Autor: Sebastian Pich Moduł 1 Przestępstwo i przestępczość w ujęciu kryminologicznym i penitencjarnym 1. Pojęcie kryminologii Czysto leksykalne określenie terminu kryminologia pochodzącego od greckich słów crimen (przestępstwo, zbrodnia) oraz logos (nauka), czyli nauka o przestępstwie jest niewystarczające i niezadowalające dla jasnego i precyzyjnego wskazania przedmiotu i zakresu zainteresowań tej dyscypliny 1. Zaproponowana definicja kryminologii według B. Hołysta to nauka o przestępstwie i przestępcy, o objawach i przyczynach przestępczości i innych związanych z nią zjawiskach patologii społecznej oraz o ich zapobieganiu, a także o funkcjonowaniu systemu sprawiedliwości karnej 2. Inną definicję dla dalszych rozważań proponują J. Błachut, A. Gaberle i K. Krajewski wskazując, że kryminologia to nauka społeczna zajmująca się badaniem i gromadzeniem całościowej wiedzy na temat przestępstwa jako pewnej szczególnej formy zachowania dewiacyjnego, przestępczości jako pewnego zjawiska społecznego, a także osoby sprawcy przestępstwa jak również ofiary przestępstwa, a także instytucji i mechanizmów kontrolnych, jakie tworzą społeczeństwa w celu zapobiegania i zwalczania przestępczości. 2. Przedmiot badań kryminologii Pierwszym elementem znajdującym się w polu zainteresowań badawczych kryminologii jest przestępstwo 3. Drugi element badań to osoba sprawcy przestępstwa, człowiek który narusza normy prawne, który jest zagrożony demoralizacją, oraz niedostosowany społecznie (przestępca, alkoholik, prostytutka) 4. Kolejny element stanowiący przedmiot zainteresowań kryminologii to ofiara przestępstwa. 1 Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Arche, Gdańsk 2001, s.18 2 Hołyst B. Kryminologia", Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986, s. 28 3 Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Arche, Gdańsk 2001, s.19 4 Dudek U., Jedrzejak K., Kaczmarek A., Mareriały pomocnicze do nauczania kryminologii, COSSW, Kalisz 1993, s. 6 edu.cossw.pl strona 1
Ostatnim elementem jest kontrola społeczna i reakcja na przestępczość. W ramach tych badań mamy do czynienia z próbami ustalenia, jak w rzeczywistości funkcjonują poszczególne instytucje i normy prawa karnego materialnego, procesowego oraz wykonawczego. Przedmiotem takich badań jest również skuteczność i społeczne oddziaływanie sankcji karnych stosowanych wobec sprawców przestępstw 5. Nadrzędnym zadaniem kryminologii, które przyczyniło się do powstania i rozwoju tej nauki jest zapobieganie przestępczości. Realizowane jest ono między innymi poprzez eliminacje, zwalczanie przyczyn tego zjawiska oraz poznanie i ograniczenie objawów przestępczości. Definicja przestępstwa w Kodeksie karnym określa czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę, obowiązującą w czasie jego popełnienia 6. Natomiast B. Hołyst wskazuje, że przez przestępczość rozumie się w kryminologii zbiór czynów zabronionych przez ustawę pod groźbą kary, które to czyny popełnione zostały na obszarze danej jednostki terytorialnej w danym czasie 7. 3. Tendencje i zmiany zachodzące w przestępczości oraz ich wpływ na funkcjonowanie więziennictwa Zapoczątkowany w 1998 roku proces transformacji w Polsce przyczynił się do przemian gospodarczych, ekonomicznych, politycznych oraz społecznych. Doprowadziło to do zmian zachodzących w przestępczości, które w istotny sposób wpłynęły na funkcjonowanie więziennictwa. Według A. Siemaszko, B. Gruszczyńskiej i M. Marczewskiego nasilenie przestępczości w latach 2000-2007 było o 50% większe niż w latach dziewięćdziesiątych. Biorąc pod uwagę wzrost ujawnionych przestępstw wpłynęło to na zwiększenie się liczby osób uwięzionych. W 1990 roku w zakładach karnych i aresztach śledczych przebywało 50 165 osadzonych natomiast w 2007 roku ich liczba wynosiła 87 776 więźniów. Sytuacja ta doprowadziła do przeludnienia w polskich aresztach śledczych i zakładach karnych 8. Kolejną zmianą jaką można wskazać jest obniżający się wiek nieletnich przestępców, którzy wykazują znaczny stopień demoralizacji i wykolejenia społecznego. A. Siemaszko, B. Gruszczyńska i M. Marczewski w IV Atlasie Przestępczości w Polsce wskazują, że w 2007 roku co trzeci podejrzany był w wieku 13-24 lat 9. Podejrzanych nieletnich o spowodowanie uszczerbku na zdrowiu w 2007 roku było czteroipółkrotnie więcej niż w roku 1990. Biorąc pod uwagę udział w bójce lub pobiciu w latach 1990-2007 współczynnik podejrzanych wśród nieletnich na 100 tys. ludności zwiększył się 5 Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Arche, Gdańsk 2001, s.20-21 6 Kodeks Karny, Wydanie III, Stan prawny na 8 września 2007 r., Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2007, s. 9 7 Hołyst B. Kryminologia", Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986, s. 51 8 Siemaszko A., Gruczyńska B., Marczewski M. Atlas przestępczości w Polsce cz. 4, Oficyna Naukowa, Warszawa 2009, s. 167 9 Tamże, s.57 edu.cossw.pl strona 2
dwudziestotrzykrotnie 10. W 2007 roku w warunkach izolacji więziennej (nie uwzględniając ukaranych) 33% populacji osadzonych to osoby, które nie przekroczyły 27 roku życia. Natomiast co piąty uwięziony mężczyzna i co szósta kobieta to osoby w wieku do 24 lat 11. Wszyscy praktycy więzienni zdają sobie sprawę, że praca z jednostkami młodymi jest znacznie cięższa niż z populacją osadzonych starszych wiekiem recydywistów. Więźniowie młodociani chcąc zaistnieć w środowisku grupy nieformalnej popełniają przewinienia oraz bardzo często czyny karalne (znęcanie się nad współwięźniem, bójki, pobicia, napaści na funkcjonariuszy). Na początku lat dziewięćdziesiątych w Polsce pojawiło się zjawisko przestępczości zorganizowanej jako tej najbardziej wyspecjalizowanej 12, a tym samym wystąpił wzrost ilości takich grup. W efekcie międzynarodowej współpracy i działań policji zmierzających do zatrzymania osób uczestniczących w takich strukturach w zakładach karnych i aresztach śledczych pojawiła się nowa populacja więźniów wywodzących się z grup zorganizowanych 13. Wystąpił wzrost udziału obcokrajowców w polskich grupach przestępczych zwłaszcza za wschodniej granicy. Spowodowane to było przede wszystkim tym, że przestępcy ci byli lepiej wyszkoleni, bardziej brutalni i bezwzględni, tańsi oraz po dokonaniu przestępstwa wracali do swego kraju będąc trudniej uchwytnym. Przestępcy coraz częściej posługiwali się bronią palną oraz materiałami wybuchowymi. Nasiliły się przestępstwa o charakterze porachunkowym. Doprowadziło to do powstania nowej, nie znanej wcześniej kategorii przestępczości zorganizowanej. Na tym właśnie tle pojawił się tzw. terroryzm kryminalny. Wysoce niebezpieczni przestępcy, którzy zaczęli trafiać w warunki izolacji to więźniowie zakwalifikowani do kategorii wymagających osadzenia w wyznaczonym oddziale lub celi tzw. niebezpieczni. Z uwagi na zagrożenie wynikające z ich strony umieszczani są w wyznaczonych zakładach karnych typu zamkniętego lub w wyznaczonych aresztach śledczych. W związku z narastającą liczbą osadzonych niebezpiecznych w jednostkach penitencjarnych zaczęto wyznaczać cele oraz budować oddziały spełniające określone kryteria dla tej kategorii więźniów. Funkcjonariusze mający kontakt z takimi osadzonymi pozostają w ciągłym zagrożeniu bezpieczeństwa nie tylko w miejscu pracy, ale również poza nim. Na niebezpieczeństwo narażone są także osoby z rodzin funkcjonariuszy. Z uwagi na dostrzeżone zagrożenia ze strony osadzonych wywodzących się ze zorganizowanych grup przestępczych programy szkoleń dla funkcjonariuszy Służby Więziennej uległy zmianom. Wprowadzono kurs specjalistyczny dla grup konwojowych, szkolenia dla wyselekcjonowanej grupy 10 Tamże, s. 66-68 11 Tamże, s. 177 12 Rau Z.,Przestępczość zorganizowana w Polsce i jej zwalczanie, Kantor Wydawniczy Zamykacze, Kraków 2002, s. 61 13 Szczygieł G., Przestępczość zorganizowana aspekt penitencjarny, [w:]e. Pływaczewski, Przestępczość zorganizowana, świadek koronny, terroryzm, Kantor Wydawniczy Zamykacze, Kraków 2005, s. 616 edu.cossw.pl strona 3
funkcjonariuszy skierowanej do realizacji zadań w bezpośrednim kontakcie z osadzonymi tzw. niebezpiecznymi. Kolejną zmianą jaka wystąpiła w przestępczości to jej umiędzynarodowienie 14. Najbardziej zauważalny wpływ tendencji światowych w zakresie przestępczości zorganizowanej związany był z handlem narkotykami. To właśnie w Polsce wytwarzano najczystszą amfetaminę, a cały szlak przemytu narkotyków ze wschodu na zachód odbywał się przez nasz kraj. W latach dziewięćdziesiątych problem narkotyków pojawił się również w warunkach izolacji więziennej. Problem ten jest spotęgowany tym, że wśród populacji osadzonych znajdują się osoby, które w środowisku otwartym substancje odurzające zażywały oraz osoby, które zajmowały się ich dystrybucją. 4. Działy kryminologii Etiologia kryminalna koncentruje się na badaniu przyczyn przestępczości. Obejmuje ona także swoim badaniem uwarunkowania biologiczne, psychiczne i społeczne przestępczych i dewiacyjnych zachowań poszczególnych osób, dążąc do ustalenia indywidualnych czynników, które doprowadziły do niezgodnego z przepisami prawa lub normami społecznymi zachowania konkretnego człowieka. Etiologia stara się odpowiedzieć na pytanie: dlaczego człowiek stał się przestępcą, alkoholikiem, prostytutką. Przedmiotem badań będzie człowiek, czynniki kryminogenne. Symptomatologia kryminalna (fenomenologia) przedmiotem badań jest czyn człowieka. Zajmuje się objawami, a więc cechami, które towarzyszą przestępczości oraz przestępczym i dewiacyjnym zachowaniom osób. Stara się odpowiedzieć na pytania: co, jak, gdzie i kiedy zaistniało? Sposób działania przestępcy? Jakimi narzędziami czyn popełniono? Symptomatologia zajmuje się strukturą i dynamiką przestępczości. Dzięki symptomatologii poznajemy struktury grup przestępczych, symbolikę tatuaży, gwarę przestępczą. Wiktymologia kryminalna zajmuje się ofiarami przestępstw. Analizuje związki łączące sprawcę z ofiarą. Dokonuje charakterystyk osób najbardziej narażonych na stawanie się ofiarą. Zajmuje się rolą ofiary w genezie przestępstwa. Diagnoza kryminologiczna zadaniem tego działu jest stan przeszłej i aktualnej sytuacji w dziedzinie zagrożenia przestępczością i aspołecznymi zachowaniami osób. Poznanie pewnych praw, które są uwarunkowane zmianą nowych przestępstw, chodzi tu o sposoby, przyczyny. Prognoza kryminologiczna zadaniem tego działu jest przewidywanie objawów i przyczyn zachowań jednostki i przestępczości, jak również przyszłych zachowań ofiar przestępstw i wiktymizacji społeczeństwa lub określonych środowisk czy grup społecznych. 14 Bułat K., Czarniak P., Gorzelak A., Kryminologia, Oficyna, Kraków 2007, s. 89 edu.cossw.pl strona 4
Profilaktyka kryminologiczna działania prognozy muszą być aktualne. Profilaktyka w oparciu o diagnozę i prognozę będzie starała się wprowadzić skuteczne środki w przeciwdziałaniu przestępczości dla konkretnego człowieka, grupy społecznej, organizacji, czy instytucji. Profilaktyka będzie zajmować się symptomatologią, wiktymologią 15. Bibliografia 1. Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Arche, Gdańsk 2001. 2. Bułat K., Czarniak P., Gorzelak A., Kryminologia, Oficyna, Kraków 2007. 3. Dudek U., Jędrzejak K., Kaczmarek A., Materiały pomocnicze do nauczania kryminologii, COSSW, Kalisz 1993. 4. Hołyst B., Kryminologia, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986. 5. Lernell L., Zarys kryminologii ogólnej, PWN, Warszawa 1973. 6. Rau Z., Przestępczość zorganizowana w Polsce i jej zwalczanie, Kantor Wydawniczy Zamykacze, Kraków 2002. 7. Siemaszko A., Gruczyńska B., Marczewski M., Atlas przestępczości w Polsce cz. 4, Oficyna Naukowa, Warszawa 2009. 8. Szczygieł G., Przestępczość zorganizowana aspekt penitencjarny, [w:]e. Pływaczewski, Przestępczość zorganizowana, świadek koronny, terroryzm, Kantor Wydawniczy Zamykacze, Kraków 2005. 9. Kodeks Karny, Wydanie III, Stan prawny na 8 września 2007 r., Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2007. 15 Dudek U., Jedrzejak K., Kaczmarek A., Materiały pomocnicze do nauczania kryminologii, COSSW, Kalisz 1993, s. 6-9 edu.cossw.pl strona 5