4.2. Kaczeniec 4.2.1. Wyniki waloryzacji ekohydrologicznej Waloryzacja wykazała wyjątkowo duże zróżnicowanie ekohydrologiczne koryta i dna doliny cieku Kaczeniec, w granicach miasta Kielce. Wydzielono tu 6 jednorodnych odcinków w klasach o łącznej ocenie w zakresie od I do V, w tym jeden odcinek w I klasie, trzy w III klasie i jeden w V. W podobnych przedziałach klasowych mieściły się wyceny poszczególnych biotopów oraz przepustowości. O bardzo dobrym stanie (I klasa) odcinka o długości 1,114 km (4 km + 920 m do 6 km + 034 m) zadecydował jego przebieg przez tereny leśne, co stanowi 46,1 % długości cieku w Kielcach. Natomiast zły stan, obcy naturze (V klasa) udokumentowano w 4 km + 170 m do 4 km + 320 m (tab. 21). Odcinek ten stanowi 6,2% długości cieku w granicach miasta. Szczegółowy opis poszczególnych odcinków oraz wyniki klasyfikacji ekohydrologicznej oraz przepustowości przedstawiono w tab. 21. 99
Tab. 21. Wyniki waloryzacji ekohydrologicznej jednorodnych odcinków koryta i doliny Kaczeńca w granicach miasta Kielce Nr odcinka Km +m 1-2 3+ 100 4+ 050 Nr działki 601, 592-599, 547/3, 540-541, 533-537, 531, 591/1-3, 530/1-2, 529, 527, 525, 602, 578-590, 564-565, 576, 492, 461-463 Nr zdjęcia Biotop 1-29 A B C D Opis Koryto jest wyprostowane (fot. 4-5, 10, 16, 18, 21), okresowo prowadzące wodę, o czym świadczą ślady przepływu. Było ono w przeszłości uregulowane (działka 601), a obecnie jest w złym stanie, wynikającym z braku konserwacji w ostatnich latach. Efektem tego są w dnie koryta pojedyncze drzewa i kępy zarośli (głównie wierzbowych) (fot. 5-9, 13), porastające je w różnych odcinkach, a zwłaszcza działek od lat nieużywanych. Dno koryta porasta gęsta roślinność (fot. 25, 28), miejscami wodolubna (pałka wodna) (fot. 7). Koryto charakteryzuje się zmienną głębokością (0,5 m 1,4 m) i szerokością dna (0,4 1,0 m). Miejscami jest ono zamulone i zanieczyszczone (plastik, szkło, gruz betonowy), zwłaszcza powyżej przeszkód w postaci przepustów drogowych, pojedynczych drzew i zarośli (fot. 12). Koryto na znacznej długości jest niezacienione (fot. 10, 21). Kilkakrotnie na tym odcinku jest ono przegrodzone przepustami drogowymi w złym stanie technicznym (np. fot. 1-2). Brzegi są sztucznie uformowane i utrwalone roślinnością (trawa, a miejscami krzewy i drzewa) uniemożliwiającą zainicjowanie procesów erozji brzegowej przez okresowo płynące wody. Osiągają one zmienną wysokość w przedziale 0,5 m 1,4 m. Ślady erozji dna i brzegów widoczne są jedynie poniżej przepustów i mostków (fot. 22, 26). Z kolei powyżej, następuje akumulacja materiału klastycznego i zanieczyszczeń (fot. 6, 27). Te dwa odmienne procesy powodują zmianę geometrii koryta i brzegów a jednocześnie zmianę w profilu podłużnym cieku. Odcinek rozpoczyna się prawie całkowicie niedrożnym przepustem (fot. 1) pod drogą gruntową na granicy administracyjnej miasta Kielce, biegnącą od ul. Sukowskiej na południe w kierunku lasu. Powyżej (3 km + 108 m), do cieku okresowego dochodzi rów przydrożny (fot. 3), odwadniający drogę gruntową wraz z terenami przydrożnymi, w obrębie których rozwija się intensywna zabudowa. Kolejne przepusty są również na ogół w złym stanie technicznym a niektóre z nich są prowizoryczne, o parametrach niedostosowanych do pojawiających się tu przepływów okresowych. Do innych obiektów utrudniających odpływ należą mostki i kładki. Lokalizacja ww. obiektów jest następująca: przepust w km 3 + 308 m, a poniżej kładka (fot. 8), przepust w km 3 + 342 m (fot. 9), przepust w km 3 + 380 m (fot. 11, 12), mostek betonowy w km 3 + 440 m) (fot. 13), mostek betonowy w km 3 + 530 m (fot. 15), przepust 3 + 765 m (fot. 18), przepust w km 3 + 860, na granicy terenów o różnym użytkowaniu (fot. 20), przepust w km 3 + 925 m (fot. 24), przepust w km 3 + 948 m) (fot. 26, 27), mostek betonowy w 4 + 047 m (fot. 29) Ponadto na prawym brzegu Kaczeńca, w km 3 + 485 m, między działkami nr 529 i 589, dochodzi rów o parametrach przekroju poprzecznego o zbliżonych do cieku głównego (fot. 14). Po obu stronach cieku położone są łąki, które jeszcze do niedawna były użytkowane (koszone), a obecnie przeobrażają się w nieużytki naturogeniczne o różnym stopniu sukcesji roślinnej (fot. 17), miejscami podmokłe. W km 3 + 915 m po obydwu stronach koryta Kaczeńca znajduje się wysypisko gruzu (fot. 23). Przepustowość hydrologiczna i ekologiczna jest utrudniona, co z wynika z zarastania, istnienia przepustów i kładek betonowych a także zanieczyszczeń w dnie koryta (fot. 12, 19). Wszystkie ww. przeszkody znajdujące się w korycie utrudniają odpływ, powodując podpiętrzanie podczas wysokich stanów wody. W odcinkach z niższymi brzegami dochodzi do lokalnego podtapiania łąk i nieużytków. Ocena punktowa A B C D A-D 2 3 2 3 III (2,5) 100
2-3 4+ 050 459-462, 562/1-2, 560-561, 600/1-2 30-38 A B Koryto jest uregulowane (fot. 30-31, 35). Jego dno jest piaszczyste i na znacznych odcinkach utrzymuje geometryczny kształt przekroju nadany podczas melioracji i prac prowadzonych przez właścicieli przyległych działek. Posiada ono szerokość dna do ok. 0,5 m, a rozszerza się poniżej wylotu przepustu pod ul. Sukowską (w miejscach po usunięciu aluwiów) (fot. 37-38). Tuż poniżej przepustu aluwia korytowe są rozcinane. Na całym odcinku koryto jest niezacienione, a na przeważającej długości zarośnięte roślinnością trawiastą (fot. 30-31, 35). Lokalnie, w dnie koryta występują przegłębienia (wyboje do kilkudziesięciu cm) (fot. 34). Brzegi są początkowo umocnione wysoką roślinnością trawiastą i darnią, a poniżej przepustu pod ul. Sukowską były pozbawione roślinności wskutek przeprowadzonego bagrowania i pozostawienia aluwiów (fot. 36-37). Na odcinku kilkunastu metrów lewostronny brzeg koryta jest ogrodzony płotem betonowym - wzdłuż posesji na działce 462 (fot. 30-31). W pobliżu znajduje się składowisko popiołu i zanieczyszczeń organicznych (fot. 30), które podczas intensywnych opadów atmosferycznych jest przepłukiwane, a podczas wysokich wezbrań - rozmywane (działka nr 462, km 4 + 052 m). Z posesji tej wyprowadzony jest wylot rury PCV o średnicy 0,18 m (wylot I, działka nr 462, km 4 + 065 m) (fot. 33). W odcinku końcowym do koryta dochodzą rowy odwadniające strefę drogową ul. Sukowskiej (4 km + 170 m) (fot. 38). 3 3 III (3,0) C Zabudowa w początkowym odcinku dochodzi bezpośrednio do koryta (działka nr 462 - po lewej stronie) (fot. 31) a w dalszej części oddala się od niego i sąsiaduje z łąkami i nieużytkami (fot. 35). 3 4 + 170 3-4 4 + 170 396, 371, 372, 369/1, 558-559, 368/2, 367, 366, 557 39-47 D A B Przepustowość hydrologiczna na tym odcinku jest ograniczona z powodu niedostosowania parametrów geometrycznych koryta w stosunku do pojawiających się przepływów. Wody te pochodzą z odwodnienia strefy drogowej ul. Sukowskiej. Przepustowość ekologiczna istnieje, co wynika z zaburzenia stanu pierwotnego, braku zacienienia, zanieczyszczeń dna i brzegów (fot. 30, 32, 33) oraz wód okresowo płynących. Koryto jest silnie przekształcone antropogenicznie (fot. 39-47) a ciek ma charakter okresowy. Początek stanowi przepust pod ul. Sukowską (fot. 39) a dalej jest zamulone, zanieczyszczone i przesunięte w obrębie działki nr 371. Działka korytowa nr 557 jest niedostępna z uwagi na ogrodzenie betonowe na przestrzeni działek 369/1, 558, 368/2 i 367 (fot. 44-47). Na odcinku 9 metrów jest ono zakryte (działka nr 369/1) (fot. 44), a przegłębienia wypełnione są silnie zanieczyszczoną wodą. W obrębie działki nr 368/2 jest ono początkowo betonowym kanałem otwartym a dalej ponownie kanałem zakrytym, którego wylot znajduje się na granicy działek 368/2 i 366. Brzegi na całej długości są sztucznie ukształtowane. Na długich odcinkach są one wybetonowane (fot. 46), bądź też umocnione murem kamiennym (fot. 43, 44), którego zadaniem jest ich ochrona przed erozją. Powyżej przepustu pod ul. Sukowską uchodzą do koryta dwa otwarte rowy odwadniające strefę drogową (fot. 39). Na brzegach widoczne są ślady odprowadzania wód deszczowych (działka nr 371) (4 km + 185 m) (fot. 41) oraz zanieczyszczeń (popiół, plastik) (fot. 43). Na prawym brzegu, w obrębie posesji na działce nr 369/1, udokumentowano worki z piaskiem (fot. 45), co wskazuje na zalewanie niżej położonej części działki podczas okresowo występujących wysokich stanów wody. Odcinek kończy się wlotem przepustu w fundamencie betonowego ogrodzenia działki 368/2 (fot. 47). 5 5 3 V (5,0) 4 + 320 C D Po obu stronach, w bezpośrednim sąsiedztwie cieku znajdują się ogrodzenia i zabudowa (fot. 40,42) a tylko na krótkim odcinku po lewej stronie dochodzą do niego nieużytki (działka nr 558 i 559). 5 Przepustowość hydrologiczna jest znacznie ograniczona ze względu na charakter koryta, przepustowość ekologiczna nie istnieje. 5 101
4-5 4 + 320 4 + 361 (granica miasta) 5-6 (granica miasta) 4 + 880 4 + 920 6-7 4 + 920 6 + 034 365-366, 555-556 48-50 39 51-54 39 55-58 A B Koryto jest uregulowane, na znacznych odcinkach niezacienione, o szerokości dna 0,4 0,7 m (fot. 48). Jest ono zarośnięte roślinnością trawiastą. Poniżej ujścia rowu, w zagłębieniu powstałym w wyniku erozji wgłębnej znajduje się zanieczyszczona woda. Brzegi są sztucznie uformowane a ich wysokość kształtuje się w przedziale 0,4 m do 1,0 m. Są one niezacienione i umocnione roślinnością trawiastą i pojedynczymi drzewami. W 4 km + 330 m znajduje się przepust w korycie zmieniający warunki przepływu podczas wezbrań, skutkujący wzmożoną erozją poniżej i akumulacją - powyżej (fot. 48). Na prawym brzegu znajduje się ujście płytkiego rowu odprowadzającego zanieczyszczenia z działki nr 366 (fot. 49). W km 4 + 400 m, ale już poza granicą miasta Kielce dochodzi rów odprowadzający nadmiar wód z rejonu ul. Przyłogi (fot. 50). Ma to szczególne znaczenie dla kształtowania stanów i hydraulicznych warunków przepływu po intensywnych opadach deszczu. Rów ten okresowo prowadzi więcej wody niż Kaczeniec, bowiem odwadnia obszary o coraz większym uszczelnieniu, wynikającym z intensywnej zabudowy. C W otoczeniu koryta znajdują się nieużytki i łąki (fot. 48). 2 D Przepustowość hydrologiczna jest tylko w niewielkim stopniu ograniczona z powodu zwiększonej szorstkości brzegów i dna wywołanej znajdującą się tam roślinnością, co przy wysokich stanach wody powoduje jej spiętrzanie i spowolnianie odpływu. Przepustowość ekologiczna istnieje. Koryto cieku jest na tym odcinku aktualnie niewykształcone i niewidoczne w terenie (fot. 51-54). Wynika to z podpiętrzenia A odpływu powierzchniowego oraz niedrożnego i o małym przekroju poprzecznym przepustu pod ul. Przyłogi (fot. 52). 2 W efekcie, dawne koryto zostało w tym miejscu całkowicie zamulone. B Brzegi są niewykształcone, a teren stale podmokły, z otwartym lustrem wody (fot. 53). 2 C W strefie oddziaływania podpiętrzenia drogowego znajduje się roślinność charakterystyczna dla terenów podmokłych (fot. 52), a powyżej las (fot. 54). Powierzchnia tego obszaru pocięta jest głęboko wyorane bruzdy związane z hodowlą lasu. 2 D A Przepustowość hydrologiczna nie istnieje, natomiast ekologiczna jest zła, co wynika z bariery jaka stanowi droga z całkowicie zamulonym przepustem. 4 Koryto powyżej podmokłości jest już wykształcone i ma charakter zbliżony do naturalnego (fot. 55), ze śladami odpływu okresowego, czego efektem są lokalne formy erozyjne i akumulacyjne. Miejscami jest ono jednak pogłębione i poszerzone dla lepszego i szybszego odwodnienia terenu oraz ochrony przed zalaniem niżej położonych zabudowań (fot. 56). Powyżej km 5+ 550 m ma ono charakter naturalny (fot. 59). B Brzegi są niskie, ukształtowane naturalnie, a jedynie na ww. uregulowanym odcinku sztucznie uformowane (fot. 56, 57). 1 C D Otoczenie stanowi las mieszany z przewagą sosny i świerku, z gęstym podszytem leśnym obszar Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego (fot. 55-58). 1 Przepustowość ekologiczna jest dobra, co oznacza jedynie słabo zauważalny wpływ działalności człowieka i nieznaczne zaburzenia. 1 3 2 3 3 III (2,75) III (2,5) I (1,25) 102
4.2.2. Dokumentacja fotograficzna Fot. 1. Wylot prawie całkowicie niedrożnego przepustu pod drogą gruntową, na granicy miasta Kielce, biegnącą od ul. Sukowskiej na południe w kierunku lasu (3 km + 100 m) Fot. 2. Zniszczony i zagruzowany wlot przepustu pod drogą gruntową, na granicy administracyjnej miasta Kielce, biegnącą od ul. Sukowskiej na południe w kierunku lasu (3 km + 105 m) 103
Fot. 3. Ujście jednego z rowów przydrożnych odwadniającego drogę gruntową wraz z terenami przydrożnymi (3 km + 108 m) Fot. 4. Widok z przepustu (por. fot. 1) w górę uregulowanego, okresowego cieku Kaczeniec podczas kartowania terenowego nie prowadzącego wody (3 km + 110 m) 104
Fot. 5. Charakterystycznym elementem krajobrazu dna doliny są drzewa (głównie wierzby) rosnące w korycie (3 km + 175 m) Fot. 6. Drzewa rosnące w korycie bardzo utrudniają przepływ w okresach płynięcia wody w korycie a ślady wysokiego podpiętrzania wyznaczają wyznaczają zawieszone trawy i zanieczyszczenia (3 km + 235 m) 105
Fot. 7. W zarastającym i nieoczyszczanym korycie cieku pojawia się lokalnie roślinność bagienna (3 km + 245 m) Fot. 8. Wylot drożnego przepustu pod drogą między działkami nr 595 i 535 a poniżej kładka utrudniająca przepływ podczas wysokich stanów wody (3 km + 308 m) 106
Fot. 9. Wlot przepustu drogowego a poniżej drzewo w korycie (3 km + 342 m) Fot. 10. Widok na uregulowane, wypłycone i zarastające koryto Kaczeńca w otoczeniu łąk kośnych (3 km + 375 m) 107
Fot. 11. Słabo widoczny w terenie wylot przepustu pod jedną z dróg dojazdowych do łąk (3 km + 380 m) Fot. 12. Zanieczyszczony wlot przepustu (por. fot. 11) uniemożliwiający swobodny przepływ (3 km + 383 m) 108
Fot. 13. Mostek betonowy, poniżej i powyżej którego koryto jest mało drożne (3 km + 440 m) Fot. 14. Ujście rowu (działka nr 602) na prawym brzegu Kaczeńca, między działkami nr 529 i 589 (3 km + 485 m) 109
Fot. 15. Nisko posadowiony mostek betonowy a także brak konserwacji koryta Kaczeńca utrudnia swobodny przepływ podczas okresów z przepływem wody (3 km + 530 m) Fot. 16. W korycie można zaobserwować różne gatunki roślinności mokradeł okresowych, w tym knieć błotną zwaną kaczeńcem (żółte kwiaty na pierwszym planie) co zapewne przyczyniło się do nadania temu ciekowi nazwy Kaczeniec (widok w dół biegu cieku 3 km + 533 m) 110
Fot. 17. Słabo widoczny w krajobrazie odcinek koryta z uwagi na wysokie trawy i dużą liczbę drzew wyznaczających jego przebieg (3 km + 575 m) Fot. 18. Kolejny, słabo widoczny przepust drogowy (między działkami 581 i 584), poniżej i powyżej którego w zagłębieniach stwierdzono występowanie wody stojącej (3 km + 765 m) 111
Fot. 19. Zanieczyszczenia mechaniczne (folia, szkło) można spotkać w korycie i w jego sąsiedztwie (3 km + 795 m) Fot. 20. Przepust drogowy na granicy terenów o różnym użytkowaniu (w dół biegu rzeki 3 km + 860 m) 112
Fot. 21. Jeden z nielicznych odcinków koryta z wykoszoną trawą i wyciętymi drzewami oraz krzewami. Pomimo tych zabiegów koryto jest w dalszym ciągu zamulone i słabo udrożnione (3 km + 862 m) Fot. 22. Okresowo pojawiające się wysokie stany wody spowodowane spływem powierzchniowym kształtowanym wzdłuż ul. Sukowskiej są przyczyną wzmożonej erozji wgłębnej w korycie (3 km + 887 m) 113
Fot. 23. Wysypisko gruzu po obydwu stronach koryta Kaczeńca (3 km + 915 m) Fot. 24 Skutki wymuszonej erozji wgłębnej poniżej obudowanego przepustu drogowego (3 km + 925 m) 114
Fot. 25. Całkowicie zarośnięte koryto Kaczeńca w obrębie terenów nieużytkowanych rolniczo (3 km + 930 m) Fot. 26. Wylot przepustu drogowego, a poniżej umocnienia betonowe w dnie zabezpieczające częściowo koryto przed wzmożoną erozją (3 km + 948 m) 115
Fot. 27. Wlot przepustu drogowego (por. fot. 26) ze śladami akumulacji w korycie i licznymi gatunkami ziół i roślin kwiatowych na brzegach (3 km + 951 m) Fot. 28. Wypłycone i zarośnięte m.in. roślinnością segetalną koryto Kaczeńca w pobliżu zabudowań w pobliżu ul. Sukowskiej (4 km + 025 m) 116
Fot. 29. Mostek betonowy nad słabo drożnym korytem cieku w pobliżu zabudowań na działce 462 (4 km + 047 m) Fot. 30. Składowisko popiołu i zanieczyszczeń organicznych na lewym brzegu cieku, które podczas wysokich wezbrań mogą być rozmywane (4 km + 052 m) 117
Fot. 31. Pogłębiony odcinek koryta wzdłuż posesji na działce 462 (4 km + 060 m) Fot. 32. Porzucona opona w korycie Kaczeńca (4 km + 062 m) 118
Fot. 33. Wylot rury PCV o średnicy 0,18 m z posesji na działce nr 462 (4 km + 065 m) Fot. 34. Przepust drogowy, a poniżej zanieczyszczenia w głębokim wyboju (4 km + 085 m) 119
Fot. 35. Widok na wyprostowane i zarastające koryto kaczeńca poniżej przepustu pod ul. Sukowską (4 km + 115 m) Fot. 36. Próba udrożnienia koryta okresowego cieku poniżej przepustu pod ul. Sukowską (4 km + 145 m) 120
Fot. 37. Nieproporcjonalnie duża powierzchnia przekroju poprzecznego przepustu dwukomorowego pod ul. Sukowską w stosunku do przekroju koryta poniżej (4 km + 170 m) Fot. 38. Wylot jednego z rowów odwadniających strefę drogową ul. Sukowskiej (4 km + 170 m) 121
Fot. 39. Wlot przepustu drogowego pod ul. Sukowską oraz wybetonowe ujście rowu przydrożnego (4 km + 180 m) Fot. 40. Widok na suche koryto Kaczeńca powyżej przepustu drogowego (por. fot. 39) (4 km + 182 m) 122
Fot. 41. Ślady odprowadzania wód deszczowych na prawym brzegu koryta Kaczeńca (działka nr 371) (4 km + 185 m) Fot. 42. Odcinek silnie przekształconego koryta (przesunięte, zamulone, zanieczyszczone, itd.) z zawężoną strefą odpływu wezbraniowego (4 km + 201 m) 123
Fot. 43. Kamienne umocnienia brzegów w odcinku przełożonego koryta mające zabezpieczać przed erozją a na prawym brzegu składowisko popiołu (w dół biegu 4 km + 208 m) Fot. 44. Koryto Kaczeńca z wysokimi brzegami, umocnionymi kamieniem z dnem silnie zanieczyszczonym a powyżej widoczny wylot z zakrytego, 9-metrowego odcinka cieku (4 km + 215 m) 124
Fot. 45. Zabezpieczenia (worki z piaskiem) przed zalaniem w obrębie posesji na działce nr 369/1 (4 km + 240 m) Fot. 46. Całkowicie przekształcony odcinek koryta przebiegający przez posesję na działce 368/2 (4 km + 300 m) 125
Fot. 47. Wlot obetonowanego przepustu, będącego początkiem zakrytego odcinka koryta w obrębie posesji na działce 368/2 (4 km + 315 m) Fot. 48. Przepust w korycie zmieniający warunki przepływu podczas wezbrań skutkujący wzmożoną erozja poniżej i akumulacją - powyżej (4 km + 330 m) 126
Fot. 49. Ujście rowu na prawym brzegu (działka nr 366) a poniżej ślady erozji wgłębnej i bocznej (4 km + 330 m) Fot. 50. Widok na koryto Kaczeńca (po prawej stronie fotografii) i ujście rowu odprowadzającego nadmiar wód z rejonu ul. Przyłogi. Teren znajduje się poza granicami Kielc (4 km + 400 m) 127
Fot. 51. Droga utwardzona na granicy lasu i jednocześnie granicy miasta z całkowicie niedrożnym, niewielkim przepustem, utrudniająca odpływ wody w dnie doliny Kaczeńca oraz przyczyniająca się do wytworzenia obszaru podmokłego powyżej (4 km + 875 m) Fot. 52. Mokradło stałe powyżej drogi i pozostałość po zasypanym przepuście drogowym (w miejscu ustawienia łaty) (4 km + 880 m) 128
Fot. 53. Fragment podmokłego dna doliny Kaczeńca z niewykształconym korytem (4 km + 900 m) Fot. 54. Początek leśnego odcinka dna doliny Kaczeńca z niewidocznym korytem (4 km + 910 m) 129
Fot. 55. Ślady odpływu linijnego w dnie doliny Kaczeńca powyżej podmokłości (w dół biegu 5 km + 050 m) Fot. 56. Pogłębiony odcinek koryta Kaczeńca ze śladami odpływu (5 km + 150 m) 130
Fot. 57. Akumulacja materiału piaszczystego w wyprostowanym, suchym okresowo korycie Kaczeńca (5 km + 290 m) Fot. 58. Przebieg naturalnie ukształtowanego koryta okresowego cieku Kaczeńca w obrębie lasu (5 km + 750 m) 131