Moduł 5. Zagadnienia wiktymologii w kontekście izolacji więziennej

Transkrypt

1 Autor: Sebastian Pich Moduł 5 Zagadnienia wiktymologii w kontekście izolacji więziennej Nazwa wiktymologia wywodząca się z łacińskiego słowa victima ofiara i greckiego słowa logos nauka, oznacza w dosłownym tłumaczeniu naukę o ofierze 1. Początki wiktymologii datuje się na lata 40. XX w., a za jej twórców uważani są Hans von Hentig, autor artykułu Uwagi na temat interakcji między sprawcą a ofiarą (1941) i Benjamin Mendelson, autor referatu Nowe bipopsychospołeczne horyzonty: wiktymologia", który jako pierwszy użył nazwy wiktymologia w 1947 r 2. Z samej nazwy nie wynika nic, co wskazywałoby na to, o jakie ofiary chodzi, choć w większości wypadków niejako automatycznie kojarzy się ona z ofiarami przestępstw. Czy to jest słuszne? Spór na ten temat trwa niemalże od momentu narodzin wiktymologii. Oczywistym jest dla każdego, że źródeł poszkodowania człowieka we współczesnym świecie jest nieskończenie wiele, a przestępstwo jest tylko jednym z nich. Stąd też jeden z twórców wiktymologii Beniamin Mendelson, niemalże od początku, w okresie tworzenia podstawowych koncepcji wiktymologii postulował, aby była ona odrębną dyscypliną naukową, lecz blisko związaną z kryminologią, a więc nauką o przestępczości. W latach siedemdziesiątych B. Mendelson przedstawił znacznie rozszerzoną koncepcję wiktymologii jako nauki o wszelkich formach pokrzywdzenia człowieka. Takie stanowisko nie zyskało zbyt wielu zwolenników i wiktymologia, zarówno w swoich początkach jak i obecnie, rozwija się przede wszystkim jako nauka o ofierze przestępstwa, czyli wiktymologia kryminalna. Narodziny i początki wiktymologii kryminalnej związane są. poza wyżej wymienionym, z takimi nazwiskami jak Hans von Hentig i Henri Ellenberger. Czym zajmuje się wiktymologia kryminalna? Najogólniej można by powiedzieć, że tak jak etiologia kryminalna w odniesieniu do sprawcy przestępstwa, wiktymologia kryminalna w odniesieniu do poszkodowanego stawie sobie pytanie kto i dlaczego staje się ofiarą przestępstwa? Ustalenia te mają między innymi kapitalne znaczenie z punktu widzenia profilaktyki kryminologicznej, której istotną częścią jest profilaktyka wiktymologiczna. 1 Dudek U., Jędrzejak K., Kaczmarek A., Materiały pomocnicze do nauczania kryminologii, COSSW, Kalisz 1993, s Bułat K., Czarniak P., Grzelak A., Kryminologia, Oficyna, Kraków 2007, s. 151 edu.cossw.pl strona 1

2 Wiktymologia kryminalna: próbuje posunąć naprzód dotychczasową wiedzę o zjawisku przestępstwa oraz ulepszyć zasady wymiaru sprawiedliwości. Postulując badania nad ofiarami przestępstw zmierza do określenia ich podstawowych typów, rodzajów więzi łączących ofiarę ze sprawcą oraz rzeczywistej ich roli w genezie przestępstw. L. Falandysz z rozważań o początkach wiktymologii wysuwa wniosek, że zaczęła się ona kształtować w dwóch podstawowych nurtach. W pierwszym nieco wcześniejszym uwaga badaczy skupiała się głównie na: ujawnianiu i charakterystyce osób najbardziej narażonych na stanie się ofiarą przestępstwa, analizie wzajemnych związków łączących sprawcę i ofiarę, określeniu roli ofiary w genezie przestępstwa. Drugi, praktyczny jej nurt, zajął się poszukiwaniem sposobów optymalnej kompensacji ofiar przestępstw, czyli zespołem problemów, które najogólniej można określić sformułowaniem: ofiara a społeczeństwo rozszerzonych o ważny problem, jakim jest sytuacja ofiary przestępstwa w systemie wymiaru sprawiedliwości. Z punktu widzenia praktyki penitencjarnej spośród wymienionych przez tego autora kierunków badań wiktymologicznych najbardziej interesować nas będzie ten, który obejmuje podstawowe problemy związane z genezą, strukturą i dynamiką wiktymizacji, czyli inaczej mówiąc procesu stawania się ofiarą przestępstwa. Ten wcześniejszy nurt wiktymologii próbuje ustalić rzeczywistą liczbę ofiar przestępstw w danej społeczności, stwierdzić kto, kiedy i dlaczego staje się ofiarą przestępstwa, jakie cechy czynią ludzi szczególnie podatnymi na wiktymizację, jaki rodzaj więzi, stosunków wzajemnych łączy ofiarę i sprawcę oraz jaka jest rola ofiary w genezie przestępstwa. Wiktymność oznacza zespół cech osoby lub osób a także jest to sytuacja społeczno-zawodowa osób, które uprawdopodobniają fakt stania się ofiarą w stosunku do osób tych cech nie posiadających, np. jest to młody lub starczy wiek, stan zdrowia lub rodzaj wykonywanej pracy. Wiktymizacja kryminalna oznacza natomiast pokrzywdzenie przestępstwem. Wyróżnia się wiktymizację pierwotną oraz wtórną 3. Oryginalną koncepcję roli ofiary w genezie przestępstwa przedstawił w 1964 r, B. Hołyst. Badając sprawy o zabójstwa doszedł on do wniosku, że często wylania się tu zagadnienie winy lub raczej quasi winy w powstawaniu ofiary. O winie w wiktymologii można mówić, gdy w zachowaniu się ofiary odnajdujemy te elementy, które przyczyniają się do powzięcia zamiaru przestępczego i jego 3 Kuć M., Wiktymologia, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 98 edu.cossw.pl strona 2

3 realizacji. W przypadku zawinionego postępowania najczęściej mamy do czynienia z prowokacją lub nieostrożnością. Istota prowokacji jak i zresztą winy w wiktymologii odbiega treścią od pojęcia ugruntowanego w doktrynie prawa karnego i przyjętego w praktyce sądu. Prowokacji wiktymologia nadaje znacznie szerszy sens, wyrażający się w ujawnianiu przyczyn, tkwiących po stronie ofiary, które wyzwalają konkretne zachowanie sprawcy. Obojętni przy tym jest, czy skutki określonego zachowania się były objęta świadomością ofiary, czy też pozostawały poza jej intencją i przewidywaniem. Prowokacja ze strony ofiary może mieć postać czynną lub bierną, przebieg trwały lub incydentalny. Może być prowokacją świadomą lub nieświadomą. Z punktu widzenia moralnych i społecznych kryteriów może mieć cechy pejoratywne, pozytywne lub obojętne. Prowokacja bierna polega na niewykonywaniu obowiązków wynikających z pewnych układów społecznych, towarzyskich, rodzinnych itp.; ofiara niesłusznie przypuszcza, że reakcja sprawcy nie będzie tak gwałtowna ze względu na jej bierną postawę. Prowokacją czynną będzie np. wyśmiewanie, obrażanie, aktywna postawa nieprzyjazna, zachowanie rozbudzające potrzeby sprawcy. Prowokacja stała ma miejsce w związkach stałych, w interpersonalnych uzależnieniach, w procesie nadużywania władzy, wyzyskiwania, maltretowania. Jest to długotrwałe wywieranie dokuczliwego nacisku na psychikę sprawcy. Z punktu widzenia wiktymologii tego rodzaju postępowaniu ofiary przypisuje się bardzo poważny stopień zawinienia ze względu na możliwość przewidywania skutków takiej prowokacyjnej postawy. Prowokacja incydentalna sprawca z reguły nie zna ofiary, nie ma między nim a ofiarą trwałego związku interpersonalnego. Jednostkowe zachowanie się ofiary wywołuje gwałtowne, ostre w swoim przebiegu konflikty. Prowokacja świadoma występuje wówczas, gdy przyszła ofiara chce wywołać przestępcze zachowanie sprawcy, zdaje sobie sprawę, że jej postawa może doprowadzić do tragicznego w skutkach incydentu lub też ofiara nie pragnie przestępczego zachowania sprawcy, wie jednak, że zachowanie takie jest praktycznie możliwe i z tą możliwością się godzi. Prowokacja nieświadoma zachodzi wówczas, gdy przyszła ofiara absolutnie nie orientuje się, że jej zachowanie zawiera elementy mogące spowodować takie reakcje psychiczne sprawcy, które doprowadzą do przestępstwa. Prowokacja pejoratywna będzie to np.: zwracanie złośliwej uwagi, popychanie, głośne zachowanie się w nocy itp. Prowokacja pozytywna polegać może np. na: zwróceniu uwagi chuliganowi na niewłaściwe zachowanie, pogoń za złodziejem, obrona osoby maltretowanej itp. edu.cossw.pl strona 3

4 Nieostrożność cechuje zwykle nieświadomość ostatecznych skutków postępowania. Nieostrożność incydentalna występuje wówczas. gdy ofiara jednorazowo i przypadkowo stwarza sytuację niebezpieczną (np. wpuszcza do mieszkania obce osoby). Trwała nieostrożność polega na sprowadzaniu niebezpieczeństwa przez np. stałe utrzymywanie kontaktów z niebezpiecznym środowiskiem. Często sytuacja, w której dana osoba staje się ofiarą przestępstwa jest niezależna od niej, od jej aktualnego postępowania, ponieważ stan zagrożenia wynika z faktu, że dana osoba lub kategoria osób staje się dla sprawcy uciążliwa lub niewygodna. Może wynikać również z warunków pracy ofiary, a także ze szczególnego układu sytuacyjnego (tzw. ofiary przypadkowe). Jednostka staje się uciążliwa, gdy zachodzi potrzeba dokonywania na jej rzecz świadczeń, których zobowiązany pragnie uniknąć. Tak więc osobami uciążliwymi mogą być osoby zniedołężniałe, stare, chore, noworodki itp. Osoba niewygodna nie stanowi bezpośredniego obciążenia dla sprawcy, jednakże jej obecność jest przeszkodą w realizacji jego zamierzeń (np. świadek, wierzyciel, wspólnik, posiadacz majątku, którym sprawca chce zawładnąć). Osoby uciążliwe i niewygodne nie maja z reguły większych możliwości przeciwdziałania grożącemu im niebezpieczeństwu. Staja się one z reguły ofiarami zabójstw. Geneza zbrodni tkwi w samym fakcie egzystencji tych osób, które stanowią przeszkodę w realizacji planów sprawcy. Niebezpieczeństwo utraty życia, uszkodzenia ciała, napadu rabunkowego niezależnie od zachowania ofiary grozi także osobom w związku z wykonywanym przez nie zawodem lub też pozycją w społeczeństwie (funkcjonariusz Policji, funkcjonariusz Służby Więziennej, taksówkarz, kurator, listonosz itp.). Do ofiar niewinnych zaliczamy także ofiary przypadkowe, a więc osoby, które doznały krzywdy, cierpienia, zostały zaatakowane tylko dlatego, że znalazły się w danym miejscu i czasie (np. ofiary wypadku drogowego, którego sprawca najechał na ludzi oczekujących na przystanku autobusowym) lub w szczególnie dogodnych do popełnienia przestępstwa warunkach (np. brak świadków). W wielu wypadkach mamy do czynienia z współwystępowaniem kilku z omówionych wyżej form przyczynienia się ofiary do przestępstwa. Trudno jest wówczas jednoznacznie określić rolę ofiary w danym przestępstwie. W ścisłym związku z problematyką winy pozostaje ocena podatności wiktymologicznej, w której odróżnia się indywidualne i społeczne grupy czynników. edu.cossw.pl strona 4

5 CZYNNIKI PODATNOŚCI WIKTYMOLOGICZNEJ INDYWIDUALNE GRUPOWE płeć wykonywany zawód wiek rodzaj prowadzonej działalności wygląd zewnętrzny: budowa fizyczna ciała uroda ubiór biżuteria narodowość, rasa, wyznanie pochodzenie społeczne, miejsce zamieszkania przynależność do grup nieformalnych wygląd zewnętrzny: do alkoholu homoseksualne do brawury do ryzykanctwa przynależność do organizacji partyjnych, przynależność do organizacji przestępczych, terrorystycznych cechy psychiczne: obniżony poziom intelektualny stan euforii rodzaj popełnionego przestępstwa albo przeszłość kryminalna: czyny lubieżne gwałty na nieletnich matkobójstwo przestępstwa na podłożu homoseksualnym dzieciobójstwo Indywidualne czynniki podatności wiktymologicznej to cechy indywidualne (osobnicze) jednostki, należące do grupy cech biologicznych i psychicznych. Zaliczyć można do nich: wiek, płeć, wygląd zewnętrzny (np. uroda, budowa fizyczna, kalectwo, ułomność itp.), stan psychiczny (np. niedorozwój edu.cossw.pl strona 5

6 umysłowy, choroba psychiczna, a także cechy psychiczne nie mające charakteru patologicznego, jak słaba wola, zmienność charakteru, stany depresji, melancholii), skłonności (np. do ryzykanctwa, brawury, do znajdowania się w sytuacjach niebezpiecznych, masochistyczne do poniesienia kary, do alkoholu, homoseksualne itp.), utajone poczucie winy, zachowanie się (np. na tle inklinacji do awanturnictwa, stanów nerwicowych czy lękowych). Do czynników socjalnych zalicza się zawód (np. taksówkarz, kasjer, inkasent, policjant) funkcjonariusz Służby Więziennej itd.), rodzaj prowadzonej przez jednostkę działalności (np. cinkciarz, prostytutka itd.), narodowość, rasę, wyznanie, pochodzenie społeczne, przynależność do organizacji politycznych, nieformalnych grup młodzieżowych, grup terrorystycznych, przestępczych itd.). Czynnikiem podatności wiktymologicznej o szczególnym znaczeniu w warunkach izolacji penitencjarnej jest rodzaj popełnionego przestępstwa, za które dana osoba została skazana. Szczególnie narażeni na prześladowanie ze strony współosadzonych są sprawcy czynów lubieżnych, zgwałceń dokonanych na nieletnich, czynów kazirodczych, przestępstw, których podłożem były stosunki homoseksualne itp. Wyżej wymienione czynniki konfliktogenne zarówno indywidualne, jak i społeczne mogą występować w środowisku społecznym zakładów penitencjarnych, tak w społeczności osadzonych, jak i funkcjonariuszy. Znajomość wiktymologii kryminalnej, stwarza funkcjonariuszom Służby Więziennej poważne możliwości w świadomym podejmowaniu szeregu przedsięwzięć ochronnych, jak i w lepszej organizacji oddziaływania penitencjarnego. Obie te sfery są ściśle ze sobą powiązane. Trudno marzyć o sukcesie penitencjarnym, gdy w jednostce panuje bałagan, brak jest porządku i dyscypliny. Z drugiej strony właściwa, prowadzona z zaangażowaniem praca wychowawcza pozwala na rozładowanie szeregu napięć, a tym samym zmniejsza możliwość wystąpienia ze strony osadzonych zachowań negatywnych i przestępczych. Wiedza o roli ofiary w genezie przestępstwa oraz o czynnikach podatności wiktymologicznej wykorzystywana winna być w trzech zasadniczych płaszczyznach: zapewnienie bezpieczeństwa osadzonym, ocena poziomu demoralizacji sprawcy przestępstwa, zapewnienie bezpieczeństwa funkcjonariuszom. Jeśli przez rozmieszczenie osadzonych w więzieniu rozumieć będziemy tylko skierowanie na oddział i umieszczenie w celi mieszkalnej, to oczywiste jest, że uwzględnianie zagadnienia bezpieczeństwa osadzonych tylko w tych grupach jest dalece niewystarczające. Stąd też pamiętać należy, że dla zapewnienia bezpieczeństwa osadzonym należy wykorzystywać wiedzę wiktymologiczną przy określeniu składu wszystkich grup formalnych stałych (np. grupa spacerowa, kąpielowa, klasa, grupa edu.cossw.pl strona 6

7 zatrudnionych, grupa na zajęcia kultiralno-oświatowe itd.) oraz organizowanych doraźnie (np. grupa transportowa, grupa osadzonych doprowadzanych do lekarza itp.). Również przy zatwierdzaniu składu grup półformalnych (np. zespół muzyczny, drużyna sportowa itp.) należy brać pod uwagę możliwość przekształcenia się tej grupy w grupę nieformalną, gdyż z uwagi, na pewne czynniki wiktymogenne niektórzy osadzeni mogą być wykorzystywani przez pozostałych członków grupy. W czasie pobytu osadzonego w celi przejściowej wychowawca zobowiązany jest ustalić niezbędne dane do właściwego (rozumiemy tutaj także bezpiecznego) osadzenia więźnia. Wyszczególnione są więc pewne czynniki wiktymogenne, które muszą być wzięte pod uwagę: 1) powiązania z podkulturą przestępczą na wolności (uczestnictwo w wolnościowych grupach nieformalnych przestępczych, terrorystycznych, oraz młodzieżowych, aby uniknąć przenoszenia konfliktów z wolności na teren jednostki penitencjarnej), 2) grypserska przeszłość więźnia i pełnione role, ze szczególnym zwróceniem uwagi na role poszkodowanych, 3) cechy charakterystyczne, fizyczne i ociężałość umysłowa, które mogą być powodem znęcania się i wykorzystywania do posług osobistych przez innych osadzonych (chodzi więc o takie czynniki wiktymogenne jak: wiek ze szczególnym zwróceniem uwagi na osoby starsze i bardzo młode, wygląd zewnętrzny ułomności, kalectwo, uroda, posiadane tatuaże (np. świadczące o skłonnościach homoseksualnych, do czynów lubieżnych), sprawność fizyczna, skłonności np. homoseksualne, do ryzykanctwa, brawury itp., stan psychiczny wspomniana wyżej ociężałość umysłowa, załamanie pod wpływem aresztowania, zaburzenia psychonerwicowe (np. drgawki, konwulsje, wady wymowy, moczenie się nocne, stan zdrowia). Niemniej istotne z punktu widzenia zapewnienia bezpieczeństwa osadzonym będzie ustalenie pewnych czynników wiktymogennych grupowych. Poza wyżej wymienionymi czynnikami takimi jak przynależność do grup nieformalnych wolnościowych i pełnione role w podkulturze więziennej, koniecznie trzeba ustalić wykonywany na wolności zawód. Uwzględniając specyfikę danej jednostki oraz możliwość zaistnienia antagonizmów między osadzonymi, przy rozmieszczeniu uwzględniamy także miejsce zamieszkania, pochodzenie społeczne, narodowość, rasę czy wyznanie. edu.cossw.pl strona 7

8 Szczególnym w warunkach więziennych czynnikiem wiktymogennym decydującym w dużej mierze o rozmieszczeniu osadzonych jest rodzaj popełnionego przestępstwa. Są bowiem czyny, które z góry sprawcę skazują na więzienną banicję, prześladowanie i terror ze strony większości współosadzonych, szczególnie uczestniczących w strukturach nieformalnych. Przestępstwami takimi są: czyny lubieżne, zgwałcenie nieletniej lub nieletniego, czyny kazirodcze, dzieciobójstwo, matkobójstwo, czyny nierządne na zwłokach, przestępstwa, których podłożem były skłonności homoseksualne. Ciężar ustalenia czynników wiktymogennych zarówno indywidualnych jak i grupowych spoczywa głównie na wychowawcy. w procesie tym powinni jednak uczestniczyć także i inni funkcjonariusze mający kontakt z osadzonymi, gdyż niektóre czynniki wiktymogenne mogą ujawnić się dopiero w trakcie izolacji penitencjarnej (np. skłonności homoseksualne osadzonego, do których wcale nie musi się wcześniej przyznać, załamanie psychiczne, awanturnicze usposobienie itp.). Stąd też bardzo ważna jest współpraca i przepływ informacji między poszczególnymi pionami. Większość czynników wiktymogennych zostaje ustalona w czasie tymczasowego aresztowania. Rzutują one na rozmieszczenie osadzonego w areszcie śledczym. Powinny jednak być znane i wykorzystane przez funkcjonariuszy także w dalszych czynnościach dokonywanych po skazaniu (transportowanie, rozmieszczenie w zakładzie karnym). Stąd też konieczność szczegółowego dokumentowania w aktach osobopoznawczych wszelkich spostrzeżeń świadczących o podatności wiktymologicznej osadzonego, jak również przekazania informacji w przypadku realizacji czynności transportowych 4. Bibliografia 1. Bieńkowska E., Wiktymologia. Zarys wykładu, Wydawnictwo Zrzeszenia Prawników Polskich, Warszawa Bułat K., Czarniak P., Grzelak A., Kryminologia, Oficyna, Kraków Dudek U., Jedrzejak K., Kaczmarek A., Materiały pomocnicze do nauczania kryminologii, COSSW, Kalisz Kuć M., Wiktymologia, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa Dudek U., Jędrzejak K., Kaczmarek A., Materiały pomocnicze do nauczania kryminologii, COSSW, Kalisz 1993, s edu.cossw.pl strona 8