspekcie podatkowym tożsamy z kredytem) pozwala na równomierne odpisy amortyzacyjne w całym okresie umorzeniowym, najczęściej zbliżonym do okresu używalności danego środka trwałego. Mając na uwadze powyższe następnym elementem, na który należy zwrócić uwagę to rozkład prognozowanego zysku w przedsiębiorstwie w kolejnych latach oraz tendencja w zakresie kształtowania stóp podatkowych. Jeśli w pierwotnym okresie inwestycja nie generuje zysków, które byłyby opodatkowane wówczas nie ma sensu korzystanie z leasingu operacyjnego. Podobnie jest w przypadku gdy określone przesłanki wskazują na wysoce prawdopodobne podwyższanie stawki podatku dochodowego w przyszłości. Wówczas bardziej opłacalne może być pozostawienie amortyzacji na późniejszy okres, kiedy stawki podatkowe będą wyższe. Omawiając korzyści podatkowe transakcji leasingu operacyjnego warto natomiast zwrócić uwagę na kwestię opłaty wstępnej (czyli pierwszej płatności wynikającej z umowy leasingu). Stanowi ona udział własny w finansowaniu inwestycji. W przypadku gdy opłata wstępna jest określona na wysokim poziomie (na przykład 40% wartości środka trwałego) wówczas przedsiębiorstwo może osiągnąć istotną korzyść podatkową w miesiącu, w którym dokonuje tej płatności. Jeśli zatem w danym okresie inwestor osiąga ponadprzeciętny zysk, warto zastanowić się nad wykorzystaniem leasingu operacyjnego jako instrumentu kształtowania zobowiązań podatkowych przedsiębiorstwa. Należy jednak przy tym pamiętać, że w kolejnych miesiącach osłona podatkowa będzie dużo niższa. Aspekt podatkowy jest kluczową przesłanką korzystania z leasingu przez przedsiębiorstwo realizujące inwestycję. Nie jest natomiast jedyną. Przedsiębiorcy często wykorzystują tę formę wskazując na mniejsze formalności związane z uzyskaniem finansowania leasingiem niż kredytem. Należy jednak podkreślić, że zasada ta dotyczy zwykle przedmiotów leasingu łatwo zbywalnych, najczęściej pojazdów. Przedsiębiorstwa realizujące złożoną technologicznie inwestycję raczej nie mogą liczyć na uproszczoną procedurę leasingową. Ocena leasingobiorcy dokonywana przez przedsiębiorstwo leasingowe koncentruje się, podobnie jak w banku, na ocenie efektywności inwestycji i analizie finansowej opartej o prognozę sprawozdań finansowych. Koniecznym zatem jest przygotowanie szczegółowego biznes planu, pozwalającego na dokonanie tej analizy. 56 Jedynie przy założeniu, że środek trwały zostanie sprzedany lub zutylizowany (na przykład ze względu na pełne zużycie) zaraz po jego wykupie leasing przynosi określony dodatkowy efekt. Może tak nastąpić przy bardzo intensywnej eksploatacji leasingowanego przedmiotu (na przykład środki transportu w przedsiębiorstwach kurierskich, które po zakończeniu jednej umowy leasingowej dokonują zawarcia kolejnego leasingu na nowy samochód i ponownie korzystają z osłony podatkowej). 57
Istotną przesłanką korzystania z leasingu jest świadczenie przez leasingodawcę dodatkowych usług. W przypadku leasingu pojazdów przedsiębiorstwa leasingowe oferują dodatkowe usługi. Należą do nich: rejestracja pojazdu, przejmują na siebie szereg obowiązków. Załatwiają kwestię ubezpieczenia, rejestracji, płatności podatku od środków transportowych, często świadczą usługę zarządzania flotą. Posiadają również korzystnie wynegocjowane z towarzystwem ubezpieczeniowym stawki ubezpieczeń komunikacyjnych. Realizujący inwestycję najczęściej nie jest w stanie uzyskać tak istotnych rabatów negocjując z ubezpieczycielem. W przypadku wystąpienia szkody komunikacyjnej to leasingodawca dokonuje wszystkich czynności związanych z jej rozliczeniem u ubezpieczyciela (oczywiście koszty związane z niedoszacowaniem szkody zawsze ponosi leasingobiorca). Do zalet leasingu zalicza się również brak konieczności posiadania określonego zabezpieczenia prawnego przez inwestora, co jest konieczne w przypadku kredytu inwestycyjnego. Należy jednak pamiętać, że przedmiot leasingu do czasu jego wykupienia przez leasingobiorcę jest własnością leasingodawcy, przez co leasingobiorca ma określone ograniczenia w dysponowaniu nim. Może być to istotne na przykład w przypadku gdy inwestycja nie okazuje się na tyle rentowna jak zakładano na etapie podejmowania decyzji. W przypadku gdy inwestor podejmie decyzję o jej zakończeniu musi uzyskać zgodę przedsiębiorstwa leasingowego na wcześniejsze zakończenie umowy leasingu, wykup przedmiotu leasingu a następnie jego ewentualną sprzedaż. W praktyce różne są stanowiska przedsiębiorstw leasingowych w tej kwestii. Inną zaletą, wskazywaną zwłaszcza przez przedstawicieli przedsiębiorstw leasingowych, jest brak odzwierciedlenia transakcji w bilansie przedsiębiorstwa. Kwestię tę należy jednak jednoznacznie wyjaśnić. 3.3. Ujęcie leasingu w sprawozdaniach finansowych wg MSSF i jego wpływ na obraz finansowy przedsiębiorstwa W Polsce w praktyce księgowej lat 90. XX w. umowy leasingu zwykle nie były odzwierciedlane w sprawozdaniach finansowych. Nie było również jakichkolwiek unormowań leasingu w ustawie o rachunkowości. Dopiero począwszy od 1 stycznia 2002 r. Ustawa o rachunkowości, chociaż nie definiuje pojęcia leasing, odnosi się do umowy, zgodnie z którą jedna ze stron, zwana dalej finansującym, oddaje drugiej stronie, zwanej dalej korzystającym, środki trwałe lub wartości niematerialne i prawne do odpłatnego używania lub również pobierania pożytków na czas oznaczony 57. Zapisy znowelizowanej w tym zakresie UoR oparte są w dużej mierze na założeniach MSR (w szczególności nr 17), które z kolei precyzują następu- 57 Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, op. cit., Art. 3, ust. 4. 58
MSSF jako regulator właściwego odzwierciedlenia sytuacji finansowej... jące pojęcia oddające charakter umowy leasingowej 58 : Umowa leasingowa umowa, na mocy której w zamian za opłatę lub serię opłat, leasingodawca przekazuje leasingobiorcy prawo do użytkowania danego składnika aktywów przez uzgodniony okres. Rozpoczęcie leasingu wcześniejsza z dwóch dat: zawarcia umowy leasingowej, zobowiązania się stron umowy do przestrzegania zasadniczych postanowień umowy leasingowej. Okres leasingu nieodwołalny okres, na który leasingobiorca zobowiązał się umową do leasingu danego składnika aktywów, wraz z wszelkimi dodatkowymi okresami, w których leasingobiorca ma prawo kontynuować leasing składnika aktywów za wniesieniem dalszych opłat lub bez ich wnoszenia, pod warunkiem, że w chwili rozpoczęcia leasingu jest wystarczająco pewne, że leasingobiorca skorzysta z tego prawa. Minimalne opłaty leasingowe opłaty wnoszone w trakcie okresu leasingu, do uiszczenia których leasingobiorca jest lub może być obowiązany, z wyłączeniem warunkowych opłat leasingowych oraz kosztów usług i podatków płaconych przez leasingodawcę i mu zwracanych. Do opłat tych zalicza się również wszelkie kwoty gwarantowane przez leasingobiorcę lub podmiot z nim powiązany oraz ewentualną wartość końcową zagwarantowaną leasingodawcy przez leasingobiorcę lub podmiot z nim powiązany. Wartość godziwa kwota za jaką na danych warunkach rynkowych składnik aktywów mógłby zostać wymieniony, a zobowiązanie zaspokojone, pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi stronami transakcji. Ekonomiczny okres użytkowania: a) okres, w trakcie którego, według przewidywań, dany składnik aktywów może być gospodarczo wykorzystany przez jednego lub więcej użytkowników, lub b) liczba jednostek produktu lub podobnych jednostek, które według przewidywań, uzyska z danego składnika aktywów jeden lub więcej użytkowników. Okres użytkowania jest to szacunkowy, pozostały okres, którego długości nie ogranicza umowa leasingu, w ciągu którego jednostka gospodarcza przewiduje czerpanie korzyści ekonomicznych zawartych w tym składniku leasingu. 58 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L320/83 z dnia 29.11.2008 r. Międzynarodowy Standard Rachunkowości 17, Leasing, p. 4. 59
Gwarantowana wartość końcowa ta część wartości końcowej, która jest zagwarantowana przez leasingobiorcę lub przez podmiot powiązany z leasingobiorcą (kwota gwarantowana to maksymalna kwota, jaka mogłaby w jakichkolwiek okolicznościach podlegać zapłacie). Niegwarantowana wartość końcowa ta część wartości końcowej przedmiotu leasingu, której uzyskanie przez leasingodawcę nie jest zapewnione lub jest gwarantowane wyłącznie przez podmiot powiązany z leasingodawcą. Początkowe koszty bezpośrednie to krańcowe koszty, które można przypisać bezpośrednio procesowi negocjowania leasingu i działaniom zmierzającym do zawarcia umowy leasingowej, z wyjątkiem kosztów poniesionych przez producenta lub pośrednika leasingowego. Inwestycja leasingowa brutto suma minimalnych opłat leasingowych wynikających z umowy leasingu finansowego oraz ewentualnej niegwarantowanej wartości końcowej należnej leasingodawcy. Niezrealizowane przychody finansowe różnica pomiędzy: a) sumą minimalnych opłat leasingowych wynikających z umowy leasingu finansowego oraz ewentualnej niegwarantowanej wartości końcowej należnej leasingodawcy, a b) wartością bieżącą kwoty z punktu a) ustaloną przy zastosowaniu stopy procentowej leasingu (inwestycja leasingowa netto). Stopa procentowa leasingu stopa dyskontowa, która na dzień rozpoczęcia leasingu powoduje, że łączna wartość bieżąca minimalnych opłat leasingowych oraz niegwarantowanej wartości końcowej równa się sumie wartości godziwej przedmiotu leasingu oraz wszelkich początkowych kosztów bezpośrednich poniesionych przez leasingodawcę. Krańcowa stopa procentowa leasingobiorcy stopa procentowa jaką leasingobiorca musiałby zapłacić na podstawie podobnej umowy leasingu, lub stopa procentowa, na dzień rozpoczęcia leasingu, przy jakiej leasingobiorca musiałby pożyczyć środki niezbędne do zakupu danego składnika aktywów, na podobny okres i przy podobnych zabezpieczeniach. Leasing finansowy to umowa leasingowa, na mocy której następuje przeniesienie zasadniczo całego ryzyka i pożytków wynikających z tytułu posiadania aktywów na leasingobiorcę. Ostateczne przeniesienie tytułu prawnego może, lecz nie musi nastąpić. Leasing operacyjny to umowa leasingowa różna od umowy leasingu finansowego. Takie zdefiniowanie zróżnicowania umowy leasingu finansowego i operacyjnego akcentuje zatem ryzyko i korzyści, jakie ponosi strona umowy leasingowej. Ryzyko rozumiane jest tutaj jako możliwość poniesienia straty z powodu niewykorzystania zdolności produkcyjnych, utraty przy- 60
MSSF jako regulator właściwego odzwierciedlenia sytuacji finansowej... datności technicznej lub zmian poziomu osiąganego zwrotu, spowodowanych zmianami warunków ekonomicznych 59. Zaliczenie umowy leasingu do finansowego lub operacyjnego zależy od treści ekonomicznej transakcji a nie od formy umowy. Zgodnie z tym daną umowę klasyfikuje się do umowy leasingu finansowego, jeżeli umowa spełnia co najmniej jeden z poniższych warunków: przenosi własność jej przedmiotu na leasingobiorcę przed końcem okresu leasingu; zawiera prawo do nabycia jej przedmiotu przez korzystającego, po zakończeniu okresu leasingu, po cenie na tyle niższej od wartości godziwej, ustalonej na dzień, kiedy prawo to będzie mogło być zrealizowane. Istotnym tutaj jest by cena ta dawała wystarczającą pewność, że leasingobiorca skorzysta z prawa nabycia przedmiotu leasingu; okres leasingu, stanowi większą część ekonomicznego okresu użytkowania środka trwałego lub prawa majątkowego, nawet jeżeli tytuł prawny nie ulega przeniesieniu; wartość bieżących minimalnych opłat leasingowych na dzień rozpoczęcia leasingu wynosi zasadniczo prawie tyle, ile wynosi łączna wartość godziwa przedmiotu leasingu; przedmiot umowy został dostosowany do indywidualnych potrzeb leasingobiorcy. Może on być używany wyłącznie przez leasingobiorcę, bez wprowadzania w nim istotnych modyfikacji 60. Jeżeli umowa nie spełnia żadnego z wyżej wymienionych warunków zaliczana jest do umowy leasingu operacyjnego. Do typowych sytuacji, w których umowa jest klasyfikowana do umów leasingu finansowego MSR 17 zalicza: przeniesienie straty leasingodawcy na leasingobiorcę w sytuacji wypowiedzenia umowy leasingu przez leasingobiorcę, możliwość kontynuowania leasingu przez leasingobiorcę przez dodatkowy okres za opłatą, która jest znacznie niższa od opłat obowiązujących na rynku, sytuację w której zyski lub straty z tytułu zmiany wartości godziwej przypisanej do wartości końcowej przypadają leasingobiorcy 61. Tak określone warunki zaliczania umów leasingu do transakcji leasingu finansowego, przy istniejącym w Polsce unormowaniu cywilnoprawnym umów leasingowych powoduje, że niemalże każda umowa ma charakter umowy leasingu finansowego. 59 Ibid., p. 7. 60 Ibid., p. 10. 61 Ibid., p. 11. 61
Przytoczone rozróżnienie na leasing finansowy i operacyjny jest niezbędne do określenia sposobu prezentacji leasingu w sprawozdaniach finansowych leasingobiorcy. W przypadku leasingu finansowego na dzień rozpoczęcia okresu leasingu przedmiot leasingu ujmowany jest w aktywach i zobowiązaniach bilansu w kwotach równych wartości godziwej przedmiotu leasingu ustalonej na dzień rozpoczęcia leasingu lub w kwotach równych wartości bieżącej minimalnych opłat leasingowych ustalonej na dzień rozpoczęcia leasingu, jeżeli jest ona niższa od wartości godziwej. Przy obliczaniu wartości bieżącej minimalnych opłat leasingowych stopą dyskontową jest stopa procentowa leasingu (jeśli możliwe jest jej wyznaczenie) lub krańcowa stopa procentowa leasingobiorcy. Natomiast wszystkie początkowe koszty bezpośrednie leasingobiorcy zwiększają kwotę wykazywaną jako składnik aktywów. W dniu rozpoczęcia okresu leasingu należy wielkość leasingowanych aktywów trwałych i zobowiązań do zapłaty przyszłych rat leasingowych wykazać w tej samej kwocie, z wyjątkiem początkowych kosztów bezpośrednich leasingobiorcy (o ile takie poniósł), które powiększają wartość aktywów. Do kosztów tych można zaliczyć na przykład koszty negocjacji transakcji leasingowej, prowizję dla pośrednika leasingowego, itp. Jednocześnie zobowiązania finansowe z tytułu opłat leasingowych należy zróżnicować na zobowiązania krótkoterminowe (wymagalne do roku od dnia bilansowego) oraz długoterminowe (ta część rat leasingowych, która przypada do zapłaty powyżej roku od dnia bilansowego). W tym zakresie przedsiębiorstwo powinno prezentować zobowiązania z tytułu leasingu podobnie jak wszelkie pozostałe ujmowane w bilansie. Takie ujęcie początkowe leasingowanych aktywów trwałych oraz zobowiązań z tytułu leasingu w sprawozdaniach finansowych leasingobiorcy należy uznać za właściwe. Leasing jest bowiem instrumentem finansowania inwestycji rzeczowej w przedsiębiorstwie. Zawarcie umowy leasingowej powoduje nabycie (w sensie ekonomicznym) przez przedsiębiorstwa aktywu trwałego, w oparciu o który prowadzi dalszą działalność gospodarczą. Transakcja leasingowa rodzi również dla przedsiębiorstwa określone zobowiązania finansowe. Brak wykazania tych pozycji w sprawozdaniach finansowych przedsiębiorstwa mocno zniekształca obraz kondycji finansowej przedsiębiorstwa w zakresie wielkości aktywów trwałych (w tym ich rentowności) czy też poziomu zadłużenia. Zniekształceniu ulegają bowiem wszelkie wskaźniki oparte na tych wielkościach pozwalające na dokonanie oceny finansowej przedsiębiorstwa. MSR 17 określa również późniejszą wycenę leasingowanych aktywów trwałych. W przypadku leasingu finansowego ponoszone opłaty leasingowe rozdzielane są na część kosztową (koszty finansowe) oraz zmniejszenie zobowiązań. W praktyce duże problemy stwarza rozliczanie części kosz- 62
MSSF jako regulator właściwego odzwierciedlenia sytuacji finansowej... towej w czasie. Zgodnie z zasadami określonymi przez MSR 17 koszty finansowe rozliczać należy w taki sposób na poszczególne okresy leasingu, aby uzyskać stałą okresową stopę procentową w stosunku do niespłaconego salda zobowiązań. Przedsiębiorstwa stosujące MSR-y w tym zakresie dokonują najczęściej przybliżonych obliczeń. Przedmioty leasingowane przez przedsiębiorstwo, w leasingu finansowym są przez nie amortyzowane. Zasady amortyzacji leasingowanych aktywów trwałych powinny być spójne z zasadami amortyzacji pozostałych aktywów trwałych przedsiębiorstwa, których jest ono właścicielem. Leasingobiorca w okresie przewidywanego używania leasingowanego przedmiotu dokonuje systematycznego odpisu wartości przedmiotu leasingu w poszczególnych okresach obrotowych. Leasingowane aktywa trwałe są zatem, w tym aspekcie, zrównane z pozostałymi aktywami trwałymi będącymi własnością leasingobiorcy, których nabycie sfinansowane zostało z innych źródeł (własnych lub obcych). Natomiast w przypadku leasingu operacyjnego opłaty leasingowe ujmuje się jako koszty w okresie leasingu metodą liniową nawet wówczas jeśli są one dokonywane w sposób nieodpowiadający tej metodzie. Nie są natomiast odzwierciedlane w bilansie leasingowane aktywa trwałe czy też zobowiązania z tytułu opłat leasingowych. Leasingobiorca ma obowiązek ujawniania informacji dotyczącej łącznej kwoty przyszłych minimalnych opłat leasingowych z tytułu nieodwoływalnego leasingu operacyjnego (w przedziałach czasowych: do roku, powyżej roku do 5 lat oraz powyżej 5 lat). Należy jednak podkreślić, że ten rodzaj leasingu, ze względu na określone wcześniej kryteria w polskiej praktyce leasingowej występuje niezwykle rzadko. Przeanalizowane wcześniej regulacje MSR 17 dobrze odzwierciedlają i regulują zagadnienie ujmowania transakcji leasingowych w sprawozdaniach finansowych przedsiębiorstwa finansującego inwestycję leasingiem. Ich stosowanie pozwala na dokonanie zobiektywizowanej oceny określonych obszarów finansowych przedsiębiorstwa. Również przepisy ustawy o rachunkowości obowiązujące w Polsce w tym zakresie różnicują leasing finansowy od leasingu operacyjnego. Przedmioty leasingu zalicza się do aktywów trwałych korzystającego, jeżeli umowa leasingu spełnia co najmniej jeden z warunków: przenosi własność jej przedmiotu na korzystającego po zakończeniu okresu, na który została zawarta, zawiera prawo do nabycia jej przedmiotu przez korzystającego, po zakończeniu okresu, na jaki została zawarta, po cenie niższej od wartości rynkowej z dnia nabycia, okres na jaki została zawarta, odpowiada w przeważającej części przewidywanemu okresowi ekonomicznej użyteczności środka trwa- 63
łego lub prawa majątkowego, przy czym nie moąe on być krótszy niż ¾ tego okresu. Własność przedmiotu umowy może byż, po okresie, na jaki umowa została zawarta, przeniesiona na korzystającego, suma opłat, pomniejszonych o dyskonto, ustalona w dniu zawarcia umowy i przypadająca do zapłaty w okresie jej obowiązywania, przekracza 90% wartości rynkowej przedmiotu umowy na ten dzień, zawiera przyrzeczenie finansującego do zawarcia z korzystającym kolejnej umowy o oddanie w odpłatne używanie tego samego przedmiotu lub przedłużenia umowy dotychczasowej, na warunkach korzystniejszych od przewidzianych w dotychczasowej umowie, przewiduje możliwość jej wypowiedzenia, z zastrzeżeniem, że wszelkie powstałe z tego tytułu koszty i straty poniesione przez finansującego pokrywa korzystający, przedmiot umowy został dostosowany do indywidualnych potrzeb korzystającego. Może on być używany wyłącznie przez korzystającego, bez wprowadzania w nim istotnych zmian 62. Przedstawione powyżej warunki kwalifikowania umowy leasingu do leasingu finansowego lub operacyjnego są zasadniczo, jeśli chodzi o skutki ekonomiczne transakcji, zbieżne z MSR 17. Niestety przepisy ustawy mocno zawężają listę przedsiębiorstw zobowiązanych do stosowania tych zasad. Leasingobiorca (określany w ustawie w ślad za kodeksem cywilnym korzystającym) może bowiem zastosować uproszczenia, o ile jego roczne sprawozdanie finansowe nie podlega obowiązkowi badania i ogłaszania stosownie do przepisów UoR określonych w art. 64 ust.1 63. Uproszczenie polega na możliwości kwalifikacji umowy leasingu finansowego według zasad określonych w przepisach podatkowych, co powoduje jej zakwalifikowanie do leasingu operacyjnego. W rezultacie konieczność stosowania przepisów zobowiązujących do ujmowania w sprawozdaniach finansowych leasingowanych aktywów trwałych i zobowiązań z tytułu leasingu (a odpowiadających treści MSR 17) ma nieliczna grupa największych przedsiębiorstw. 3.4. Projektowane zmiany w zakresie ujmowania leasingu w sprawozdaniach finansowych przedsiębiorstwa finansującego inwestycję leasingiem Osobnym problemem jest zróżnicowanie ujmowania w sprawozdaniach finansowych leasingu finansowego i operacyjnego. Interpretacja treści ekonomicznej transakcji leasingowej przez służby księgowe przedsiębiorstwa stwarza możliwość obejścia przez leasingobiorców przepisów 62 Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości op. cit., Art. 3. ust. 4. 63 Ibid. art. 3 ust. 6. 64
MSSF jako regulator właściwego odzwierciedlenia sytuacji finansowej... wskazujących na konieczność prezentowania leasingu w sprawozdaniach finansowych. Zasady kwalifikowania umów leasingowych prezentuje rysunek 5. Rys. 5. Zasady kwalifikowania umów leasingu dla leasingobiorcy dla celów bilansowych Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Biuletyn Informacyjny dla służb ekonomiczno finansowych. Nr 27 (530) z dnia 20.09.2005r. Leasing w ujęciu podatkowym i rachunkowym, s. 37. Wystarczy zaliczenie danej umowy do leasingu operacyjnego by w sprawozdaniach finansowych nie były prezentowane składniki aktywów trwałych nabytych poprzez zawarcie umowy leasingowej, jak również nie były prezentowane zobowiązania finansowe z tytułu leasingu. To istotnie zaburza przejrzystość i porównywalność sprawozdań finansowych różnych podmiotów korzystających z leasingu. Mając na uwadze powyższe, opracowany został projekt zmian w standardzie 17. Zasadnicza zmiana odnosi się do definicji leasingu, podziału umów leasingu oraz sposobu jego odzwierciedlania w sprawozdaniach finansowych. Proponowana definicja wskazuje na leasing jako umowę przenoszącą prawo korzystania z danego składnika aktywów (przedmiotu leasingu) na pewien okres czasu w zamian za wynagrodzenie 64. Według przytoczonej definicji umowa zawiera element leasingu, jeżeli jej realizacja zależy od wykorzystania określonego składnika aktywów, który można zidentyfikować i jeżeli przenosi ona prawo kontroli wykorzystania danego składnika aktywów na wyznaczony okres w zamian za wynagrodzenie. Prawo korzystania z danego aktywu trwałego ulega przeniesieniu na leasin- 64 Biuletyn MSSF. Naprzeciw standardom. Wydanie 05/2013, lipiec 2013, Deloitte, http://www.iasplus. com/en/publications/poland/biuletyn-mssf/5-2013/at_download/file/pl_biuletyn_mssf_2013_5.pdf., s. 4. 65
gobiorcę tylko wówczas, gdy ma on możliwość bezpośredniego korzystania z tego aktywu i jednoczesnego czerpania z niego korzyści. Umowy zawierające elementy niebędące leasingiem leasingobiorca będzie zobowiązany podzielić na część leasingową i nieleasingową i rozliczać tę drugą zgodnie z odpowiadającymi jej innymi standardami. Jednocześnie umowy leasingu z okresem trwania do 12 miesięcy włącznie mają być rozliczane zgodnie z obowiązującymi zasadami rozliczania umów leasingu operacyjnego. Przygotowany projekt proponuje klasyfikowanie umów leasingu jako typu A lub typu B, w zależności od charakteru danego składnika aktywów. Jako leasing typu B kwalifikowany byłby leasing nieruchomości w tym: gruntu, budynku lub jego części, chyba że okres leasingu obejmowałby większość pozostałego okresu użyteczności ekonomicznej danego składnika aktywów lub wartość bieżąca stałych opłat leasingowych stanowiłaby całość wartości godziwej tego składnika. Pozostałe umowy byłyby klasyfikowane jako leasing typu A, chyba że okres obowiązywania umowy stanowiłby nieznaczną część okresu użyteczności ekonomicznej danego składnika aktywów lub wartość bieżąca stałych opłat leasingowych byłaby nieistotna w porównaniu z wartością godziwą tego składnika aktywów. Powyższe prezentuje rysunek 6. Składnik aktywów i zobowiązanie z tytułu leasingu wycenia się początkowo wg wartości godziwej płatności leasingowych, natomiast początkowe koszty bezpośrednie związane z zawarciem umowy leasingowej można skapitalizować w pozycji składnika aktywów stanowiącego przedmiot leasingu. W leasingu typu A leasingobiorca amortyzuje dany składnik aktywów w sposób systematyczny, natomiast koszty odsetkowe w opłatach leasingowych ujmuje się metodą efektywnej stopy procentowej (a zatem wraz z upływem czasu koszty odsetkowe maleją, a amortyzacja leasingowanego aktywu jest stała (o ile jest rozliczana liniowo, w przypadku amortyzacji degresywnej również maleje) 65. Zasada ta odpowiada obecnemu sposobowi rozliczania umów leasingu finansowego. Natomiast w leasingu typu B leasingobiorca ujmuje jedną kwotę kosztów metodą liniową. 65 Ibid., s. 7. 66