Alicja PRADELA Maksymilian SOLARSKI Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski Sosnowiec ROZWÓJ GÓRNICTWA RUD CYNKU I OŁOWIU W BYTOMSKO-TARNOGÓRSKIM REJONIE ZŁOŻOWYM OD KOŃCA XVIII WIEKU DO CZASÓW WSPÓŁCZESNYCH WPROWADZENIE Region górnośląski cechują najdłuższe w Polsce tradycje górnicze. Początki wydobycia metali szlachetnych i nieżelaznych datuje się na lata 700-400 p.n.e. Z tego okresu pochodzą najstarsze wyroby ołowiane znalezione w tym rejonie (Molenda, 1963, 1969). Jednym z głównych obszarów wydobycia i przetwórstwa surowców były okolice Bytomia i Tarnowskich Gór. Pierwsze piśmienne informacje na temat wytapiania metali szlachetnych w tym rejonie można znaleźć w bulli papieża Innocentego II z 1136 roku, w której znajduje się wzmianka o dziesięcinie srebra z kopalni we wsi Zversov (Chorzów) (Gładysz, 1966; Molenda, 1972). Od XII wieku miał miejsce stopniowy rozwój kopalnictwa kruszców w tym regionie, szczególnie intensywny od końca XVIII wieku. Bodźcem do rozwoju tego typu górnictwa w czasie ostatnich dwóch stuleci było coraz większe zapotrzebowanie na rudę związane z rozwojem przemysłu, szczególnie hutnictwa, a także ulepszenie metod wydobycia. Celem artykułu jest prześledzenie na podstawie archiwalnych materiałów kartograficznych rozwoju przestrzennego górnictwa rudnego w rejonie bytomsko-tarnogórskim od końca XVIII do końca XX wieku. OBSZAR BADAŃ Badany obszar, na potrzeby opracowania określony jako bytomsko-tarnogórski rejon złożowy, obejmuje tereny, na których na podstawie materiałów kartograficznych odnotowano występowanie wyrobisk rudnych. Położony jest w centralnej części województwa śląskiego, na terenie miast i gmin: Bytom, Piekary Śląskie, Zabrze, Radzionków, Tarnowskie Góry oraz Zbrosławice. Obszar ten usytuowany jest w obrębie trzech mezoregionów fizycznogeograficznych: Równiny Opolskiej należącej do podprowincji Nizina Śląska oraz Garbu Tarnogórskiego i Wyżyny Katowickiej wchodzących w skład Wyżyny Śląsko-Krakowskiej (Kondracki, 2000). 43
METODY BADAŃ Podstawową metodą badawczą była analiza archiwalnych oraz współczesnych materiałów kartograficznych przedstawiających przebieg wyrobisk górniczych wykonana w środowisku GIS. Wszystkie materiały kartograficzne skalibrowano do współczesnego układu współrzędnych. Mapy Karte des Oberschlesien Erzbergbaues (1911-1912) oraz Mapa Wyrobisk Górniczych Kopalni Waryński (1957) i Orzeł Biały (1998) wpasowane zostały na podstawie sytuacji topograficznej stanowiącej podkład treści zasadniczej map. Z kolei mapy Renscha (1820) przedstawiające dawne wyrobiska regionu tarnogórskiego dopasowane zostały do treści map Karte des Oberschlesien Erzbergbaues (1911-1912). We wszystkich przypadkach zastosowano transformację afiniczną, daje ona bowiem dobre wyniki przy rektyfikacji za pomocą nierównomiernie rozmieszczonych punktów. Przekształcenie afiniczne cechuje się tym, iż zmienia proste i płaszczyzny na proste i płaszczyzny, przy zachowaniu równoległości prostych, braku zachowania równości kątów oraz zmianie skali każdej z osi współrzędnych (Kadaj, 2002). Rektyfikację map wykonano w aplikacji GIS EWMAPA w wersji 9.0. Materiały źródłowe pozwoliły na przedstawienie trzech etapów rozwoju górnictwa: początek XIX wieku, przełom XIX i XX wieku oraz koniec XX wieku. Wszystkie elementy przedstawione na mapach poddano procesowi wektoryzacji, a na podstawie wprowadzonych danych utworzono bazy danych dotyczące poszczególnych wyrobisk. Utworzone bazy danych pozwoliły również na wykonanie zbiorczych rycin przestawiających położenie oraz gęstość poszczególnych wyrobisk, a także utworzenie modelu przebiegu pionowego głównych chodników oraz sztolni. GÓRNICTWO RUD CYNKU I OŁOWIU Po setkach lat wydobycia surowców rudnych w regionie bytomsko-tarnogórskim wiek XVIII przyniósł zastój górnictwa związany z działaniami wojennymi prowadzonymi między innymi na obszarze Rzeczpospolitej. Ponowny rozwój kopalnictwa nastąpił w drugiej połowie XVIII wieku, kiedy to dzięki rządom pruskim, wznowiono w 1748 roku prace górnicze w Stolarzowicach, a w roku 1755 wniesiono o ponowne uruchomienie kopalń bytomskich. Na początku lat 60. XVIII wieku natrafiono na kruszce w okolicach Tarnowskich Gór. Konieczność prowadzenia eksploatacji w poziomie wodnym spowodowała podjęcie w 1784 roku budowy Głębokiej Sztolni Dziedzicznej pod Tarnowskimi Górami, jednak nie została ona ukończona (Abt, 1791; Piernikarczyk, 1933). W roku 1784 powstało przedsiębiorstwo państwowe Tarnogórskie Górnictwo Ołowiu i Srebra, które otrzymało nazwę kopalnia Fryderyk (Piernikarczyk, 1926; 1933). W tym czasie nastąpił intensywny rozwój górnictwa w rejonie Suchej Góry, Sowic, Stolarzowic, Dąbrówki i w Bobrownikach. Podjęto także projekt odbudowy sztolni Krakowskiej i Pomaga Bóg. W związku z rozpoczęciem intensywnych prac górniczych i niemożnością odwodnienia kopalń za pomocą odwadniarek konnych, w roku 1785 sprowadzono z Anglii maszynę parową. Mimo jej zastosowania, w roku 1788 rozpoczęto budowę kolejnej sztolni Gotthelfstollen Pomocy Bożej (w miejsce daw- 44
nej Wspomóż Bóg), którą ukończono w 1806 roku (Gładysz, 1967). Odwadnianie w tym czasie zaczęło być na tyle skuteczne, że w związku z deficytem wód powierzchniowych i podziemnych, zdatnych do wykorzystania na cele gospodarcze i komunalne, w roku 1797 na koszt kopalni Fryderyk zbudowano w Tarnowskich Górach wodociąg, do którego wodę pobierano ze sztolni (Piernikarczyk, 1929, 1937; Gładysz, 1967; Moszny, 2002). W latach 1821-1835 powstała kolejna sztolnia, prowadzona równolegle do starej sztolni Krakowskiej Głęboka Sztolnia Fryderyk uchodząca do Dramy (Piernikarczyk, 1933). Od tego czasu złoża odwadniane były na dwa sposoby: położone powyżej sztolni grawitacyjnie, położone poniżej za pomocą maszyny parowej, która podnosiła wody do poziomu chodnika odwadniającego. Na początku XIX wieku w regionie tarnogórskim funkcjonowało 22,3 km sztolni głównych, z których połowa prowadziła wody z grawitacyjnego odwadniania złóż. Połączone z nimi chodniki miały długość 64 km. Wyrobiska sięgały do głębokości około 60 metrów i zajmowały powierzchnię około 5 km 2. Gęstość sztolni na tym obszarze wynosiła średnio 3,6 km km -2 (rys. 1, 3). W rejonie bytomskim istniały jedynie małe kopalnie: w okolicy Miechowic (łącznie 16,8 km chodników), które prowadziły eksploatację do głębokości 50 m i zajmowały powierzchnię około 1 km 2 ; w Dąbrówce Miejskiej, gdzie wydobywano złoża na powierzchni 0,5 km 2 z głębokości do 40 m oraz w Szarleju, gdzie wyrobiska sięgały do 10 m. Sieć płytkich wyrobisk istniała ponadto na południowy-zachód od Rept Nowych (na obszarze o powierzchni 0,7 km 2 ) oraz na północ od Dąbrówki Miejskiej (na obszarze o powierzchni 1,2 km 2 ). Gęstość chodników na obszarze bytomskim wynosiła średnio 1,6 km km -2 (rys. 2, 3). Lata sześćdziesiąte XIX wieku przyniosły niesłychanie szybki rozwój hutnictwa cynkowego, co było bodźcem do rozwoju kopalnictwa. Nastąpiła także zmiana metod poszukiwania. Wyrobiska górnicze, które były bardzo kosztowne, czasochłonne i sięgały do niewielkich głębokości, były stopniowo wypierane przez skuteczniejsze i docierające na większe głębokości wiercenia (Gałkiewicz, Grzechnik, 1977). W związku z intensywną eksploatacją złoża tarnogórskie zaczynały się wyczerpywać, powrócono więc do górnictwa w rejonie bytomskim. W okresie tym powstały liczne kopalnie, między innymi: Helena, Samuel, Biały Szarlej, Rozalia, Nowa Wiktoria, Brzozowice, Cecylia, Flora, Segiet i inne. Nastąpiła także monopolizacja górnictwa, czego skutkiem było łączenie zakładów (Gładysz, 1967). Na początku XX wieku ostatecznie wyczerpały się użyteczne złoża w rejonie tarnogórskim, w roku 1910 przestała działać kopalnia Fryderyk, w latach 1920-1930 wstrzymano wydobycie w rejonach miechowickim i stolarzowickim (Żeglicki, 1998). W latach 20. XX wieku, w wyniku podziału Górnego Śląska na część niemiecką i polską, na ziemiach polskich znalazły się kopalnie Biały Szarlej (od 1934 roku Orzeł Biały ), Nowa Helena, Brzozowice, część zakładów natomiast została unieruchomiona. W obrębie niemieckiej części Bytomia działała kopalnia im. Marchlewskiego ( Blei Scharley Grube ) (Gładysz, 1967). Pod koniec XIX wieku w rejonie tarnogórskim funkcjonowała sieć chodników o łącznej długości około 150 km i gęstości średnio 4 km km -2 (od 0,02 km km -2 do 24,5 km km -2 ) oraz głębokości do 60 metrów (rys, 1, 3). W rejonie bytomskim wyrobiska rudne zajmowały w tym czasie powierzchnię około 35 km 2, przy łącznej długości około 500 km i gęstości około 8 km km -2. We wschodniej części obszaru główne chodniki wodne sięgały do 100 metrów głębokości (rys. 2, 3). 45
Rys. 1. Rozmieszczenie wyrobisk rud cynku i ołowiu w rejonie tarnogórskim: A wyrobiska z początku XIX wieku, B wyrobiska z przełomu XIX i XX wieku, C wyrobiska z końca XX wieku. Fig. 1. Location of zinc and lead workings in Tarnowskie Góry region: A workings in the beginning of 19 th century, B workings in the turn of the 19 th and 20 th century, C workings in the end of the 20 th century. 46
Rys. 2. Rozmieszczenie wyrobisk rud cynku i ołowiu w rejonie bytomskim: A wyrobiska z początku XIX wieku, B wyrobiska z przełomu XIX i XX wieku, C wyrobiska z końca XX wieku. Fig. 2. Location of zinc and lead workings in Bytom region: A workings in the beginning of 19 th century, B workings in the turn of the 19 th and 20 th century, C workings in the end of 20 th century. 47
Rys. 3. Model przestrzenny głównych wyrobisk bytomsko-tarnogórskiego regionu złożowego. Fig. 3. Spatial model of main workings in Bytom-Tarnowskie Góry deposit region. Okres dwudziestolecia międzywojennego przyniósł destabilizację wydobycia, jednak na czas po II wojnie światowej przypada najświetniejszy okres w historii górnictwa bytomskiego (Grzechnik, 1980). Na złożach niecki bytomskiej uruchomiono cztery kopalnie: Orzeł Biały (Brzeziny Śląskie), Marchlewski (Bytom), Waryński (Piekary Śląskie) i Nowy Dwór (Miechowice) (Blitek, 1967). Według Z. Grzechnika (1980) w latach 1945-1949 kopalnie bytomskie przodowały w krajowym wydobyciu rud cynku i ołowiu. Rocznie w rejonie bytomskim wydobywano do 1 mln ton rudy. W 1959 roku kopalnię Nowy Dwór przyłączono do kopalni Waryński, zaś w 1961 roku kopalnię Marchlewski do zakładów Orzeł Biały. W 1967 roku przez połączenie zakładów Orzeł Biały w Brzezinach i Waryńskiego w Piekarach Śląskich powstał Kombinat Górniczo-Hutniczy Orzeł Biały. W 1968 powstała kopalnia Dąbrówka. Wszystkie kopalnie wchodzące w skład ZGH Orzeł Biały połączone były wyrobiskami podziemnymi (Blitek, 1967; Baranowski, 1980; Kubajak i in., 2007). Podczas intensyfikacji wydobycia, w latach 40. i 50. XX w., wzrost gęstości wyrobisk wystąpił głównie w rejonie bytomskim i miał miejsce przy nieznacznym zwiększeniu pól górniczych kopalń. W latach 60. XX w. utworzono kopalnię Dąbrówka w Dąbrówce Wielkiej, połączoną wyrobiskami z kopalnią Orzeł Biały (Kubajak i in., 2007). Długość chodników powstałych w tym okresie wynosiła około 230 km, co łącznie z wyrobiskami powstałymi na przełomie XIX i XX wieku dawało łącznie około 730 km. Eksploatacja koncentrowała się głównie na obszarze Dąbrówki Wielkiej, Brzezin, południowej części Piekar Śląskich oraz wschodniej i centralnej części Bytomia. Miejscami gęstość wyrobisk w tym obszarze sięgała 54,7 km km -2 (rys. 1). Równolegle z rozwojem górnictwa w rejonie bytomskim, w Tarnowskich Górach podjęto projekt odbudowy i udostępnienia turystycznego dawnej Głębokiej Sztolni Fryderyk. W 1957 roku nastąpiło otwarcie dla ruchu turystycznego jej fragmentu, Sztolni Czarnego Pstrąga, na sześćsetmetrowym odcinku (Piernikarczyk, 1984; Żeglicki, 1998). W roku 1976 natomiast, Okręgowy Urząd Górniczy w Bytomiu, wydał zezwolenia na oddanie do ruchu dla celów turystycznych Kopalni Zabytkowej (Kopalni Fryderyk), pod nadzorem Zakładów Górniczych Orzeł Biały, i zaliczeniu jej do zakładów górniczych (Moszny, 2001). Obecnie w obrębie bytomsko-tarnogórskiego rejonu złożowego nie funkcjonuje żaden zakład eksploatujący rudy cynku i ołowiu. Niewielkie obszary w rejonie Tarnowskich Gór odwadniane są udostępnionymi do ruchu turystycznego chodnikami wodnymi. Bada- 48
nia terenowe potwierdzają drożność części wyrobisk (Ł. Polonius, informacja ustna). Jednak ze względu na wielkość obszaru badań i skomplikowany przebieg podziemnych korytarzy, nie ma możliwości zebrania szczegółowych danych. PODSUMOWANIE Okres od końca XVIII wieku do końca wieku XX na ziemi bytomsko-tarnogórskiej cechował się prężnym rozwojem górnictwa rudnego. Rozwój ten związany był przede wszystkim z dużym zapotrzebowaniem na surowiec oraz ulepszeniem metod jego wydobycia. W rozpatrywanym dwustuleciu, w wyniku stopniowego rozwoju kopalń rudnych, powstało w sumie 140,6 km chodników głównych, w tym również sztolni odwadniających, oraz 731,5 km chodników bocznych. Zdecydowana większość wyrobisk, bowiem 77% chodników głównych oraz 84% chodników bocznych, zlokalizowane było w rejonie bytomskim. W końcowym okresie rozwoju kopalń rudnych, szczególnie w rejonie bytomskim, gęstość wyrobisk osiągała miejscami 54,7 km km -2. Wydobycie obejmowało przede wszystkim pokłady położone na głębokościach 30-40 m pod powierzchnią terenu, przy czym miejscami schodziło nawet do 100 m (wyrobiska w rejonie bytomskim). LITERATURA ABT E.L.G., 1791: Geschichte des Bley und Silber Bergbaues um Tarnowitz um Beuthen in Oberschlesien von 1528 an, bis zum Verfall und bis zur Wiederaufnahme in 1784. (tłum. S. Majewski, 1957), Wyd. Śląsk, Katowice. 289 s. BARANOWSKI H., 1980: Bytomski rejon złożowy. [w:] Różkowski A., Wilk Z., (red.) Warunki hydrogeologiczne złóż rud cynku i ołowiu regionu śląsko-krakowskiego. Prace Instytutu Geologicznego, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. s. 113-139. BLITEK Z., 1967: Rozwój górnictwa rud metali nieżelaznych ziemi bytomskiej. [w:] Maroszek H., (red.): Tradycje górnicze ziemi bytomskiej. Zakłady Graficzne Przemysłu Węglowego, Katowice. s. 121-127. GAŁKIEWICZ T., GRZECHNIK Z., 1977: Metody poszukiwania i rozpoznawania złóż. [w:] Pawłowska J., (red.): Charakterystyka rud cynku i ołowiu na obszarze śląsko krakowskim. Prace Instytutu Geologicznego. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. s. 7-12. GŁADYSZ A., 1966: U kolebki górnictwa. Walory krajoznawczo wypoczynkowe Ziemi Bytomsko Tarnogórskiej. Wyd. Śląsk, Katowice. 59 s. GŁADYSZ A., 1967: Górnictwo kruszcowe ziemi bytomskiej. [w:] Maroszek H., (red.): Tradycje górnicze ziemi bytomskiej. Zakłady Graficzne Przemysłu Węglowego, Katowice. s. 51-62. GRZECHNIK Z., 1980: Górnictwo rud cynku i ołowiu w regionie śląsko-krakowskim. [w:] RóżkowskiA., Wilk Z., (red.): Warunki hydrogeologiczne złóż rud cynku i ołowiu regionu śląsko-krakowskiego. Prace Instytutu Geologicznego, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. s. 9-15. KADAJ R., 2002: Polskie układy współrzędnych. Formuły transformacyjne, algorytmy i programy. Rzeszów. 51 s. KONDRACKI J., 2000: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. 440 s. KUBAJAK A., PRZYWARA Z,, KOMOR J., DUDA A., MOJ H., 2007: Górnictwo i tradycje górnicze w Piekarach Śląskich. Historia, współczesność, przyszłość. Kubajak, Krzeszowice. 112 s. MOLENDA D., 1963: Górnictwo kruszcowe na terenie złóż śląsko-krakowskich do połowy XVI wieku. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wyd. PAN, Wrocław-Warszawa-Kraków. 425 s. MOLENDA D., 1969: Ziemie powiatu tarnogórskiego w epoce feudalnej. [w:] Rechowicz H., (red.): Tarnowskie Góry. Zarys rozwoju powiatu. Wyd. Śląsk, Katowice. s. 51-92. MOLENDA D., 1972: Kopalnie rud ołowiu na terenie złóż śląsko-krakowskich w XVI-XVIII wieku. Z dziejów postępu technicznego w eksploatacji kruszców. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo PAN, Wrocław-Warszawa-Kraków- Gdańsk. 420 s. 49
MOSZNY J., 2001: Działalność kopalni zabytkowej w latach 1976-2001. Materiały sympozjum poświęconego XXV rocznicy odbudowy Kopalni Zabytkowej Rud Srebronośnych w Tarnowskich Górach. SMZT, Tarnowskie Góry. s. 14-29. MOSZNY J., 2002: Rola i znaczenie sztolni odwadniających w górnictwie tarnogórskim. Materiały sympozjum: 45 lat działalności Czarnego Pstrąga w Tarnowskich Górach. SMZT, Tarnowskie Góry. s. 25-39. PIERNIKARCZYK CZ., 1984: Sztolnia Czarnego Pstrąga w Tarnowskich Górach. Wyd. Sport i turystyka, Warszawa. 30 s. PIERNIKARCZYK J., 1926: Tarnowskie Góry. Kolebka przemysłu śląskiego. Nakładem Górnośląskiego Związku Przemysłowców Górniczo-Hutniczych, Katowice. 55 s. PIERNIKARCZYK J., 1929: Historia miasta Tarnowskich Gór 1526-1926. Nakładem Komitetu Wydawniczego, Tarnowskie Góry. 55 s. PIERNIKARCZYK J., 1933: Historia Górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku. t. 2. Nakładem Śląskiego Związku Akademickiego, Katowice. 496 s. PIERNIKARCZYK J., 1937: Podziemia Tarnogórskie. Drukiem K. Miarki Sp. wyd. z o.p. w Mikołowie, Tarnowskie Góry. 71 s. ŻEGLICKI J., 1998: Gospodarka wodna w górnictwie tarnogórskim w aspekcie historycznym. Materiały konferencyjne. II konferencja ekologiczna regionu tarnogórskiego. Urząd Miejski Tarnowskie Góry, Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, Tarnowskie Góry. s. 73-81. MATERIAŁY KARTOGRAFICZNE RENSCH A, 1820: Gruben Bild des Silber und Blei Bergabaues vom Trockenberg, Bobrownick Stadt und Stolln Revier bei Tarnowitz. W skali około 1:4 800, Zbiory Kartograficzne Archiwum Państwowego w Katowicach Karte des Oberschlesien Erzbergbaues herausgegeben von dem Königlichen Oberbergamt za Breslau, 1911 1912, Bearbeitet vom Kgl. Oberbergamtsmarkscheider Brück, Berlin, arkusze: 3 Friedrichshütte, 4 Bahnhof Georgenberg, 6 Alt Tarnowitz, 7 Tarnowitz, 8 Neudeck, 9 Broslawitz, 10 Repten, 11 Trockenberg, 12 Koslowagora, 14 Stollarzowitz, 15a Miechowitz Dombrowa, 15b Miechowitz Dombrowa, 16 a Scharley, 16 b Scharley, 17 Kamin, 19 Borsigwerk, 20a Karf, 20b Karf, 21a Beuthen, 21b Beuthen, 22 Sect. Gross Dombrowka, 23 Grodziec, 24 Königshütte Mapa wyrobisk górniczych Kopalni Waryński, w skali 1:5 000. 1957. Archiwum Zabytkowej Kopalni Srebra w Tarnowskich Górach. Mapa wyrobisk górniczych Kopalni Orzeł Biały. Obszar górniczy Brzeziny. Obszar górniczy Dąbrówka, w skalach 1:5 000, 1:1000. 1998. Archiwum Zabytkowej Kopalni Srebra w Tarnowskich Górach. Alicja Pradela, Maksymilian Solarski DEVELOPMENT OF MINING FOR LEAD AND ZINC ORES IN BYTOM- TARNOWSKIE GÓRY DEPOSIT REGION SINCE THE END OF THE 18TH CENTURY TO THE PRESENT DAY Summary Mining traditions in Bytom-Tarnowskie Góry region date back to the 12th century when shallow deposits of ore resources were discovered here. These were especially rich in silver as well as lead and zinc ores. The particularly intensive development of this type of mining took place in the late 18th century, under the Prussian government, when due to the increasing demands for raw material and due to the improvement of production methods, mining activities were intensified. The purpose of this article is to collect historical facts relating to the extraction of zinc and lead ores in the Bytom-Tarnowskie Góry region from the 18th century to the present day as well as to provide details related to the mining in spatial perspective. The information collected shows that from the late 18th century the mining for non-ferrous metal ores covered almost 13.5 km 2 in the Tarnowskie Góry area and 40.6 km 2 in Bytom area (Fig. 1, 2). At the end of the 20th century the density of pits reached nearly 60 km km -2 at places, the total length of the excavation was 872.1 km, and the deepest gates descended to more than 100 m below ground surface (Fig. 3). 50