Raport końcowy Z prac hydrochemicznych i hydrobiologicznych wykonanych na jeziorze Klasztorne Górne wraz z oceną możliwości rekultywacji

Raport końcowy Z prac hydrochemicznych i hydrobiologicznych wykonanych na jeziorze Klasztorne Górne wraz z oceną możliwości rekultywacji Opracowano na zlecenie Urzędu Miasta i Gminy w Strzelcach Krajeńskich

Charakterystyka morfometryczna jeziora Klasztorne Górne Jezioro Klasztorne Górne o powierzchni 20,0 ha (według ewidencji gruntów powierzchnia zbiornika wynosi 18,94ha, natomiast według Instytutu Rybactwa Śródlądowego 18,9 ha) jest jednym z mniejszych jezior Pojezierza Dobiegniewskiego. Leży w zlewni rzeki Noteć. Położone jest na 52 o 53,2 szerokości geograficznej i na 15 o 32,0 długości geograficznej w dorzeczu rzeki Noteć (Filipiak i Raczyński 2000) ma kształt długiej (długość maksymalna 1320 m), wąskiej (szerokość maksymalna 210 m, średnia 151,52 m) rynny, rozszerzającej się w części południowo-wschodniej, co znajduje swój wyraz we wskaźniku wydłużenia (8,71) oraz przeciętnie rozwiniętej linii brzegowej (WL=1,922). Dno zbiornika jest słabo urozmaicone, a misa jeziorna kształtem zbliżona jest do paraboloidy i stożka (wskaźnik głębokości wynosi 0,5). Maksymalna głębokość wynosi znajduje się w południowo- wschodniej części akwenu i wynosi 6,6m, przy głębokości średniej 3,3 m (Tab. 1). Jezioro można podzielić na dwie różniące się pod względem morfometrycznym części, przedzielone mostem łączącym oba brzegi jeziora w centralnej- środkowej części zbiornika. Część północno zachodnia jest zapewne bardziej produktywna, charakteryzuje się mniejszą głębokością średnią i maksymalną, w porównaniu do części południowo-wschodniej. W okolicy wschodniego brzegu jeziora rozciąga się niewielka rynna, naturalnie wytworzona wskutek oddziaływania rzeczki Młynówki. Do cieku tego jeszcze przed dwoma laty usuwano ścieki pochodzące z fermy zwierząt futerkowych. Dodatkowo w miesiącu wrześniu rzeczka przyjmuje wodę pochodzącą z karpiowego stawu hodowlanego. Wody jeziora podatne są na zakwity sinic, które trwają właściwie przez cały ciepły okres, w związku z tym w jeziorze panuje zakaz kąpieli. 3

Tabela 1. Podstawowe cechy morfometryczne jeziora Klasztorne Górne Nazwa cechy Jednostka Wartość Powierzchnia ha 20,0 Objętość wód Tys. m 3 660,0 Długość maksymalna m 1320 Długość efektywna m 1320 Szerokość maksymalna m 210 Szerokość efektywna m 210 Szerokość średnia m 151,52 Wskaźnik wydłużenia - 8,71 Wskażnik rozwoju linii brzegowej - 1,92 Długość linii brzegowej m 3050 Wskaźnik odsłonięcia - 6,1 Głebokość maksymalna m 6,6 Głebokość średnia m 3,3 Wskaźnik głębokości - 0,5 Głębokość względna - 1,48 Charakterystyka hydrofitów 4

Wody jeziora Klasztorne Górne dość silnie podlegają procesowi eutrofizacji (wzrostu żyzności) a co się z tym wiąże są doskonały środowiskiem dla wzrostu roślinności wodnej i bagiennej. Zbiornik ten charakteryzuje się typową dla silnie zeutrofizowanych wód śródlądowych strefowością hydrofitów (Bernatowicz i Wolny 1974). W rozmieszczeniu roślin w tym zbiorniku następują wyraźne zmiany, wywołane odmiennymi warunkami świetlnymi, panującymi na różnych głębokościach, które prowadzą do wytworzenia się charakterystycznych stref ekologicznych flory. Na granicy lądu i wody występują rośliny ziemnowodne Amfifity, przystosowane do bytowania zarówno w płytkiej wodzie jak i na lądzie. Grupa tych roślin reprezentowana jest nielicznie przez miętę nawodną- Mentha aquatica i rdest ziemnowodny- Polygonum amphibium, które występują tylko na kilku stanowiskach (Rys. 1.). Kolejną strefę stanowią Helofity, czyli rośliny zakorzenione w dnie o wynurzonych ponad powierzchnię wody pędach wegetatywnych i owocujących. W płytkiej wodzie i na terenach zabagnionych zanotowano słabo rozwinięty pas szuwarów, reprezentowanych przez czermień błotną-calla palustris (1 stanowisko), niezapominajkę błotną - Myosotis palustris (4 stanowiska), turzyce (Carex sp.) oraz tatarak zwyczajny (Acorus calamus). Stwierdzono również pas oczeretów stanowiących rośliny rozwijające się na płytkiej wodzie przybrzeżnej (w szczególności w dużych ilościach zanotowano rosnącą dookoła jeziora (niemalże 100% długości linii brzegowej) trzcinę pospolitą (Phragmites communis), w znacznie mniejszych ilościach, wyspowo rosnące: pałkę wąskolistną-typha angustifolia i pałkę szerokolistną-typha latifolia. Na głębokości 1,0-2,5 m znajduje się strefa nimfeidów składająca się z roślin zakorzenionych w dnie o liściach pływających na powierzchni wody. W jeziorze Klasztorne Górne wśród roślin tego pasa stwierdzono występowanie grzybienia białego - Nymphaea alba i grążela żółtego - Nuphar luteum. Te dwa podstawowe gatunki nimfeidów, mają charakter prostu wyspowego, a tylko w kilku stanowiskach porostu liniowego. Na niektórych stanowiskach porastają 5

powierzchnię ponad 700m 2. Kolejną strefę stanowią elodeidy, czyli rośliny strefy litoralnej, całkowicie zanurzone o organach generatywnych wystających nad powierzchnię wody. Wśród roślin należących do elodeidów, zanotowano występowanie kilku gatunków rdestnic, rogatka sztywnego - Ceratophyllum demersum, wywłócznika okółkowego - Myriophyllum verticillatum, moczarki kanadyjskiej (Elodea canadensis)(rys. 1). Roślinność zanurzona występuje do głębokości 1,5 m. Oprócz ww. gatunków roślin w miesjcach płytkich, wśród trzcinowisk zanotowano przedstawicieli Pleustonu, który stanowią rośliny nie zakorzenione w dnie, wolno unoszące się na powierzchni wody i nie tworzące trwałych zbiorowisk. W jeziorze Klasztornym Górnym należą do nich trzy gatunki rzęsy-lemna trisulca, Lemna minor, Lemna gibba. Postępująca eutrofizacja jeziora Klasztorne Górne, związana ze wzrostem zasobów soli mineralnych w wodzie (dopływ składników mineralnych i nawozów z pól uprawnych), prowadziła przez długie lata do rozrastania się pasa roślinności wynurzonej do niekorzystnie dużych rozmiarów. 6

Rys. 1. Rozmieszczenie roślinności wodnej w jeziorze Klasztorne Górne 7

Legenda do rysunku 8

Badania zooplanktonu Badania zooplanktonu w wodach jeziora Klasztorne Górne prowadzono w sierpniu i listopadzie 2007 oraz w styczniu i kwietniu 2008, pobierając próby zooplanktonu z trzech przedstawionych stanowisk (Rys. 1). 1- wypływ ze stawu hodowlanego 2 ciek Mlynówka 3 zachodnie ploso 4 - wypływ cieku z jeziora 5 - połowa długości jeziora, litoral 6 wschodnie ploso, głęboczek 9

Rys.1. Lokalizacja stanowisk badawczych na jeziorze Klasztorne Górne Na stanowiskach 3 i 6 próby pobierano z warstwy powierzchniowej wody, w każdym plosie jeziora, natomiast na stanowisku 5 próba pobierana była w strefie roślinności z głębokości 1 m. Z każdego stanowiska pobierano próbę ilościową, przecedzając 100 dm 3 wody przez siatkę z gazy młyńskiej o wielkości oczka 50 µm. Przeliczono osobniki poszczególnych grup systematycznych skorupiaków, określono gatunki i ilość wrotków. W każdej z prób mierzono długość, co najmniej 30 osobników każdego gatunku. Dane z tych pomiarów posłużyły do obliczenia biomasy zooplanktonu. Przy przeliczaniu długości zwierząt na ich ciężar korzystano z tabel Morduchaj Bołtowska (1954) oraz Starmach (1955). Przy oznaczaniu jakościowym planktonu posłużono się kluczami Wagler (1937), Kutikova (1970), Kiefer i Fryer (1978), Rybak (1996, 2000). Podczas badań, łącznie na wszystkich stanowiskach oznaczono 48 taksonów zooplanktonu, z czego 29 (60%) stanowiły Rotatoria, 9 (19%) Copepoda i 10 (21%) Cladocera. Letni zooplankton jeziora odznaczał się największym bogactwem jakościowym, stwierdzono 38 taksonów zooplanktonu, z czego 23 (60%) stanowiły Rotatoria, 6 (16%) Copepoda i 9 (24%) Cladocera (Tab. 2). Większość z nich stanowiły gatunki typowe dla zbiorników silnie zeutrofizowanych. Np. udział wrotków typowych dla wód o wysokiej trofii nie spadał poniżej 51% w liczebności i poniżej 54% w biomasie wszystkich stwierdzonych wrotków, a w niektórych przypadkach osiągał prawie 80%. Na podstawie wyników stosunków ilościowych poszczególnych grup zooplanktonu, określono stopnie zeutrofizowania zbiornika zaproponowane przez Karabina (1985). W sierpniu na żadnym ze stanowisk nie zanotowano obecności gatunków należących do I grupy ekologicznej, charakterystycznych dla niskiej trofii. Wszystkie wskaźnikowe gatunki Rotifera należały do II grupy ekologicznej, która zawiera taksony typowe dla wód bardzo żyznych. Kolejnym 10

czynnikiem wskazującym na wysoką trofię badanych wód jest znaczny udział w liczebności Keratella cochlearis formy tecta. Tab. 2. Skład jakościowy i ilościowy zooplanktonu w jeziorze Klasztorne w sierpniu 2007 stanowisko 3 stanowisko 5 stanowisko 6 osob. dm -3 mg dm -3 osob. dm -3 mg dm -3 osob. dm -3 mg dm -3 Anuraeopsis fissa 0,6 0,0001 2,8 0,0003 4,2 0,0004 Brachionus angularis 0,4 0,0002 1 0,0004 Brachionus diversicornis 0,1 0,0001 Brachionus quadridentatus 1 0,0009 0,4 0,0004 Euchlanis dilatata 4,9 0,0064 Filinia longiseta 1,1 0,0004 Kellicotia longispina 0,6 0,0002 0,2 0,0001 Keratella coch. coch. 2,7 0,0005 31,2 0,0062 16,2 0,0032 Keratella coch. tecta 18,9 0,0038 172,6 0,0345 33,4 0,0067 Keratella coch. tricinensis 1,2 0,0002 3,2 0,0006 24,4 0,0049 Keratella quadrata 0,6 0,0002 0,4 0,0002 0,8 0,0003 Lecane closterocerca 0,3 0,0001 0,8 0,0002 0,6 0,0001 Lecane scutata 3,8 0,0008 Lepadella quadricarinata 0,4 0,0002 Lepadella patella 0,6 0,0004 Polyarthra euryptera 3,8 0,0019 Polyarthra longiremis 5,9 0,0024 27,6 0,0110 48,4 0,0194 Polyarthra vulgaris 17,2 0,0086 45,4 0,0227 98,4 0,0394 Pompholyx sulcata 0,5 0,0002 0,4 0,0001 Synchaeta kitina 0,8 0,0006 0,4 0,0003 0,2 0,0001 Trichocerca pusilla 0,8 0,0002 Trichocerca similis 43,3 0,0217 100,8 0,0504 66,6 0,0333 Rot. n.det. 0,6 0,0002 Rotatoria razem 100,7 0,0466 385,8 0,1268 303,5 0,1118 Nauplii Cyclopoida 13,9 0,0028 88,2 0,0176 53,2 0,0106 Kopepodit Cyclopoida 3,3 0,0182 28,4 0,1562 4,2 0,0231 Eucyclops serrulatus 0,2 0,0078 10,4 0,4035 Mesocyclops leuckarti 8,6 0,2786 Thermocyclops emini 1,1 0,0328 23,2 0,6914 3,4 0,1013 Thermocyclops oithonoides 0,4 0,0132 25 0,8275 0,8 0,0265 Copepoda razem 18,9 0,0747 183,8 2,3749 61,6 0,1615 Alona costata 0,4 0,0157 Alona rectangula 0,4 0,0168 0,2 0,0084 Bosmina coregoni 3,6 0,0900 12,2 0,3050 Bosmina longirostris 8 0,2000 3,2 0,0800 Ceriodaphnia quadrangularis 0,3 0,2 0,0077 Chydorus gibbus 0,3 0,0010 0,4 0,0013 0,8 0,0026 Chydorus sphaericus 3,2 0,0093 1 0,0029 1,4 0,0041 Daphnia cucullata 0,1 0,0033 1,6 0,0528 Peracantha truncata 0,6 0,004 Cladocera razem 4,9 0,0344 14,6 0,3470 18,4 0,4235 Zooplankton razem 124,5 0,1557 584,2 2,8486 383,5 0,6969 11

Na stanowisku 3 i 5 udział tej formy przekraczał 80%, co typowe jest dla wód politroficznych. Udział formy tecta na stanowisku 6 wynosił ponad 45% co wskazuje na stan wysokiej eutrofii. Również udział biomasy II grupy ekologicznej w biomasie wszystkich wskaźnikowych gatunków skorupiaków planktonowych (od 87 do 98%) pozwala wnioskować, że wody jeziora znajdują się w stanie politrofii. Udział biomasy Cyclopoida w biomasie skorupiaków planktonowych, wynoszący na st. 3 i 5, odpowiednio: 68 i 87% wskazuje także na politrofię, natomiast na stanowisku 6 na eutrofię. Podobnie sytuacja przedstawia się w przypadku ilorazu biomasy Cyclopoida i Cladocera, gdzie stanowiska 3 i 5 powinny zostać uznane jako politroficzne, a 6 jako eutroficzne. Typowy dla wysokiej trofii wód jest tutaj także znaczny udział małych form zooplanktonu, co jest szczególnie widoczne u Cyclopoida, gdzie nawet ponad 86% ich liczebności stanowią naupliusy. Latem w jeziorze Klasztorne, w pelagialu (st. 3 i 6), notowano znikome ilości dużych skorupiaków. Jedynie w litoralu jeziora stwierdzono stosunkowo duże ilości dużych skorupiaków, co związane jest zapewne z dostępnością kryjówek. Kolejnym miesiącem, który brano pod uwagę podczas określania stanu trofii zbiornika na podstawie stosunków ilościowych zooplanktonu był kwiecień 2008. Stwierdzono tutaj najwyższe wartości zagęszczenia i biomasy zooplanktonu, chociaż liczba taksonów była prawie o połowę mniejsza niż w sierpniu. Taki stan uznać należy za typowy dla środowiska zanieczyszczonego, odznaczającego się dobrymi warunkami dla małej liczby gatunków. W litoralu (st. 5) liczebność zooplanktonu wynosiła 1554,6 osobn. dm -3, natomiast w pelagialu (st. 3 i 6), odpowiednio: 5133,6 osobn. dm -3 i 5615,1 osobn. dm -3. Tak wysokie wartości zagęszczenia zooplanktonu, typowe dla wód wysoko zeutrofizowanych, kształtowane były tutaj głównie przez Rotifera, a wśród nich Keratella cochlearis cochlearis. Podobnie jak w sierpniu, w kwietniu na żadnym ze stanowisk nie zanotowano, wśród wrotków i skorupiaków, obecności gatunków należących do I grupy ekologicznej, charakterystycznych dla niskiej 12

trofii. Udział biomasy Cyclopoida w kwietniowej biomasie skorupiaków planktonowych wskazuje na eutrofię i politrofię badanych wód. Również w kwietniu na analizowanych stanowiskach nie notowano wyższych ilości dużych skorupiaków. Zaznaczyć tutaj można, ze Cyclopoida reprezentowane były tylko przez juwenilne stadia: nauplius i kopepodit. Jesienny i zimowy zooplankton jeziora Klasztorne pomimo pory roku również charakteryzował się bogactwem ilościowym, szczególnie Rotifera, podobnie jak w wyżej przedstawionych miesiącach (Tab. 3 i 4.). Zarówno w listopadzie 2007, jak i w styczniu 2008 zagęszczenie zooplanktonu w litoralu osiągnęło odpowiednio, aż: 1558,5 osobn. dm -3 i 3486,1 osobn. dm -3. Wyniki te, podczas zimnych miesięcy świadczą o wysokim stopniu zeutrofizowania wód. Podobnie jak podczas ciepłej pory roku liczebność i biomasa zooplanktonu jeziora kształtowana była głównie przez najmniejsze taksony należące do poszczególnych grup systematycznych (Tab. 5). W przypadku Mesocyclops leuckarti i Thermocyclops iothonoides, które wskazują na wysoką żyzność wód, duża ilość ich stadiów juwenilnych świadczy o rosnącej populacji, co może wskazywać na dogodne warunki do rozwoju tych gatunków. Skład jakościowy i ilościowy zooplanktonu w wodach jeziora Klasztorne Górne w okresie zakwitu glonów wskazuje, podobnie jak w poprzednich okresach na wysoka trofię wód zbiornika (Tab. 6). Ponownie w liczebności i biomasie zdecydowanie przeważają drobne gatunki wrotków typowych dla wód o wysokiej trofii. Również wśród Cyclopoida zdecydowanie przeważają formy juwenilne, stanowiąc ponad 84% liczebności widłonogów. Biorąc pod uwagę uzyskane wyniki i zakresy wartości użytych wskaźników opisujących stan jakościowy i ilościowy zooplanktonu uznać można, że wody jeziora Klasztorne Górne znajdują się w stanie politrofii i ciągle podlegają znacznie postępującej eutrofizacji. 13

Tab. 3. Skład jakościowy i ilościowy zooplanktonu w jeziorze Klasztorne w listopadzie 2007 stanowisko 3 stanowisko 5 stanowisko 6 osob. dm -3 mg dm -3 osob. dm -3 mg dm -3 osob. dm -3 mg dm -3 Asplanchna brightwelli 0,9 0,0180 2,1 0,0420 Asplanchna priodonta 5,4 0,0972 4,5 0,0810 5,4 0,0972 Brachionus calyciflorus 7,5 0,0075 0,6 0,0006 Conochilus unicornis 0,3 0,0002 1,5 0,0012 0,6 0,0005 Keratella coch. coch. 266,7 0,0800 732 0,2196 496,8 0,1490 Keratella coch. tecta 11,4 0,0023 249 0,0498 23,4 0,0047 Keratella quadrata 43,5 0,0174 304,5 0,1218 82,8 0,0331 Lecane hemata 1,5 0,0005 Mytilina crassipes 1,5 0,0008 Polyarthra dolichoptera 33,6 0,0168 147 0,0735 48,3 0,0242 Polyarthra major 1,8 0,0007 10,5 0,0042 1,2 0,0005 Polyarthra vulgaris 2,4 0,0012 24 0,0120 3,3 0,0017 Pompholyx complanata 2,7 0,0008 15 0,0045 3,3 0,0010 Rot. n.det. 0,3 0,0001 10,5 0,0021 1,2 0,0002 Rotatoria razem 369 0,2347 1509 0,5784 669 0,3546 Nauplii Cyclopoida 1,2 0,0007 13,5 0,0081 Kopepodit Cyclopoida 3,6 0,0068 3 0,0057 12,6 0,0239 Thermocyclops oithonoides 0,6 0,0023 0,3 0,0012 Thermocyclops rylovi 1,5 0,0047 Copepoda razem 5,4 0,0099 4,5 0,0104 26,4 0,0332 Alona costata 3 0,0852 Chydorus gibbus 4,5 0,0108 Chydorus sphaericus 22,5 0,0518 Bosmina coregoni 19,5 7,5 0,0215 8,4 0,0240 Bosmina longirostris 4,2 0,0126 1,5 0,0045 Daphnia cucullata 8,7 0,3497 6 0,2412 0,9 0,0362 Daphnia longispina 2,1 0,0836 1,5 0,0597 Cladocera razem 34,5 0,4460 45 0,4701 10,8 0,0647 Zooplankton razem 408,9 0,6906 1558,5 1,0589 706,2 0,4526 14

Tab. 4. Skład jakościowy i ilościowy zooplanktonu w jeziorze Klasztorne w styczniu 2008 stanowisko 5 stanowisko 6 osob. dm -3 mg dm -3 osob. dm -3 mg dm -3 Asplanchna priodonta 13,2 0,2376 0,4 0,0072 Colurella adriatica 1,6 0,0003 Colurella colurus 0,2 0,0001 Keratella coch. coch. 843,15 0,2529 72,8 0,0218 Keratella coch. tecta 1 0,0003 Keratella quadrata 168,3 0,0673 3,8 0,0015 Polyarthra euryptera 0,2 0,0001 Polyarthra dolichoptera 2072,4 1,0362 256 0,1280 Synchaeta lakovitziana 37,9 0,0341 4,4 0,0040 Synchaeta oblonga 64,35 0,0644 19,2 0,0192 Synchaeta pectinata 41,2 0,0824 2,8 0,0056 Rotatoria razem 3242,1 1,7752 360,8 0,1878 Nauplii Cyclopoida 69,3 0,0416 1 0,0006 Cyclops abyssorum 1,6 0,0062 0,2 0,0008 Cyclops vicinus 3,3 0,0178 Mesocyclops leuckarti 1,6 0,0067 Copepoda razem 75,8 0,0724 1,2 0,0014 Bosmina coregoni 62,7 0,1818 Chydorus gibbus 70,9 0,1702 Chydorus sphaericus 34,6 0,0865 Cladocera razem 168,2 0,4385 Zooplankton razem 3486,1 2,2861 362 0,1892 Tab. 5. Skład jakościowy i ilościowy zooplanktonu w jeziorze Klasztorne w kwietniu 2008 stanowisko 3 stanowisko 5 stanowisko 6 osob. dm -3 mg dm -3 osob. dm -3 mg dm -3 osob. dm -3 mg dm -3 Asplanchna priodonta 43,2 0,7776 1,8 0,0324 125,4 2,2572 Brachionus angularis 10,8 0,00756 16,8 0,0118 36,6 0,0256 Brachionus calyciflorus 16,2 0,0162 2,4 0,0024 25,8 0,0258 Keratella coch. coch. 4932,6 1,47978 1467,6 0,4403 5197,2 1,5592 Keratella coch. tecta 54,8 0,01644 21,6 0,0065 18,3 0,0055 Keratella quadrata 7,2 0,00288 4,8 0,0019 11,4 0,0046 Notholca acuminata 0,6 0,0004 Polyarthra remata 6 0,0030 Polyarthra dolichoptera 17,4 0,0087 5,4 0,0027 92,4 0,0462 Synchaeta kitina 1,2 0,0007 Synchaeta pectinata 4,2 0,0063 6,6 0,0099 Synchaeta tremula 7,8 0,00702 10,2 0,0092 34,8 0,0313 Rotatoria razem 5094,2 2,32248 1532,4 0,5082 5554,5 3,9683 Nauplii Cyclopoida 16,8 0,01008 4,8 0,0029 43,2 0,0259 Kopepodit Cyclopoida 0,6 0,00114 1,8 0,0034 Copepoda razem 17,4 0,01122 6,6 0,0063 43,2 0,0259 Alona rectangula 1,8 0,0045 3,6 0,0090 3 0,0075 Bosmina coregoni 2,4 0,00672 Chydorus gibbus 1,2 0,003 1,2 0,0028 1,2 0,0030 Chydorus sphaericus 16,8 0,04368 10,8 0,0281 13,2 0,0343 Cladocera razem 22,2 0,0579 15,6 0,0398 17,4 0,0448 Zooplankton razem 5133,8 2,3916 1554,6 0,5543 5615,1 4,0390 15

Tab. 6. Skład jakościowy i liczebność [osobn dm -3 ] oraz biomasa [mg dm -3 ] zooplanktonu w jeziorze Klasztorne Górne, 26.06.2008r. liczebność biomasa Anuraeopsis fissa 32,4 0,0065 Brachionus angularis 66,6 0,0466 Brachionus diversicornis 13,8 0,0110 Kellicotia longispina 35,4 0,0142 Keratella coch. coch. 6,6 0,0020 Keratella coch. tecta 673,2 0,2020 Keratella coch. tricinensis 131,1 0,0393 Keratella quadrata 313,5 0,1254 Lecane closterocerca 0,9 0,0002 Polyarthra vulgaris 19,2 0,0096 Pompholyx sulcata 7,5 0,0023 Trichocerca pusilla 18,6 0,0093 Rot. n.det. 0,9 0,0003 Rotatoria razem 1319,7 0,4686 Nauplii Cyclopoida 33,9 0,0203 Kopepodit Cyclopoida 12,9 0,0271 Eucyclops serrulatus 0,9 0,0270 Mesocyclops leuckarti 4,8 0,1272 Thermocyclops oithonoides 3 0,0993 Copepoda razem 55,5 0,3009 Ceriodaphnia quadrangularis 0,6 0,0019 Chydorus sphaericus 5,7 0,0148 Cladocera razem 6,3 0,0167 Zooplankton razem 1381,5 0,7862 Badania bentosu Materiał do badań bentosu pobrano w okresie letnim 2007 roku (sierpień), jesiennym 2007 roku (listopad) i wiosennym 2008 roku (kwiecień). Próby pobierano z dwóch stanowisk cieku Młynówka oraz litoralu jeziora, czerpaczem bentosowym van Veen a o powierzchni poboru 0,0624 m 2. Z każdego miejsca pobrano po trzy podpróby. Każdą próbkę przesiano przez sito o wielkości oczka 1 mm. Następnie materiał utrwalono w 4 % roztworze formaldehydu i przenoszono do laboratorium. Okazy oznaczono minimum do poziomu rodzin. Do oceny stanu biologicznego posłużono się indeksem BWMP-PL. Na zastosowany system składa się około 80 taksonów makrofauny bentosowej, którym przypisuje się punkty w skali od 1 do 10. Wartość punktowa uzależniona jest od wrażliwości danego taksonu na zanieczyszczenie środowiska (Soszka i in. 2001). 16

W sezonie letnim 2007 roku stwierdzono występowanie przedstawicieli 8 rodzin fauny bentosowej na każdym z badanych stanowisk. Dominantom na stanowisku ciek okazali się przedstawiciele Lumbriculidae (272,44 osobn. m -2 ), natomiast współdominantem Chironomidae (160,26 osobn. m -2 ). Na stanowisku jezioro zdecydowanym dominantem okazały się Chironomidae (1009,62 osobn. m -2 ) (Tab. 7) Indeks jakości wód zarówno dla pierwszego jak i drugiego stanowiska kwalifikuje je do IV klasy czystości (Tab. 8) Tab. 7. Zagęszczenie osobników makrozoobentosu na poszczególnych stanowiskach (osobn. m -2 ) Takson sierpień 2007 listopad 2007 kwiecień 2008 ciek jezioro ciek jezioro ciek jezioro Nematoda 16,03 Lumbriculidae 272,44 336,54 80,13 336,54 2131,41 512,82 Glossiphonidae 144,23 16,03 0,00 0,00 32,05 Sphaeriidae 64,10 689,10 721,15 0,00 Unionidae 48,08 Viviparidae 64,10 16,03 Valvatidae 16,03 80,13 Bithyniidae 16,03 112,18 64,10 48,08 32,05 Ostracoda 0,00 416,67 Asellidae 352,56 Coenagrionidae 48,08 Caenidae 32,05 Aeshnidae 32,05 Baetidae 48,08 Beraeidae 16,03 Philopotamidae 16,03 Hydroptilidae 48,08 Corixidae 96,15 Chironomidae 160,26 1009,62 192,31 528,85 400,64 1586,54 Ceratopogonidae 64,10 Cucilidae 16,03 16,03 Ephydridae 32,05 SUMA 641,04 1634,64 400,65 2195,51 3733,97 2355,77 Jesienią na stanowisku ciek stwierdzono 5 rodzin makrozoobentosu: Lumbriculidae, Erpobdelidae, Glossiphonidae, Bythyniidae, 17

Chironomidae. Zdecydowanym dominantem okazały się tutaj Chironomidae (43% liczebności wszystkich rodzin), a współdominowały Bythyniidae (25%).Na stanowisku jezioro zanotowano występowanie następujących rodzin makrozoobentosu: Lumbriculidae, Glossiphonidae, Bythyniidae, Planorbidae, Valvatidae, Viviparidae, Asellidae, Aeshnidae, Corixidae i Chironomidae. Dominantem na tym stanowisku była rodzina Sphaeridae (30% liczebności wszystkich rodzin), a współdominowały larwy Chironomidae (23%).Indeks jakości wód tym razem pierwsze stanowisko kwalifikuje do IV klasy czystości, natomiast stanowisko drugie do III klasy jakości wód. Wiosną 2008 roku na poszczególnych stanowiskach stwierdzono występowanie odpowiednio 6 i 8 rodzin fauny makrobentosowej. Na pierwszym stanowisku zdecydowanym dominantem okazały się Lumbriculidae (57,08 %), natomiast na stanowisku drugim zdecydowanie dominowały lawry Chironomidae, które stanowiły 67,35 % wszystkich organizmów. Indeks jakości wód każe zaliczyć oba stanowiska do IV klasy jakości. Dla trzech sezonów jakość wód na stanowisku pierwszym ( ciek ) kształtuje się na poziomie IV klasy czystości, natomiast na stanowisku drugim ( jezioro ) jest to pogranicze pomiędzy II i III klasą czystości wód. Tab. 8. Jakość wód na poszczególnych stanowiskach sezon 1 sezon 2 sezon 3 3 sezony ciek jezioro ciek jezioro ciek jezioro ciek jezioro BMWP-PL 29 30 14 34 25 38 32 70 Bioróżnorodność (d) 2,85 2,49 1,54 2,69 1,68 2,37 2,45 3,96 Badania fitoplanktonu 18

Analizy zróżnicowania fykoflory i oceny stopnia saprobowości wód w oparciu o wskaźnikowe organizmy glonów planktonowych wykonano dla potrzeb oceny stanu środowiska wodnego jeziora Klasztorne Górne w okresie sierpnia 2007 roku i końca czerwca 2008 roku. Wody ekosystemów jeziornych charakteryzują się odmienną dynamiką rozwoju fitoplanktonu w zależności od różnych parametrów misy jeziornej, a także sposobu jej zasilania oraz stopnia spływu zanieczyszczeń. W efekcie czynniki ekologiczne wykształcają odmienną zarówno ilościową jak i jakościową strukturą fitoplanktonu. W celu określenia jakości wody wykorzystuje się wiele wskaźników. Jednym z nich jest saprobowość. Pojęcie saprobowości znane jest od dawna. Sladeček (1996) określa go jako zawartość w ekosystemie wodnym materii organicznej zdolnej do biochemicznego rozkładu. Różnym poziomom zanieczyszczenia organicznego towarzyszą określone biocenozy rozwijające się w toni wodnej, na jej powierzchni, wśród roślinności litoralowej bądź na dnie zbiornika. Teoretyczną podstawą systemu saprobów są współzależności ekologiczne pomiędzy biocenozą a czynnikami środowiska. Na tej podstawie powstał system organizmów wskaźnikowych zaproponowany przez Cohna (1853, 1875) a opracowany w kompletnej postaci przez Kolkwitza i Marsona (1908, 1909) z późniejszymi wielokrotnymi modyfikacjami. Za pomocą tego systemu w zrewidowanej przez Liebmanna (1951, 1962) formie jest oceniany stopień zanieczyszczenia wody stosunkowo łatwo rozkładalnymi związkami organicznymi (Turoboyski 1979). Metoda Pantle go i Buck a wprowadza wskaźnik saprobowości (Sw) określany na podstawie tzw. wartości saprobowości poszczególnych gatunków (S) i częstości występowania organizmu (h). Wartość saprobowości dla różnych typów wód wynosi (tab. 9): Tab. 9. Wartość saprobowości S dla różnych typów wód 19

Strefa Oznaczenie Wartość saprobowości S ksenosaprobowa x 0 oligosaprobowa o 1 β-mezosaprobowa β 2 α-mezosaprobowa α 3 polisaprobowa p 4 We wszystkich poddanych analizie fykologicznej próbach oznaczono dla poszczególnych terminów badawczych różną liczbę taksonów. Dane te zestawiono w załączonych tabelach 10-11. Fitoplankton reprezentują gatunki z 5 jednostek systematycznych organizmów roślinnych, tj.: Cyanoprokaryota, Pyrrophyta, Heterokontophyta, Euglenophyta i Chlorophyta, określanych potocznie terminem glonów Algae. Na wszystkich stanowiskach najliczniejszą w gatunki grupą były zielenice kokalne, następnie okrzemki i sinice. Systemy saprobów zawierają listy gatunków organizmów wraz z ich wartością indykacyjną (wskaźnikową) i saprobową. Większość z nich zawiera także listę form morfologicznych bakterii, gatunków glonów i zwierząt bezkręgowych, ale są również takie, w których znajduje się tylko jedna wybrana grupa organizmów, np.: okrzemki Bacillariophyceae, eugleniny Euglenophyceae czy bentosowe bezkręgowce, a nawet tylko organizmy makrozoobentosowe. Dla potrzeb systemu saprobów opracowano wiele list gatunków wraz z określeniem ich saprobowości na użytek instytucji badających jakość wód. Są one stale modyfikowane w miarę zdobywania informacji na temat autekologii gatunków. Każdy wodny organizm może służyć jako indykator. Jeśli znamy przynajmniej w przybliżonym stopniu jego środowisko życia, to możemy na podstawie jego obecności określić jakość wody (Sladeček 1996). Według Burchardt, Łastowskiego i Szmajdy (1994) bioindykatorem jest każdy takson, którego obecność lub określona liczebność powiązana jest ze specyficznym zestawem warunków fizykochemicznych, wyznaczających ramy funkcjonowania określonego stanu badanej biocenozy. 20

Wyrazem wykorzystania glonów jako wskaźników jakości środowiska są systemy organizmów oparte na praktycznych obserwacjach ich występowania w określonych warunkach środowiskowych (Kawecka i Eloranta, 1994). Inną miarą jakości wód jest trofia zbiornika określana zarówno przez zawartość soli biogennych, charakterystycznych organizmów, koncentracji chlorofilu, wielkości biomasy itd. Analiza wykonana w oparciu o skład gatunkowy na podstawie systemu klasyfikacji Sladečeka (1996) jednoznacznie wskazuje, że w terminach badawczych w ekosystemie dominują gatunki charakterystyczne dla wód zaliczanych do strefy α-β-m saprobowej. Istnieje wiele abiotycznych i biotycznych czynników regulujących liczebność glonów w ciągu roku. W strefie umiarkowanej i arktycznej głównym czynnikiem jest sezonowa zmienność natężenia promieniowania słonecznego i związana z nim zmiana temperatury wody. Czynniki te wpływają na zmiany gęstości wody, jej stratyfikacji i mieszania oraz stężenia składników pokarmowych. W jeziorach strefy umiarkowanej sezonowe fluktuacje biomasy zależą od stratyfikacji, stężenia składników pokarmowych i barwy wody, określającej skład spektralny promieniowania oraz głębokość, do której ono dochodzi. Sezonowe zmiany biomasy glonów w eutroficznym jeziorze strefy umiarkowanej wykazują dwa wyraźne maksima. Zimą pod lodem biomasa glonów jest mała, ponieważ produkcję ogranicza słabe promieniowanie świetlne i niska temperatura wody. Wzrost natężenia promieniowania słonecznego w drugiej połowie zimy powoduje zwiększenie produkcji. Rozwój przebiega jednak wolno z powodu niskiej temperatury wody. Ponieważ jednak w tym okresie znacznie maleje presja wyjadania przez zooplankton oraz istnieją korzystne warunki pokarmowe, biomasa osiąga maksimum wiosenne po stajaniu lodu. Potem następuje szybkie zmniejszenie się biomasy spowodowane głównie przez wyczerpywanie składników pokarmowych oraz zwiększenie presji wyjadania przez zwierzęta. W miesiącach letnich biomasa fitoplanktonu jest 21

regulowana głównie przez składniki pokarmowe oraz zooplankton. Późnym latem presja wyjadania maleje, co powoduje zwiększenie biomasy fitoplanktonu. Gdy rozpoczyna się jesienna cyrkulacja wody, dzięki której rośnie zawartość składników pokarmowych, wynoszonych z głębszych warstw, oraz maleją straty pokarmowe przez sedymentację, może nastąpić drugie maksimum rozwoju fitoplanktonu. Późną jesienią biomasa maleje wraz ze zmniejszeniem się promieniowania słonecznego i temperatury wody oraz nasileniem się czynników powodujących straty komórek (Kawecka, Eloranta 1994). Dane liczbowe ilościowości komórek poszczególnych dominantów w fitoplanktonie zestawiono w tabeli 12. Przeprowadzona analiza fykologiczna i wykonana na jej podstawie ocena saprobowości wód badanego ekosystemu pozwala na następujące stwierdzenia: fitoplankton badanych wód jest typowy dla wód jeziornych średniożyznych; bezwzględnie dominującymi taksonami są gatunki planktonowe. Formy bentosowe pojawiają się sporadycznie, a ich obecność jest przypadkowa; skład ilościowy fitoplanktonu dla końca czerwca 2008 r. jest typowy dla ekosystemów jeziornych, a różnorodność taksonomiczna nie wskazuje na zachwianie równowagi między poszczególnymi grupami systematycznymi i formowanie się jednorodnego zespołu organizmów tworzących zakwit; w materiale nie stwierdzono gatunków rzadkich dla fykoflory a występujące taksony należą do gatunków eurowalętnych. Tab. 10. Skład jakościowy letniego i jesiennego fitoplanktonu w jeziorze Klasztorne Górne w 2007 roku. 22

Lp. Takson Autor nazwy łacińskiej Wartość Terminy badawcze wskaźnikow a gatunku Sierpień Listopad Cyanoprokaryota 1. Romeria gracilis (Koczwara) Koczwara ex + Geitler 2. Merismopedia tenuissima Lemm. β-m + 3. Kütz. α-m + + Microcystis aeruginosa 4. Microcystis wesenbergii (Kom.) Kom. in Kondrateva α + 5. cf. Snowella lacustris (Chod.) Kom. et Hind. + 6. Woronichinia naegeliana (Unger) Elenkin α-m + 7. Planktolyngbya limnetica (Lemm.) Kom.-Legn. et + + Cronberg 8. Anabaena sp. + 9. Anabaena cf. solitaria Klebhan α-m + 10. Aphanizomenon sp. + 11. Planktothrix agardhii (Gom.) Anagn. et Kom. α-β-m + + Heterokontophyta 12. Ophiocytium capitatum Wolle o + 13. Dinobryon sociale Ehr. + + 14. Cyclotella sp. + 15. Asterinella formosa Hassal o-α-m + 16. Fragilaria sp. + 17. Aulacoseira granulata (Ehr.) Simonsen + var. granulata Dinophyta 18. Peridinium willei Huitfeld-Kass α-m + 19. Peridinium cinctum (O.F. Müll.) Ehr. β-m + + 20. Peridinium umbonatum Stein α-m + 21. Peridiniopsis polonicum (Wołosz.) Bourrelly + 22. Peridiniopsis (Ostenfeld) Bourrelly + elpatiewskyi 23. Ceratium hirundinella (O.F. Müll.) Bergh. α-m + Euglenophyta 24. Euglena acus var. acus Ehr. α-β-m + 25. Euglena sp. + 26. Trachelomonas intermedia fo. intermedia Dangeard + 27. Trachelomonas sp. + 28. Colacium vesiculosum Ehr. i + + fo. vesiculosa Chlorophyta 29. Micractinium (Corn.) Korš. + bornhemiense 30. Micractinium pusillum Fres. α-β-m + + 23

31. Coelastrum astroideum De-Not. α-m + 32. Actinastrum hantzschii Lagerh. α-β-m + var. hantzschii 33. Treubaria Bern. + triappendiculata 34. Ankistrodesmus sp. + 35. cf. Ankistrodesmus bibraianus (Reinsch) Korš. α-m + 36. Scenedesmus Chod. + subspicatus 37. Sc. opoliensis P. Richt. α-m + + 38. Sc. regularis Svir. + + 39. Sc. communis Hegew. β-m + + 40. Sc. intermedius Chod. + 41. Sc. ellipticus Corda + 42. Sc. obliquus (Turp.) Kütz. α-m + + 43. Sc. armatus (Chod.) Chod. + 44. Sc. acuminatus (Lagerh.) Chod. β-m + 45. Sc. denticulatus Lagerh. β-m + 46. Dictyosphaerium Wood β-m + pulchellum var. pulchellum 47. Pediastrum duplex var. Meyen β-m + duplex 48. Pediastrum duplex var. Meyen W. & G. S. West β-m + gracillimum 49. Pediastrum boryanum (Turp.) Menegh. α-β-m + var. boryanum 50. Pediastrum biradiatum Meyen + var. biradiatum 51. (Ehr.) Ralfs α-β-m + Pediastrum tetras 52. Pediastrum simplex (Chod.) Kom. + Meyen var. simplex 53. Tetraedron triangulare (Chod.) Kom. 54. (A. Br.) Hansg. α-m + + Tetraedron minimum var. minimum 55. Tetraedron caudatum (Corda) Hansg. α-β-m + 56. Tetraedron incus (Teil.) G.S. Smith + 57. Crucigenia tetrapedia (Kirchn.) W. & G.S. West β-m + + 58. Tetrastrum triangulare (Chod.) Kom. α-m + 59. Tetrastrum (Schröd.) Lemm. α-m + staurogeniaeforme 60. Lagerhaimia ciliata (Lagerh.) Chod. α-m + 61. Monoraphidium (Thur.) Kom.-Legn. o + contortum 62. Monoraphidium (Korš.) Hind. + arcuatum 63. cf. Monoraphidium komarkovae Nyg. + 24

64. Ealkatothrix (Reverdin) Hind. α-m + + spirochroma 65. Kirchneriella sp. + 66. Oocystis sp. + 67. Chod. α-m + Golenkinia radiata 68. Schmidle p + + Planctonema lauterbornii 69. Phacotus cf. lendneri + + Chod. 70. Mougeotia sp. + + 71. Cosmarium Eichl. & Gutw. + staurastroides 72. C. wembarense Schmidle + 73. C. subcostatum var. minus Nordst. in Nordst. & Wittr. (W. & G. S. West) Förster + 74. (Nordst.) Croas. + Staurodesmus patens 75. Staurastrum paradoxum Meyen + var. paradoxum 76. (Kütz.) Ralfs α-m + + St. tetracerum var. tetracerum 77. St. pingue Teil. + 78. St. simonyi Heimerl + 79. Closterium pronum var. Bréb. + pronum 80. Closterium acutum var. Bréb. + acutum 81. Oedogonium sp. + Tab. 11. Skład jakościowy czerwcowego fitoplanktonu w jeziorze Klasztorne Górne w 2008 roku. L.p. Takson Autor nazwy łacińskiej Wartość wskaźnikowa gatunku 25

Cyanoprokaryota 1. Microcysis aeruginosa Kütz. α-m 2. Microcysis wesenbergii (Kom.) Kom. in Kondrateva α-m 3. Woronichinia naegeliana (Unger) Elenkin α-m 4. Romeria cf. okensis (Meyer) Hind. 5. Snowella litoralis (Häyrén) Kom. et Hind. α-β-m 6. Merismopedia teniussima Lemm. β-m 7. Aphanocapsa W. et G.S. West delicatissima 8. Aphanocapsa incerta (Lemm.) Cronberg et Kom. 9. Anabaena sp. 10. Planktolyngbya limnetica (Lemm.) Kom.-Legn. et Cronberg 11. Limnothrix redekei (Van Goor) Meffert β-m Heterokontophyta 12. Asterionella formosa Hassall. o-α-m 13. Cymbella helmckei Krammer 14. Cyclotella meneghiniana Kütz. α-β-m 15. Melosira varians Agardh. o-β-m 16. Aulacoseira granulata (Ehr.) Simonsen var. granulata 17. Fragilaria crotonensis Kitton o 18. Fragilaria pulchella (Ralfs ex Kütz.) Lange-Bertalot α-β-m 19. Ophiocytium capitatum Wolle o Dinophyta 20. Peridinium cinctum (O.F. Müll.) Ehr. β-m 21. Peridinium willei Huitfeld-Kass α-m 22. Peridinium umbonatum Stein α-m 23. Peridiniopsis elpatiewskyi (Ostenfeld) Bourrelly Cryptophyta 24. Cryptomonas sp. Euglenophyta 25. Colacium vesiculosum fo. Ehr. β-m vesiculosa 26. Trachelomonas hispida (Perty) Stein β-m Chlorophyta 27. Pediastrum boryanum (Turp.) Menegh. o-β-m var. boryanum 28. Pediastrum tetras (Ehr.) Ralfs o-β-m 29. Pediastrum duplex var. Meyen o-β-m duplex 30. Pediastrum duplex var. Meyen W. & G. S. West gracillinum 31. Pediastrum biradiatum Meyen o-β-m var. biradiatum 32. Coelastrum astroideum De-Not. β-m 33. Coelastrum reticulatum (Dang.) Senn β-m 34. Tetraedron minimum var. (A. Br.) Hansg. β-m miniumum 35. Tetraedron triangulare (Chod.) Kom. β-m 36. Tetraedron caudatum (Corda) Hansg. β-m 26

37. Tetraedron incus (Teil.) G.S. Smith 38. Scenedesmus subspicatus Chod. 39. Sc. opoliensis P. Richt. 40. Sc. intermedius Chod. 41. Sc. obliquus (Turp.) Kütz. α-β-m 42. Sc. aculeolatus Reinsch o-β-m 43. Sc. acuminatus (Lagerh.) Chod. β-m 44. Sc. arcuatus var. (Lemm.) Lemm. G.M. Smith platydiscus 45. Sc. pannonicus Hortob. 46. Sc. ellipticus Corda 47. Sc. serratus (Corda) Bohlin β-m 48. Sc. regularis Svir. 49. Sc. raciborskii Wołosz. 50. Sc. denticulatus Lagerh. 51. Pseudodidymocystis (Korš.) Hind. α-β-m inconspicua 52. Treubaria Bern. triappendiculata 53. Crucigeniella pulchra (W. & G.S. West) Kom. β-m 54. Crucigenia tetrapedia (Kirchn.) W. & G.S. West o-β-m 55. Tetrastrum (Schröd.) Lemm. α-m staurogeniaeforme 56. Tetrastrum triangulare (Chod.) Kom. α-m 57. Lagerhaimia ciliata (Lagerh.) Chod. α-m 58. Oocystis lacustris Chod. β-m 59. Granulocystopsis (Lemm.) Hind. coronata 60. Micractinium pusillum Fres. α-β-m 61. Elakatothrix spirochroma (Reverdin) Hind. α-m 62. Actinastrum hantzschii Lagerh. α-β-m var. hantzschii 63. Koliela longiseta (Vischer) Hind. 64. Monoraphidium (Thur.) Kom.-Legn. o contortum 65. Kirchneriella sp. 66. Phacotus lendneri Chod. 67. Chlamydomonas sp. 68. Chlamydomonas cf. Pascher β-m incerta 69. Staurodesmus dejectus (Bréb. ex Ralfs) Teil. 70. Cosmarium wembarense Schmidle 71. Cosmarium bioculatum (Bréb.) Ralfs 72. St. tetracerum var. tetracerum 73. Staurastrum ionatum Wolle (Kütz.) Ralfs α-m 27

Tab. 12. Ilość ważniejszych komórek gatunków fitoplanktonowych w jeziorze Klasztorne Górne w czerwcu 2008 L.p. Takson Liczebność (osobnk/dm 3 ) 1. Snowella litoralis 5 10 6 2. Merismopedia tenuissima 5 10 6 3. Limnothrix redekei 5 10 6 4. Romeria cf. okensis 5 10 6 5. Asterionella formosa 367 10 6 6. Fragilaria crotonensis 248 10 6 7. Fragilaria pulchella 16 10 6 8. Cyclotella meneghiniana 216 10 6 9. Peridinium sp. div. 65 10 6 10. Cryptomonas sp. div. 70 10 6 11. Tetraedron minimum var. miniumum 194 10 6 12. Tetraedron triangulare 113 10 6 13. Tetraedron caudatum 21 10 6 14. Tetrastrum triangulare 11 10 6 15. Crucigeniella pulchra 11 10 6 16. Crucigenia tetrapedia 75 10 6 17. Scenedesmus sp. div. 658 10 6 18. Kirchneriella sp. 26 10 6 19. Pseudodidymocystis inconspicua 5 10 6 20. Lagerhaimia ciliata 5 10 6 21. Phacotus lendneri 43 10 6 22. Coelastrum astroideum 6 10 6 23. Coelastrum reticulatum 27 10 6 24. Monoraphidium contortum 5 10 6 25. Staurodesmus dejectus 21 10 6 26. Cosmarium wembarense 5 10 6 Analiza presji wędkarskiej i ilości biogenów zawartych w zanętach Opracowanie tej części pracy powstało w oparciu o wyniki badań ankietowych wędkarzy należących do Polskiego Związku Wędkarskiego Okręg Gorzowski i poławiających ryby w wodach jeziora Klasztorne Górne. Ankiety w ilości 200 szt. zostały rozdane wędkarzom kół wędkarskich w Strzelcach Krajeńskich w sierpniu 2007 roku. Ze względu na fakt, że do 10 października 28

zwrócono tylko 9 ankiet (4,5% rozdanych!), zdecydowano się na przeprowadzenie badań ankietowych wędkarzy nad brzegiem akwenu. W ten sposób łącznie uzyskano 27 ankiet wędkarskich. Celem analiz zawartych w niniejszym opracowaniu było uzyskanie najważniejszych danych o połowach wędkarskich oraz o specyficznych cechach presji wędkarskiej na jezioro Górne, a także, określenie masy wrzucanej do wody zanęty i równoznaczne z tym faktem zanieczyszczanie wód jeziora pierwiastkami biogennymi (azotem i fosforem), które w bezpośredni sposób wpływają na proces eutrofizacji jeziora Klasztorne Górne. W analizach wykorzystaliśmy głównie podstawowe miary statystyczne jak średnia arytmetyczna i miary rozkładu (zakres). Do ustalenia hierarchii najbardziej preferowanych przez wędkarzy gatunków ryb wykorzystaliśmy metodę skali rang: gatunkom wymienionym przez wędkarzy na 1 miejscu przyznaliśmy 3 punkty, na drugim 2 punkty i na 3 miejscu 1 punkt. Od całkowitej sumy przyznanych przez wędkarzy punktów obliczyliśmy procent przypadający na każdy gatunek. W celu określenia biomasy biogenów dostających się do wody w zanętach, przeprowadzono analizę ilościową (ankietową) i jakościową, pod względem zawartości fosforu i azotu w zanętach (tabela 13) zgodnie z pracami Wołosa i in. (1992) oraz Czekałowskiej (2001). Od ilości biogenów przedostających się do wody jeziora w trakcie wędkowania odjęto ilość biogenów zawartą w łowionych przez wędkarzy rybach, opierając się na pracy Kajaka (1979) oraz Wołosa i Mioduszewskiej (2003), tzn. przyjęto że w 1 kg świeżej ryby słodkowodnej jest 7 g fosforu i 29,6 g azotu. Na rysunku 2 przedstawiono rozkład presji wędkarskiej na poszczególne miesiące 2006 roku, mierzony średnią liczbą dni wędkowania przez 1 wędkarza w poszczególnych miesiącach. Jest on bardzo zbliżony do rozkładu normalnego, ponieważ po małej presji wędkarskiej w miesiącach styczeń kwiecień następuje szybki wzrost liczby dni wędkowania w miesiącach późnowiosennych i letnich (maj-sierpień), oraz od września obserwowany regularny spadek 29

wartości tego parametru. Średnio w okresie największej presji wędkarskiej (od maja do sierpnia) statystyczny wędkarz był na rybach od 11 do 14 dni w miesiącu). Na podstawie danych ankietowych można określić, że w sezonie 2006 roku przypadało średnio 76,3 dni wędkowania (tj. ponad 20,9% dni roku). 16 14 12 10 Liczba dni wędkowania 12 11 13 14 8 6 4 4 7 6 3 M iesiące 2 2 2 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Rys. 2. Presja wędkarska na jezioro Klasztorne Górne w 2006 roku. Ze względu na wprowadzenie przez byłego Użytkownika tego jeziora (PZW Okręg Gorzów Wlkp.) zakazu połowu ryb z łodzi w poprzednich latach wszyscy wędkarze poławiali ryby z brzegu, natomiast tylko 33% łowiło również z lodu. W 2007 roku proporcje te prawdopodobnie zmienią się z uwagi na pozwolenie połowu ryb z łodzi. W sezonie 2006 dwudziestu siedmiu ankietowanych wędkarzy złowiło ogółem 929,25 kg ryb, co w przeliczeniu na 1 wędkarza stanowi 34,42kg ryb i 30

odłów dzienny 0,45 kg. Jest to wartość 2 krotnie niższa w porównaniu do wielkości odłowów w rzece Wiśle w okolicy Warszawy (Wołos i in. 2001) i rzeki Odry w okolicy Szczecina (Czerniejewski 2002). Jednakże należy przy tym zaznaczyć, że produktywność rybacka (wędkarska) rzek jest znacznie wyższa niż jezior. Biorąc pod uwagę liczbę wędkarzy poławiających w ciągu 1 dnia na jeziorze Klasztorne Górne, która wyniosła według naszych obserwacji około 14 osób oraz średni dzienny odłów ryb (0,45kg) to łączna masa pozyskanej ichtiofauny ze zbiornika wyniesie w ciągu 1 dnia 6,3 kg (tzn. w ciągu 365 dni roku wyławiane jest 2299,5kg ryb. Jeżeli weźmiemy pod uwagę powierzchnię jeziora Klasztorne Górne (20,0ha) to można określić wydajność wędkarską z tego zbiornika na poziomie 114,98kg/ha. Mimo faktu, iż w jeziorze Klasztorne Górne nie prowadzi się sieciowych połowów rybackich tylko połowy wędkarskie to jednak wielkość tych połowów (mierzona wydajnością) jest bardzo wysoka. Przykładowo według analiz ogólnopolskich przeprowadzonych w latach 80tych przy współpracy Instytutu Rybactwa Śródlądowego i Zarządu Głównego PZW średnia wartość tego parametru wyniosła 70kg/ha. Jak duży jest poziom odłowów ryb na jeziorze Klasztornym Górnym niech świadczy optymalna wielkość odłowów rybackich z jezior wynosząca tylko 20-40kg/ha (Szczerbowski 1993), jak również zakres wielkości połowów rybackich (8,18-23,81kg/ha) stwierdzony po szczegółowej analizie 129 różnych typów rybackich jezior zachodniopomorskich badanych w latach 2000-2003 przez Czerniejewskiego i Wawrzyniaka (2005). Ankietowani wędkarze złowili ogółem 9 gatunków ryb: szczupak, sandacz, okoń, węgorz, leszcz, płoć, krąp, karaś i lin. Strukturę połowów wędkarskich w wodach jeziora Klasztorne Górne przedstawia rysunek 3. Z danych zamieszczonych na tym wykresie wynika, iż w strukturze ryb poławianych przez wędkarzy dominują ryby karpiowate: płoć (33,19%), leszcz (18,5%) i krąp (14,0%), przy niewielkiej ilości lina (6,37%) i karasia (0,03%). Łączny udział ryb karpiowatych wynosi 72,09%, co oznacza że jezioro Klasztorne Górne znajduje się w stanie dość znacznie posuniętych procesów 31

eutrofizazji i równocześnie jest podatne na tzw. ichtioeutrofizację. Świadczy o tym duża ilość ryb z rodziny karpiowatych, przy niewielkiej ilości drapieżników (szczupak 13,16%, sandacz 5,95%, węgorz 4,36% i okoń 4,43%). krąp 14,00% karaś 0,03% lin 6,37% szczupak 13,16% sandacz 5,95% okoń 4,43% płoć 33,19% leszcz 18,50% węgorz 4,36% Rys. 3. Struktura połowów wędkarskich na jeziorze Klasztorne Górne Średnie masy łowionych poszczególnych gatunków ryb przedstawiono na rysunku 4. Wśród 9 gatunków ryb poławianych w wodach jeziora Klasztorne Górne największe masy średnie mają ryby drapieżne szczupak i węgorz (po 1,25kg) i sandacz (1,22kg). Wśród ryb karpiowatych tylko średnia masa łowionego lin jest zbliżona do ww. gatunków ryb. Na uwagę zasługuje również fakt, iż pomimo największych średnich mas gatunkowych dla szczupaka i sandacza, to jednak w porównaniu do osiąganej przez oba te gatunki masy jednostkowej można stwierdzić, iż ze względu na dużą presję na te ryby, zarówno sandacz jak i szczupak są łowione głównie zaraz po osiągnięciu wymiaru ochronnego (45cm). Niestety taka presja na drapieżniki wpływa na zwiększoną ilość ryb karpiowatych powodujących ichtioeutrofizację, przy małej masie jednostkowej tych gatunków w połowach wędkarskich (karaś 0,15kg, krąp 0,18kg, płoć 0,18kg i leszcz 0,49 kg). Na powyższą hipotezę 32

wskazują również niewielkie masy (z wyjątkiem węgorza) rekordowych ryb złowionych w 2006 roku w jeziorze Klasztorne Górne: Ryby drapieżne: Węgorz: 3,0kg, przy długości 1,0m; Szczupak: 3,70kg, 1,9kg, 1,4kg Okoń: 0,8kg, 0,75kg. 0,6kg Ryby karpiowate: Leszcz: 1,8kg, 1,2kg, 1,0kg karaś krąp płoć okoń 0,15 0,18 0,18 0,21 Średnia masa poław ianej ryby (kg) leszcz 0,49 lin 0,92 w ęgorz sandacz szczupak 1,25 1,22 1,25 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 Rys. 4. Średnie masy ryb złowionych w jeziorze Klasztorne Górne w 2006 roku. Wędkarze wymienili w sumie 9 preferowanych przez nich gatunków ryb, zamieszczonych na rysunku 5. Za najbardziej preferowany gatunek wędkarze uznali sandacza (29,82%) oraz karpia (22,81%), ponadto kolejne ryby drapieżne: szczupak (12,28%), węgorz (10,53%) oraz okoń (7,02), co pośrednio potwierdza wspominane wcześniej informacje że największą presją wędkarską cieszą się ryby drapieżne. Wśród ryb karpiowatych ankietowani preferują (oprócz karpia): lina, leszcza, płoć i karasia. 33

karaś płoć 1,75 1,75 leszcz lin okoń 7,02 7,02 7,02 węgorz 10,53 szczupak 12,28 sandacz 29,82 karp 22,81 0 5 10 15 20 25 30 35 Rys. 5. Gatunki najbardziej preferowane przez wędkarzy (w % - metoda ważności Rang) Analizy zawarte w ankietach i wywiady terenowe pozwoliły na określenie wielkości zanęty (masy), którą codziennie wędkarze wrzucają do wód jeziora Klasztorne Górne. Wśród 27 ankietowanych wędkarzy zanęt nie wrzucało do wody tylko 3 (11,11% ankietowanych). Pozostali wędkarze zakres masy wrzucanej dziennie zanęty określili na 0,5 6,0 kg, przy średniej 2,44kg/dziennie. Rzeczywiście analiza regresji pomiędzy masą wrzucanej zanęty a ilością poławianych ryb wykazała istotną statystycznie korelacje na poziomie R = 0,9254 (Rys. 6). Jednakże biorąc pod uwagę średnią ilość zanęty wrzucaną dziennie przez 1 wędkarza (2,44kg) i liczebność wędkarzy, którzy w ciągu 1 dnia poławiają ryby w jeziorze (14 osób) oraz odejmując 11% (wędkarzy nie stosujących zanęt) to w ciągu 365 dni roku łączna masa zanęty wrzucona do wody wyniesie 11097kg (blisko 11,1ton zanęty). Aby określić ilość wprowadzanych do jeziora biogenów przez wędkarzy poławiających na jeziorem Klasztorne Górne, a tym samym pogarszających stan środowiska zbiornika zastosowano do obliczeń dane zawarte w tabeli 13. 34

90 80 70 60 50 40 30 20 Łączna masa złowionych ryb (kg) y = 1,0009x 2 + 5,6268x + 10,955 R 2 = 0,8564 10 Masa zanęty (kg) 0 0 1 2 3 4 5 6 7 Rys. 6. Zależność pomiędzy ilością zanęty a ilością poławianych ryb w jeziorze Klasztorne Górne. Tab. 13. Charakterystyka zanęt stosowanych przez wędkarzy wraz z zawartością biogenów (Wołos i in. 1992, Czekałowska 2001) Składnik zanęty % P, g/kg N, g/kg Zanęty firmowe 18,02 6,64 19,11 Kukurydza 15,70 1,99 16,35 Chleb 9,69 1,74 10,96 Zboża 9,10 2,63 8,94 Makaron 1,36 0,36 2,74 Bułka tarta 4,85 1,18 9,19 Otręby 2,52 12,30 3,60 Płatki zbożowe 8,14 5,80 25,20 Średnio 8,67 4,08 12,01 Po przeprowadzeniu analiz bilansu biogenów wynika, że wraz z ilością wprowadzanej przez 1 wędkarza zanęty tj. 2,44kg/dziennie, do wody wprowadzane są odpowiednio 9,96 g fosforu oraz 29,31 g azotu. Średni odłów ryb przez 1 wędkarza wynosi 0,45kg w związku z tym z wody wybiera on tylko 35

3,15g fosforu i 13,32 g azotu (Przyjęto że 1 kg świeżej ryby słodkowodnej zawiera 7g P i 29,6g N- patrz metodyka badań ). Te same wartości w ciągu roku wynoszą odpowiednio: 11097kg zanęty wrzucanej rocznie 45276 g fosforu i 133275g azotu 2299,5kg wyławianych przez wędkarzy ryb rocznie 16096,5g fosforu i 68065,2g azotu W związku z powyższym wędkarze wrzucając zanęty do wód zanieczyszczają jezioro powodując znaczny wzrost ilości biogenów. Corocznie ze względu na wrzucanie zanęt do wód jeziora dostaje się 65209,8g azotu i 29179,5g fosforu (po odjęciu tych pierwiastków biogennych zawartych w mięsie ryb wyławianych przez wędkarzy). Jest to ilość duża, będąca równowartością ładunku azotu będącego obciążeniem wód środowiska wodnego ze stawów hodowli karpia o powierzchni ponad 8ha, a fosforu z powierzchni stawówokoło 27ha. 1. Jednocześnie zawartość fosforu jest nieznacznie większa od ładunku tego biogenu wprowadzanego przez Gorzelnie produkującą rocznie 250000 litrów spirytusu (174,2kg N/rocznie i 19,7 kg P/rocznie). Przedstawione wyniki badań ankietowych, mimo małej reprezentatywności próby ankietowanych są ważnym uzupełnieniem wiedzy o odłowach wędkarskich, specyfice presji wywieranej na jezioro Klasztorne Górne, preferencjach i potrzebach wędkarzy oraz przede wszystkim pogłębianiu się wskaźników związanych z eutrofizacją tego akwenu. Warto tu zwrócić główną uwagę zwłaszcza na to ostatnie zagadnienie. Analiza bilansu biogenów wprowadzanych do środowiska wodnego przez wędkarzy w zanętach, jak i wyciąganych składników zawartych w rybach jest niekorzystna, co w negatywny sposób wpływa na pogorszenie jakości i wzrost żyzności tego jeziora. Celowym zatem wydaje się wprowadzenie całkowitego zakazu 1 Przyjmując średnią produkcję ryb w stawach na poziomie 300kg/ha oraz średnie ładunki jednostkowe azotu i fosforu w wysokości 27g N i 3,5g P na 1 kg wyprodukowanych ryb. 36

stosowania zanęt podczas połowu ryb. Niestety wielu wędkarzy oburzy ten zapis, ponieważ jak wynika z analiz ankiet wraz ze wzrostem ilości stosowanych zanęt zwiększała się skuteczność połowu, czego miarą była ilość poławianych ryb. Jednakże dalsze stosowanie zanęt spowodować może systematyczne nadmierne obciążenie środowiska wodnego fosforem i azotem, co przyspiesza znacznie proces eutrofizacji tych wód. Należy przy tym podkreślić, iż aby rekultywować zbiornik i umożliwić mu samooczyszczenie wcześniej należy wyeliminować wszystkie źródła zanieczyszczeń, a jak wykazały badania zawarte w niniejszej pracy nęcenie w sposób dość istotny obciąża zbiornik. O zaawansowaniu procesów troficznych tego jeziora świadczy struktura ichtiofauny w połowach wędkarskich, w której dominują ryby karpiowate, a ich udział wynosi 72,09%. Na niewielką liczebność ryb drapieżnych, które w sposób naturalny eliminują drobne ryby karpiowate, wskazuje ich niski udział w strukturze połowów wędkarskich. Za prawdopodobną przyczynę tego można uznać brak zarybień lub niewielkie zarybienia jeziora rybami drapieżnymi oraz wyławianie głównie osobników małych (w przypadku szczupaka i sandacza najczęściej o długości 45-50cm). Niestety przy prowadzonej gospodarce zarybieniowej rybami drapieżnymi na takim niskim poziomie i biorąc pod uwagę preferencje wędkarzy do połowu ryb drapieżnych (sandacz na 1 miejscu, szczupak nr 2 miejscu) można oczekiwać, iż ich udział w strukturze będzie malał, a co za tym idzie udział ryb karpiowatych wzrośnie. Jest to bardzo niekorzystne zjawisko, mogące powodować nie tylko karłowacenie ryb karpiowatych, ale również powstawanie zjawiska ichtioeutrofizacji. W związku z tym zaleca się podniesienie wymiaru ochronnego sandacza i szczupaka co najmniej do 50 cm, przez najbliższe 3 lata oraz zwiększenie nakładów zarybieniowych na ryby drapieżne (szczupak i sandacz) co najmniej do kwoty 80-100 zł na powierzchnię 1 ha lustra wody. Badania parametrów fizyko-chemicznych wody 37

Oznaczeń parametrów fizyko-chemicznych dokonano przy pomocy tlenomierza i ph-metru firmy Elmetron oraz kolorymetru DR 890 i reaktora do mineralizacji prób firmy Hach. Na podstawie Rozporządzenia Ministra Ochrony Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (Dz. U. Nr 32, poz. 284), uznać można, ze wody jeziora Klasztorne Górne plasują się w III VI klasie czystości wód. Świadczą o tym, szczególnie wysokie stężenia fosforu ogólnego i ortofosforanów, jak również stosunkowo wysokie stężenie związków azotu. Również stężenia BZT 5 okazała się wysoka na każdym stanowisku. Wyższe stężenie biogenów notowano w wodach powierzchniowych jeziora przy ujściu rzeki Młynówki, natomiast nizsze stężenie w południowym plosie jeziora i w odpływie cieku. 38

Tab.14. Parametry fizyko-chemiczne wody dopływu i jeziora Klasztorne Górne w sierpniu 2007 st. 2 st. 3 st. 3 st. 3 st. 3 st. 3 st. 3 st. 5 st. 6 st. 6 st. 6 st. 6 st. 6 st. 6 st. 6 głębokość 0m 1m 2m 3m 4m 5 m 1 m 0m 1m 2m 3m 4m 5m 6m N og mg dm -3 8,9 9,0 15,5 1,9 1,4 N-NO 3 mg dm -3 2,7 5,5 0,6 0,6 0,7 N-NO 2 mg dm -3 0,1 0,013 0,007 0,012 0,013 N-NH 3 mg dm -3 1,1 0 1,2 0 0 Pog mg dm -3 0,07 0,17 0,11 0,27 0,14 P-PO 4 mg dm -3 0,06 0,11 0,04 0,19 0,05 SO 4 mg dm -3 >80 >80 >80 >80 >80 BZT 5 mg dm -3 8,63 5,6 5,8 5,5 O2 mg dm -3 14,68 11,95 8,52 7,25 2,24 0,77 0 10,59 12,51 10,54 8,02 3,51 1,76 0,42 0 Temp 16,3 19,8 19,5 18,6 16,3 15 14,7 21,2 20,5 19,6 18,7 16,4 15,4 14,2 12,9 ph 7,87 8,44 8,52 8,64 8,88 8,94 8,05 6,76 8,51 8,53 8,53 8,56 8,82 8,98 9,11 przewodność 1047,7 797,2 800,1 800,4 805,6 809,7 809,6 812,6 789,3 796,5 800,2 802,3 809,7 809,9 810,3 widzialność 0,75 0,75 0,75 przepływ wody w Młynówce w sierpniu 2007: -1 dopływ Młynówki do jeziora: 57 dm3 s -1 odpływ Młynówki z jeziora: 66 dm3 s 39

Tab. 15. Parametry fizyko-chemiczne wód na badanych stanowiskach 8.09.2007, w drugim dniu spuszczania wody ze stawów hodowlanych st. 1 st.2 st. 3 st. 4 N og mg dm -3 3,5 7,5 2,8 1,1 N-NO 3 mg dm -3 3,1 >5,5 1,8 0,8 N-NO 2 mg dm -3 0,074 0,045 0,026 0,027 N-NH 3 mg dm -3 0,08 0,04 0,08 0,01 Pog mg dm -3 0,71 0,59 0,46 0,19 P-PO 4 mg dm -3 0,29 0,25 0,25 0,08 SO 4 mg dm -3 >80 >80 >80 >80 BZT 5 mg dm -3 5,24 4,41 3,82 3,14 O2 mg dm -3 7,78 5,67 5,94 5,13 Temp 16 13 17 17 ph 8,31 7,83 7,97 7,96 przewodność 1059,4 1024,8 679,3 684,5 przepływ wody w Młynówce 8.09.2007: -1 dopływ Młynówki do jeziora: 38 dm3 s -1 odpływ Młynówki z jeziora: 56 dm3 s -1 odpływ ze stawu: 24 dm3 s Tab. 16. Parametry fizyko-chemiczne wód na badanych stanowiskach 27.09.2007, w ostatnim dniu spuszczania wody ze stawów hodowlanych 40

przepływ wody w Młynówce 27.09.2007: -1 dopływ Młynówki do jeziora: 42 dm3 s -1 odpływ Młynówki z jeziora: 58 dm3 s -1 odpływ ze stawu: 11 dm3 s st. 1 st.2 st. 3 st. 4 N og mg dm -3 5,4 12,8 2,8 1,9 N-NO 3 mg dm -3 2,4 5,3 1,6 1,2 N-NO 2 mg dm -3 0,048 0,057 0,021 0,022 N-NH 3 mg dm -3 0,05 2,5 0,02 0 Pog mg dm -3 0,51 0,39 0,13 0,1 P-PO 4 mg dm -3 0,16 0,10 0,09 0,06 SO 4 mg dm -3 >80 >80 >80 >80 BZT 5 mg dm -3 7,43 6,51 4,98 5,09 O2 mg dm -3 11,53 8,96 10,2 10,4 Temp 13,5 13,5 15,6 15,8 ph 9,08 7,8 8,03 8,02 przewodność 864,4 924,1 764,2 766,5 Tab. 17. Parametry fizyko-chemiczne wód dopływu i jeziora Klasztorne Górne w listopadzie 14.11. 2007 41

st. 2 st. 3 st. 3 st. 3 st. 3 st. 3 st. 5 st. 6 st. 6 st. 6 st. 6 st. 6 st. 6 głębokość 0m 1m 2m 3m 4m 1 m 0m 1m 2m 3m 4m 5m N og mg dm -3 6,6 3,6 3,9 4,6 5,3 N-NO 3 mg dm -3 3,2 1 0,8 1 1 N-NO 2 mg dm -3 0,019 0,029 0,03 0,028 0,025 N-NH 3 mg dm -3 2,02 1,52 1,46 1,47 1,61 Pog mg dm -3 0,25 0,32 0,29 0,32 0,44 P-PO 4 mg dm -3 0,13 0,30 0,28 0,30 0,21 SO 4 mg dm -3 >80 >80 >80 >80 >80 BZT 5 mg dm -3 7,56 3,48 3,61 3,54 O2 mg dm -3 15,05 8,42 8,39 8,01 7,35 6,01 7,81 7,66 7,57 7,52 7,5 7,47 Temp 2,9 4,5 4,6 4,6 4,7 4,8 5,4 5,4 5,3 5,3 5,3 5,3 ph 7,49 8,15 8,11 8,08 8,08 7,99 7,77 7,73 7,74 7,74 7,72 7,49 przewodność µs 609,5 455,6 455,3 455,1 454,4 452,5 458,2 458,1 458,5 459,6 460,3 460,3 widzialność m 2,7 2,5 przepływ wody w Młynówce 14.11. 2007: -1 dopływ Młynówki do jeziora: 56 dm3 s -1 odpływ Młynówki z jeziora: 61 dm3 s Tab. 18. Parametry fizyko-chemiczne wód dopływu i jeziora Klasztorne Górne w styczniu 19.01. 2008 42

st. 2 st. 3 st. 5 st. 6 st. 6 st. 6 st. 6 st. 6 st. 6 głębokość 0m 1m 2m 3m 4m 5m N og mg dm -3 5,2 1,9 1,9 2,5 N-NO 3 mg dm -3 4 pokrywa lodowa brak danych 1,1 1,2 1,1 N-NO 2 mg dm -3 0,029 0,022 0,022 0,029 N-NH 3 mg dm -3 0,09 0,98 0,95 1,42 Pog mg dm -3 0,16 0,54 0,3 0,27 P-PO 4 mg dm -3 0,12 0,47 0,24 0,21 SO 4 mg dm -3 >80 >80 >80 >80 BZT 5 mg dm -3 5,63 3,7 3,46 O2 mg dm -3 9,35 11,11 13,71 10,93 11,23 10,93 8,23 6,55 Temp 8,1 3,2 1,7 2,6 2,7 2,7 2,9 2,9 ph 8,31 8,15 8,52 8,5 8,36 8,28 8,23 8,18 przewodność µs 657,2 439,5 415,4 417,2 426,3 429,4 437,1 438,2 widzialność m 2,3 przepływ wody w Młynówce 19.01. 2008: -1 dopływ Młynówki do jeziora: 42 dm3 s -1 odpływ Młynówki z jeziora: 38 dm3 s Tab. 19. Parametry fizyko-chemiczne wód dopływu i jeziora Klasztorne Górne w kwietniu 21.04.2008 43

przepływ wody w Młynówce 21.04.2008: -1 dopływ Młynówki do jeziora: 67 dm3 s -1 odpływ Młynówki z jeziora: 73 dm3 s st. 2 st. 3 st. 4 st. 5 st. 6 głębokość 0m 5 m 1 m 0m N og mg dm -3 10,3 5,2 5,8 4,7 5,1 NO 3 mg dm -3 5,5 4,5 4,0 3,4 4,8 NO 2 mg dm -3 0,036 0,093 0,059 0,056 0,092 NH 4 mg dm -3 0,31 0,06 0,7 0,07 0,2 Pog mg dm -3 0,31 0,25 0,35 0,23 0,32 P-PO 4 mg dm -3 0,19 0,12 0,12 0,13 0,14 SO 4 mg dm -3 >80 >80 >80 >80 >80 BZT 5 mg dm -3 9,67 10,82 11,05 11,24 O2 mg dm -3 13,35 17,7 1,52 17,8 18,01 Temp 12,6 13,7 8,4 13,7 13,7 ph 8,29 7,51 7,7 7,5 7,55 przewodność 673,4 550,4 523,2 550,1 547,4 widzialność 0,9 1,2 44

Tab. 20. Parametry fizyko-chemiczne wód dopływu do jeziora Klasztorne Górne 26.06.2008 N og mg dm -3 3,1 NO 3 mg dm -3 1,5 NO 2 mg dm -3 0,15 NH 4 mg dm -3 0,07 Pog mg dm -3 0,14 P-PO 4 mg dm -3 0,04 SO 4 mg dm -3 >80 BZT 5 mg dm -3 7,32 O2 mg dm -3 12,31 Temperatura 22,5 ph 8,54 przewodność µs 794,2 widzialność m 0,7 przepływ wody w Młynówce 26.06. 2008: -1 dopływ Młynówki do jeziora: 42 dm3 s -1 odpływ Młynówki z jeziora: 43 dm3 s Dodatkowym źródłem zanieczyszczeń w jeziorze mogą być wody spływające z ogródków działkowych, co może być związane ze stosowanie nawozów czy nieszczelnymi lub niewybetonowanymi szambami. Do jeziora dostają się, także zanieczyszczenia organiczne w postaci zanęt wędkarskich Bonitacja cieku Młynówka Pod pojęciem bonitacja cieku należy rozumieć zespół wykonywanych prac zmierzających do przeprowadzenia oceny jakościowej i klasyfikacji badanego potoku czy rzeki. Asumpt do przeprowadzonych badań bonitacyjnych cieku wynikał z wykonanych wcześniej badań hydrochemicznych, których wyniki wskazywały na dopływ do jeziora znacznego ładunku biogenów. Metodyka badań bonitacyjnych 45

Badania bonitacyjne cieku zostały opracowane według metodyki opracowanej przez Sakowicza (1957) i przedstawionej w formie instrukcji wydanej przez IRS w Olsztynie pt. Ocena przydatności rzek do zarybiania. Zawarte w niej zalecenia przeznaczone są głównie do prowadzenia prac bonitacyjnych w systemach rzek nizinnych. Na każdym z uprzednio wytypowanych odcinkach cieku określono, a następnie wpisano do tzw. karty punktu następujące elementy bonitacyjne: 1. Numer kolejny punktu pomiarowego, nazwę potoku (rzeki); a jeśli występuje brak nazwy należy określić położenie cieku (czego jest dopływem), opis punktu pomiarowego (skąd i dokąd sięga badany odcinek cieku), datę przeprowadzenia badań bonitacyjnych. 2. Przekrój poprzeczny koryta; według obserwacji na odpowiednim odcinku koryta, zaznacza się następującymi symbolami (zaznaczonymi w pkt. 2.1. w nawiasach): 2.1. Kształt koryta: a) szerokie, rozlane, brzegi bardzo niewyraźnie zaznaczone (oznaczenie symbolem a), b) szerokie, jeden brzeg wyraźnie zaznaczony (b), c) wyżłobione wyraźnie, oba brzegi strome (c), d) jeden lub oba brzegi urwiste, z nawisami, jeden brzeg urwisty (d1), dwa brzegi urwiste (d2), 2.2. Szerokość lustra wody przeciętną dla danego cieku, wyznaczona na podstawie 2 3 pomiarów; 46

2.3. Głębokość najczęściej spotykaną w cieku (odcinku) oraz maksymalna i minimalną (biorąc średnie przekroju poprzecznego o małej i największej głębokości); 2.4. Szybkość prądu wody podawaną w m/s. 3. Charakter dna: a) dla dna wyżłobionego w skale lub obfitującego w duże głazy (odpowiednio S lub G), b) pokrytego dużymi kamieniami (Kd), c) pokrytego małymi kamieniami (Km), d) pokrytego grubym żwirem (Żg), e) pokrytego drobnym żwirem (Żm), f) pokrytego piaskiem (P), g) pokrytego mułem (M), 4. Stopień urozmaicenia dna w badanym cieku wyróżnia się: a) dno wyrównane bez naturalnych wodospadów i znaczniejszych zagłębień (a), b) dno z nielicznymi zagłębieniami i wodospadami (b), c) dno z licznymi zagłębieniami i wodospadami (c), 5. Roślinność wodna (dotyczy roślin rosnących w wodzie oraz na styku wody z lądem): A) charakter porostu: a) porost wyspowy (rozrzucone kępy roślin) - (symbol a), b) porost łąkowy (względnie duże partie dna pokryte zwartym jednolitym łanem roślin) (symbol b), c) porost pasowy (symbol c), 47

Zarówno rozrzucone kępy jak i łąki podwodne mogą być utworzone z roślin: - zanurzonych nisko i nie sięgających powierzchni wody (symbol k), - zanurzonych o liściach pływających sięgających do powierzchni, wypełniających całą głębokość cieku (symbol l), - wynurzonych, zakorzenionych w dnie lecz posiadających liście i łodygi wystające ponad lustro wody (symbol m), Podana wyżej symbolika pozwala na zastosowanie następujących kombinacji: Ak bk ck Al bl cl Am bm cm B) stopień porośnięcia odcinka cieku (procentowa część powierzchni dna zajęta przez roślinność); C) gatunki przeważające w określonym, dominującym charakterze porostu dna cieku wymienić w opisie punktu bonitacyjnego. 6. Porost brzegu potoku wyróżnia się sytuacje: a) odcinki całkowicie otwarte (nie porośnięte) (a), b) na brzegach pojedyncze, z rzadka rozrzucone krzewy i drzewa (b), c) drzewa i krzewy porastają jeden z brzegów zwartym pasem mniej niż połowę odcinka (c), d) jak w punkcie c, lecz więcej niż połowę odcinka (d), 48

e) odcinek cieku mniej niż na połowie śródleśny - (e), f) odcinek cieku więcej niż na połowie długości śródleśny (f), 7. Sąsiedni teren należy opisać jaki charakter dominuje na terenie otaczającym ciek tzn. czy jest to las, łąka, pola uprawne, pastwiska, nieużytki, wieś, miasto, a w przypadku występowania wielu z nich, przedstawić je w kolejności dominacji. 8. Budowle na trasie potoku w bonitowanych odcinkach cieku należy określić: A) rodzaj regulacji: a) progowa progi drewniane, betonowe (Aa), b) opaski podłużne kamienne, betonowe, faszynowe (Ab), c) ostrogi betonowe, faszynowe, kamień w siatce (Ac), d) kinety (żłoby) (Ad), B) przegrody, zapory, dla których należy podać następujące cechy charakterystyczne takie jak: a) rodzaj użytego budulca (Ba), b) szerokość korony zapory (Bb), c) wysokość (od dna potoku do korony przegrody (Bc); Następnie należy: a) określić czy istnieje przepławka dla ryb, b) określić do jakiego celu przegroda służy (np. zatrzymanie rumowiska, retencji, uzyskiwanie energii, pracy młyna itp.), c) opisać, gdzie kierowana jest spiętrzona woda (np. na turbiny elektrowni, na koło wodne młyna, czy też występuje swobodny przepływ), d) określić jaka krata (materiał) zabezpiecza wlot wody do otworu turbinowego (podać rozstaw prętów w kracie), 49

e) wykonać szkic przebiegu młynówki, o ile taka występuje przy przegrodzie, f) zaznaczyć na wyrysie zlewni badanej rzeki opisaną przegrodę (P). 9. Zanieczyszczenia należy zlokalizować i zaznaczyć na wyrysie badanego cieku odprowadzalniki ścieków gospodarskich lub przemysłowych oraz w przybliżeniu podać ilość i charakter ścieków wpływających do cieku. 10. Ichtiofauna; w wytypowanych odcinkach cieku należy przeprowadzić kontrolne połowy ryb, korzystając z małego agregatu prądotwórczego (akumulatorowego), w celu określenia składu gatunkowego ichtiofauny. Należy podać masy jednostkowe złowionych ryb (lub ich długości), określić ich kondycję i opisać ewentualne objawy chorobowe. 11. Temperatura wody; dla każdego badanego odcinka cieku należy wykonać pomiar temperatury wody (symbol oznaczania w opisie TW), z dokładnością do 0,1 0 C. Należy przy tym zanotować: godzinę dokonania pomiaru, stan pogody w momencie pomiaru, temperaturę powietrza na wysokości 1,5m od powierzchni gruntu. 12. Drogi przecinające cieki lub biegnące w ich pobliżu. Należy opisać klasę drogi symbolami: D-1 szosa z nawierzchnią I klasy (asfalt, kostka), D-2 droga bita (szuter, kamienie), D-3 droga polna, twarda, 50

D-4 droga polna, źle utrzymana o nierównej nawierzchni, nieprzejezdna podczas deszczu. 13. Odległość od osiedli wyróżnia się sytuacje : a) odcinek cieku położony jest wzdłuż wsi lub pobliżu miasta (a), b) liczne zabudowania lub wieś odległa do 2 km od cieku (b), c) wieś lub liczne zabudowania odległe ponad 2 km od cieku (c), 14. Na podstawie danych zawartych w punktach 1-13 oraz poniżej przedstawionych kryteriów, należy określić czy zbadany ciek lub jego odcinek nadaje się lub nie nadaje się do zarybienia (np. wylęgiem czy narybkiem np. ryb łososiowatych). Przykładowo przy typowaniu danego odcinka cieku do zarybiania wylęgiem troci, łososia, pstrąga potokowego, pstrąga źródlanego i lipienia, decydują następujące kryteria: Występowanie w składzie ichtiofauny głowacza, śliza, kozy, miętusa oraz młodzieży ww. ryb, Temperatura wody nie przekracza 20 0 C, Szybkość prądu wody w okresie letnim nie mniejsza niż 0,1 m/s, Głębokość wody nie mniejsza niż 0,1m, Żwirowy lub piaszczysty charakter dna (dopuszczalne zamulenie dna nie większe niż 20% jego całkowitej powierzchni), Porośnięcie powierzchni dna cieku roślinnością zanurzona o charakterze łąkowym, wyspowym lub pasowym, w stopniu nie większym niż 50%, Swobodny lub względnie swobodny spływ smoltów troci do morza (brak poważniejszych przeszkód hydrotechnicznych i stałych większych źródeł zanieczyszczeń wody o charakterze ścieków komunalnych, rolniczych i przemysłowych na biegu cieku, od miejsca wsiedlenia wylęgu do morza), 51

Utwardzone powierzchnie dróg dojazdowych do wybranych punktów zarybiania. Opracowanie bonitacyjne badanej zlewni rzeki powinno zawierać następujące elementy: Szczegółowy opis (w ujęciu symbolicznym) kolejnych punktów (odcinków bonitacyjnych), Wyrys zlewni rzeki z zaznaczonymi na niej punktami (odcinkami) bonitacji oraz odcinkami cieków nadających się do zarybiania wybranym materiałem zarybieniowym, Punkty w których przeprowadzono bonitacje przedstawiono na rysunku 7, a parametry poszczególnych punktów bonitacyjnych opisano w kartach bonitacyjnych poniżej. 52

Punkt 1 (10 m od stawów w kierunku jeziora) - 29.06.2008 2.1. b 2.2. 2,5m 2.3. 15cm 2.4. 0,15m/s 3. g 4.a 5. A.a. 5. B. 5% 5c. Rzęsa 6. c 7. las 8. betonowa rura spustowa ze stawów karpiowych 9. Wypływ ze stawów w okresie jesiennego spuszczania wody 10. ciernik 11. 20 o C 12. D-3 13. a 14.- 53

Punkt 2 (100 m od stawów w górę rzeki) - 29.06.2008 2.1. a 2.2. 2,0m 2.3. 15cm 2.4. woda stagnująca 3. g 4.a 5. A.a.b. 5. B. 100% 5c. Trzcina pospolita, pałka 6. a 7. pola uprawne 8. brak 9. spływ z pól 10. ciernik 11. 19,2 o C 12. brak 13. b 14.- 54

Punkt 3 (450 m w górę rzeki od pkt. 2) - 29.06.2008 2.1. c 2.2. 1,2m 2.3. 15cm 2.4. 0,08m/s 3. g 4.a 5. A.a.b. 5. B. 70% 5c. Tatarak, rzepicha ziemnowodna, trzcina 6. a 7. pola, łąka 8. brak 9. brak 10. ciernik 11. 18,3 o C 12. brak 13. c 14.- 55

Punkt 4 (300 m w góre rzeki od pkt. 3) - 29.06.2008 2.1. c 2.2. 1,2m 2.3. 10cm 2.4. 0,07m/s 3. fg 4.b 5. A.a.c. 5. B. 50% 5C. Pałka, rzepicha ziemnowodna 6. b 7. łaki, pola uprawne 8. brak 9. Spływ z pól uprawnych 10. brak 11. 17,4 o C 12. brak 13. c 14.- 56

Punkt 5 (około 500m od pkt. 4, blisko żródeł) - 29.06.2008 2.1. d 2.2. 40-50cmm 2.3. 5cm 2.4. 0,21m/s 3. fg 4.b 5. A.b.c. 5. B. 5% 5c. Rzepicha ziemnowodna, trzcina 6. b 7. łąki, pola uprawne 8. 300m w dół rzeki betnonowa rura odprowadzające wodę z bagniska położonego we wsi Bronowice) 9. brak 10. brak 11. 14,3 o C 12. brak 13. b 14.- 57

Informacje dodatkowe: Na wysokości kościoła w Bronowicach znajduje się koryto rzeczki w którym brak wody. Źródła Młynówki wybijają na wysokości pierwszych domów w Bronowicach, rzeczka zaopatrywana jest w dużą ilość wody z bagnisk znajdujących się w okolicach pierwszych domostw we wsi Bronowice. Rys. 7. Lokalizacja punktów bonitacyjnych rzeki Młynówki 58

Określenie wielkości i struktury gatunkowej ichtiofauny w połowach rybackich na jeziorze Klasztorne Górne Podstawowe dane biologiczne wielu gatunków ryb pośrednio odzwierciedlają warunki środowiskowe panujące w zbiornikach wodnych. W niekorzystnych warunkach hydrochemicznych, przy niewielkiej ilości pokarmu obserwuje się zjawisko karłowacenia ryb, w szczególności ryb karpiowatych. Wraz ze wzrostem trofii (żyzności) jezior zmienia się również udział poszczególnych gatunków ryb w strukturze ichtiofauny. W zbiornikach oligotroficznych i mezotroficznych dominują ryby tlenolubne, głównie głąbielowate (sielawa i sieja) oraz drapieżniki ( m.in. sandacz). Wraz ze wzrostem zaawansowania procesów troficznych równocześnie wzrasta udział ryb karpiowatych. Badania ankietowe wędkarzy wskazują, na dużą liczebność ryb karpiowatych (głównie leszcz i płoć) w połowach wędkarskich, co odzwierciedla niekorzystnie wysoki poziom trofii tego akwenu. W celu potwierdzenia danych z uzyskanych ankiet oraz określenia podstawowych cech biologicznych ryb przeprowadzono w okresie jesiennym połowy sieciowe, przy pomocy rybackich narzędzi połowu- wontonów o długości boku oczka od 45 mm do 60 mm. W dwóch różniących się od siebie miejscach, około godziny 18:00 postawiono 2 zestawy połączonych ze sobą wontonów, w skład których wchodziło 5 sieci o długości około 45m. Na brzegu przeprowadzono badania biologiczne ryb. Łącznie złowiono 50 ryb należących do 7 gatunków: szczupak, sandacz, okoń, leszcz, krąp, płoć i wzdręga. Łączna masa złowionych ryb wyniosła 15515g. Po połowie na każdej rybie dokonywano pomiarów masy: jednostkowej (na elektronicznej wadze typu Axis z dokładnością do 1 g), długości całkowitej (przy użyciu linijki z dokładnością pomiaru do 5 mm). Kondycję określono przy pomocy współczynnika kondycji Fultona. Wiek ryb i 59

tempo wzrostu długości oceniono na podstawie łusek. Po pobraniu łusek, oczyszczano je z resztek śluzu w roztworze wody amoniakalnej i przygotowywano preparaty. Odczyt wieku oraz pomiary promieni łusek wykonano na ich częściach oralnych przy pomocy zestawu komputerowego, z zainstalowanym specjalistycznym programem do analizy obrazu MultiScan (dokładność pomiaru 0,001 mm). Następnie uzyskane wyniki porównano z danymi literaturowymi. Po przeprowadzeniu podstawowych badań, wszystkie ryby w stanie żywym wsiedlono z powrotem do wódy jeziora Klasztorne Górne Struktura połowów Łącznie w trakcie prowadzonych połowów pozyskano 50 ryb należących do 7 gatunków. Wśród nich najliczniejszą grupę stanowiły ryby karpiowate: płoć (14 osobników), leszcz (11 osobników), krąp (6 osobników) i wzdręga (6 osobników). Wśród ryb drapieżnych najliczniej występował okoń (6 osobników) (Rys. 8) okoń 12,00% szczupak 8,00% sandacz 6,00% krąp 12,00% leszcz 22,00% wzdręga 12,00% płoć 28,00% Rys. 8. Struktura liczebności kontrolnego połowu rybackiego przeprowadzonego na jeziorze Klasztorne Górne 60

Łączna masa złowionych ryb wyniosła 15515g, przy średniej masie złowionego osobnika wynoszącej 323,05g (zakres 138-780 g). Największy udział w biomasie złowionych ryb miały kolejno: płoć (4303g), leszcz (2951g) oraz szczupak (2525g) (Rys. 9). szczupak 16,27% sandacz 9,41% krąp 7,05% leszcz 19,02% okoń 11,29% wzdręga 9,22% płoć 27,73% Rys. 9. Struktura biomasy ryb podczas kontrolnego połowu rybackiego w jeziorze Klasztorne Górne Mimo niewielkiej liczebności i biomasy złowionych ryb, należy podkreślić iż struktura gatunkowa ichtiofauny jest typowa dla jezior o dużej żyzności, silnie zeutrofizowanych, w których wielkość zasobów ryb karpiowatych jest zdecydowanie wyższa, niż ryb drapieżnych. Można przypuszczać, iż przy braku zabiegów biomanipulacyjnych (opartych głównie na zarybieniach rybami drapieżnymi) w przyszłości może wystąpić zjawisko karłowacenia ryb karpiowatych. 61

Cechy biologiczne złowionych ryb. Płoć Płoć była gatunkiem dominującym liczebnością (14 osobników), jak i łączną masą całkowitą (4303g). Średnia masa złowionej płoci wyniosła 307,36g (przy zakresie 171,0 509g), a jej średnia długość 283,14 mm (przy zakresie 240,0 335,0 mm). Średnia kondycja tego gatunku mierzona współczynnikiem Fultona wyniosła 1,30 (zakres 1,17-1,45). W połowach dominowały starsze osobniki w wieku od 9+ do 15+, co wynikało ze stosowanego sprzętu rybackiego. Przez duże oczka wontonów przechodziły małe osobniki płoci, stąd brak ich jest w strukturze wieku, a niewątpliwie występują w dużej ilości w jeziorze. Dane jednostkowe poszczególnych parametrów biologicznych zamieszczono w tabeli 21, natomiast tempo wzrostu w tabeli 22 (w Aneksie). Tab. 21. Podstawowe cechy biologiczne złowionych płoci Płoć Gatunek Masa (g) Długość (mm) kondycja Wiek płoć 321 290 1,32 13+ płoć 509 335 1,35 15+ płoć 189 240 1,37 9+ płoć 421 310 1,41 14+ płoć 306 280 1,39 12+ płoć 456 320 1,39 14+ płoć 254 260 1,45 10+ płoć 210 260 1,19 10+ płoć 220 259 1,27 10+ płoć 171 240 1,24 9+ płoć 370 310 1,24 14+ płoć 270 280 1,23 12+ płoć 401 320 1,22 14+ płoć 205 260 1,17 10+ średnia 307,36 283,14 1,30 62

min 171,00 240,00 1,17 max 509,00 335,00 1,45 suma 4303,00 3964,00 18,24 n 14 14 14 Analiza porównawcza tempa wzrostu płoci z jeziora Klasztorne Górne a innymi zbiornikami wodnymi Polski, wykazała niewielkie różnice, w szczególności zaznaczone pomiędzy analizowaną populacją płoci a zbiornikami o większym zasoleniu (Z. Pomorska, Z. Szczeciński i j. Dabie). Płoć z jeziora Klasztorne Górne charakteryzowała się nieco gorszym tempem wzrostu. Leszcz Do badań biologicznych pozyskano 11 leszczy, których łączna masa wyniosła 2951g. Średnia masa jednostkowa osobnika wyniosła 268,27g (zakres 180,0-521,0g), natomiast średnia długość wyniosła 275,91mm (zakres 220,0-360,0mm). Złowione leszcze charakteryzowały się niewielką, ale dość zróżnicowaną u poszczególnych osobników wartością współczynnika Fultona (średnia 1,23, zakres 0,90-1,69), co świadczy o słabej ich kondycji. Większość złowionych ryb tego gatunku cechowała się wiekiem 6+ (7 osobników), oraz po jednym osobniku było w grupach wiekowych: 5+, 7+, 9+ i 11+. Podstawowe cechy biologiczne przedstawiono w tabeli 23, natomiast porównanie tempa wzrostu na tle danych literaturowych w tabeli 24. Tab. 23. Podstawowe cechy biologiczne złowionych leszczy Leszcz Gatunek Masa (g) Długość (mm) kondycja Wiek Leszcz 231 295 0,907+ Leszcz 521 360 1,1211+ Leszcz 194 260 1,106+ Leszcz 259 270 1,326+ 63

Leszcz 516 340 1,319+ Leszcz 187 260 1,066+ Leszcz 189 250 1,216+ Leszcz 210 260 1,196+ Leszcz 246 270 1,256+ Leszcz 218 250 1,406+ Leszcz 180 220 1,695+ Średnia 268,27 275,91 1,23 Min 180,00 220,00 0,90 Max 521,00 360,00 1,69 Suma 2951,00 3035,00 13,55 Biorąc pod uwagę dane zestawione w tabeli 24, a dotyczące porównania tempa wzrostu leszcza, można stwierdzić iż wzrost populacji tego gatunku z jeziora Klasztorne Górne jest wolniejszy niż w pozostałych wymienionych zbiornikach. Krąp Analizy biologiczne przeprowadzono na 6 krąpiach o długości od 220,0-250,0mm (przy średniej 240,83mm). Łączna masa złowionych krąpi wyniosła 1094g, przy czym średnia masa jednostkowa wyniosła 182,33 (zakres 138,0-239,0g (tab. 25). Większość złowionych osobników są to ryby stosunkowo stare, których wiek oceniony został na powyżej 12 lat. Brak osobników młodszych w przeprowadzonych połowach nie świadczy o ich braku w jeziorze, lecz spowodowane jest selektywnością narzędzi połowu. Krąp podobnie jak i leszcz w jeziorze Klasztorne Górne charakteryzuje się słabą kondycją (średnia 1,31, zakres 0,94-1,53), a także nieco gorszym w porównaniu do rzeki Regalica oraz jeziora Dąbie tempem wzrostu (tab. 26) 64

Tab. 25. Podstawowe cechy biologiczne złowionych krąpi Krąp Gatunek Masa (g) Długość (mm) kondycja krąp 138 245 0,94 krąp 195 250 1,25 krąp 177 230 1,45 krąp 193 250 1,24 krąp 152 220 1,43 krąp 239 250 1,53 średnia 182,33 240,83 1,31 min 138,00 220,00 0,94 max 239,00 250,00 1,53 suma 1094,00 1445,00 7,83 n 6 6 6 Wzdręga W trakcie połowów prowadzonych na jeziorze Klasztorne Górne złowiono 6 wzdręg (krasnopiór) o łącznej masie 1431g. Średnia masa osobnicza wzdręgi wyniosła 238,50g (zakres 220,0-256,0g), natomiast długość średnia 255,0 mm (zakres 240-280mm). Wysoka wartość współczynnika Fultona (średnio 1,45, zakres 1,17-1,68), wskazuje na dobrą kondycję osobników tego gatunku. Prawdopodobnie wynika to z dość znacznej ilości roślinności wynurzonej i nieco mniejszej ilości roślinności zanurzonej, które dla wzdręgi stanowią doskonały pokarm (tab. 27). Pośrednio o korzystnych w jeziorze warunkach pokarmowych i środowiskowych dla tego gatunku świadczy również jej wysokie przyrosty długości w poszczególnych latach życia, na tle innych zbiorników śródlądowych Polski (tab. 28). Duże rozmiary pozyskanych wzdręg podobnie jak u płoci wytłumaczyć można selektywnością zastosowanego sprzętu do ich połowu. Miało to swoje odzwierciedlenie również w strukturze wieku wzdręgi (wiek oceniono na podstawie łusek na 9+ - 11+). 65

Tab. 27. Podstawowe cechy biologiczne złowionych wzdręg Wzdręga Gatunek Masa (g) Długość (mm) kondycja Wiek wzdręga 232 240 1,68 9+ wzdręga 245 260 1,39 10+ wzdręga 256 280 1,17 11+ wzdręga 245 250 1,57 9+ wzdręga 220 250 1,41 9+ wzdręga 233 250 1,49 9+ średnia 238,50 255,00 1,45 min 220,00 240,00 1,17 max 256,00 280,00 1,68 suma 1431,00 1530,00 8,71 Okoń Okoń jest gatunkiem dominującym liczebnością (6 osobników) wśród ryb drapieżnych. Łącznie do badań złowiono 1751g okoni. Średnia masa złowionego okonia wyniosła 291,83g (przy zakresie 228,0-363,0g), a jego 66

średnia długość 265,5 mm (przy zakresie 240,0 310,0 mm). Średnia kondycja tego gatunku mierzona współczynnikiem Fultona wyniosła 1,58 (zakres 1,22-1,95). Oznacza to iż kondycja tego gatunku z jeziora Klasztorne Górne jest dobra. W połowach dominowały starsze osobniki w wieku od 6+ do 11+, co wynikało ze stosowanego sprzętu rybackiego. Przez duże oczka wontonów przechodziły małe osobniki okoni, stąd brak ich jest w strukturze wieku, a niewątpliwie występują w dużej ilości w jeziorze, o czym świadczą wyniki połowów wędkarskich. Dane jednostkowe poszczególnych parametrów biologicznych zamieszczono w tabeli 29, natomiast tempo wzrostu w tabeli 30. Tab. 29. Podstawowe cechy biologiczne złowionych okoni Okoń Gatunek Masa (g) Długość (mm) kondycja Wiek okoń 228 260 1,30 7+ okoń 280 263 1,54 7+ okoń 300 260 1,71 7+ okoń 269 240 1,95 6+ okoń 311 260 1,77 7+ okoń 363 310 1,22 11+ średnia 291,83 265,50 1,58 min 228,00 240,00 1,22 max 363,00 310,00 1,95 suma 1751,00 1593,00 9,48 Analiza porównawcza tempa wzrostu okonia z jeziora Klasztorne Górne a innymi zbiornikami wodnymi Polski, wykazała niewielkie, ale zauważalne różnice, na korzyść populacji z jeziora Klasztorne Górne (tab. 30). Sandacz Do badań biologicznych pozyskano tylko 3 sandacze, których łączna masa wyniosła 1460,0g. Tak niewielka liczebność tego gatunku nie jest miarodajna do obliczeń cech biologicznych ryb, ale wskazuje na niewielki 67

udział tego drapieżnika w zasobach rybnych zbiornika. Średnia masa jednostkowa sandacza wyniosła 486,67 g (zakres 300,0-780,0g), natomiast średnia długość wyniosła 343,33 mm (zakres 280,0-430,0mm) (tab. 31). Złowione sandacze charakteryzowały się wartością współczynnika Fultona na poziomie 1,17 (zakres 0,98-1,37). Jednakże na podstawie tego parametru obliczonego tylko dla 3 osobników trudno jednoznacznie stwierdzić czy wartość ta jest niższa od sandaczy z innych populacji. Korzystnie natomiast w porównaniu z innymi populacjami kształtuje się tempo wzrostu populacji z jeziora Klasztorne Górne (tab. 32). Tylko wzrost sandaczy z Regalicy, Odry i Międzyodrza jest wyższe w porównaniu do badanej populacji. Tab. 31. Podstawowe cechy biologiczne złowionych sandaczy Sandacz Gatunek Masa (g) Długość (mm) kondycja Wiek sandacz 780 430 0,98 3+ sandacz 380 320 1,16 2+ sandacz 300 280 1,37 2+ średnia 486,67 343,33 1,17 min 300,00 280,00 0,98 max 780,00 430,00 1,37 suma 1460,00 1030,00 3,51 Szczupak Analizy biologiczne przeprowadzono na 4 złowionych szczupakach o długości od 410,0-470,0mm (przy średniej 437,5mm). Łączna masa złowionych szczupaków wyniosła 2525,00g, przy czym średnia masa jednostkowa wyniosła 631,25 (zakres 498,0-771,0g (tab. 33). Wiek złowionych osobników określono na podstawie łusek na 2+ - 3+. Brak osobników starszych w przeprowadzonych połowach może świadczyć o ich braku lub niewielkiej ilości w jeziorze. Prawdopodobnie spowodowane jest to dużą presją wędkarską na ten łatwo 68

łowny gatunek. Współczynnik kondycji- Fultona szczupaka wynosi dla populacji zasiedlającej jezioro Klasztorne Górne 0,75 (przy zakresie 0,72-0,77) (tab. 33). Wartość ta jest zbliżona do większości populacji w wodach śródlądowych Polski. Ponadto szczupak z analizowanego zbiornika charakteryzuje się wysokim tempem wzrostu zbliżonym, a w niektórych przypadkach wyższym w porównaniu do danych z innych jezior przedstawionych w tabeli 34. Tab. 33. Podstawowe cechy biologiczne złowionych szczupaków Szczupak Gatunek Masa (g) Długość (mm) kondycja Wiek szczupak 645 440 0,762+ szczupak 611 430 0,772+ szczupak 771 470 0,743+ szczupak 498 410 0,722+ średnia 631,25 437,50 0,75 Min 498,00 410,00 0,72 max 771,00 470,00 0,77 suma 2525,00 1750,00 2,99 Analizy połowów przeprowadzonych przy pomocy sieciowych narzędzi połowu wykazały typową dla zbiorników silnie zeutrofizowanych strukturę gatunkową ryb, w której dominowały zarówno ilościowo jak i biomasą ryby karpiowate. Wśród ryb karpiowatych stanowiących 63,02% odłowionych ryb, największą masę stanowiła płoć (27,73%) i leszcz (19,02%). Analiza cech biologicznych ryb wykazała, iż mimo znacznego udziału płoci w połowach, gatunek ten charakteryzuje się korzystnymi cechami biologicznymi (kondycja, tempo wzrostu), jak również niewielką ilością ryb z widocznymi pasożytami zewnętrznymi (głównie Piscicola geometra zauważono u 3 osobników). 69

Niestety w przypadku leszcza i krąpia zarówno kondycja jak i tempo wzrostu jest nieco gorsze od populacji występujących w innych jeziorach Polski. Prawdopodobnie zahamowanie tempa wzrostu tych ryb, jest wynikiem znacznego zagęszczenia populacji i co się z tym wiąże konkurencji między i wewnątrzgatunkowych. Wśród ryb drapieżnych pozyskano 3 gatunki: okoń, sandacz i szczupak. Zarówno kondycja tych ryb jak i roczne przyrosty długości ciała można uznać za dobre. Niestety mimo stosowania wontonów o dość dużym boku oczka 45-60mm, złowione sandacze nie przekraczały długości 43cm, natomiast długość największego szczupaka wyniosła 47cm. Trudno jednoznacznie wytłumaczyć dlaczego nie złowiono ryb większych, wydaje się jednak co potwierdzają ankiety wędkarskie, że liczebność tych dwóch gatunków w wodach jeziora Klasztorne Górne jest stosunkowo mała. Prawdopodobnie wpływa na to znaczna presja wędkarska. Biorąc pod uwagę wyniki niniejszych analiz, w celu optymalizacji struktury gatunkowej w jeziorze, należy wprowadzić zabieg biomanipulacji, głównie poprzez zarybiania rybami drapieżnymi (szczupak i sandacz), które w naturalny sposób ograniczą nadmiernie rozwinięte populacji drobnych ryb karpiowatych. Zabieg ten powinien również wpłynąć korzystnie na cały układ biocenozy wodnej jeziora. 70

Potencjalne źródła zanieczyszczeń wód jeziora Klasztorne Górne Stan jakości wód jeziora Klasztorne Górne według oceny hydrobiologicznej zaliczyć można do wód silnie zeutrofzowanych, co przejawia się zakwitami wody w okresie przełomu czerwiec/lipiec. Wielkość i biomasa fitoplanktonu w okresie zakwitu uzależniona jest od temperatury powietrza i wody. Na ten stan jakości wód największy wpływ mają: - biogeny wnoszone przez rzeczkę Młynówkę W ciągu roku średnio do jeziora wprowadzane jest przez rzeczkę Młynówkę: 93 kg (93031,2 mg) fosforu i 144 kg (144198,4 mg) azotu. Rzeczka Młynówka mimo niewielkiej długości doprowadza największą ilość biogenów do jeziora Klasztorne Górne. Spowodowane jest to z jednej strony tym, iż położona jest ona w dolinie, którą otaczają w przeważającej części pola uprawne. Ponadto do rzeki Młynówki przedostają się biogeny z niewielkich bagien (stawków) położonych na wysokości pierwszych domostw we wsi Bronowice. Prawdopodobne jest również dopływ biogenów z nieszczelnych szamb ze wsi Bronowice. - biogeny wprowadzane w zanętach przez wędkarzy. Corocznie ze względu na wrzucanie zanęt do wód jeziora dostaje się 65209,8g azotu i 29179,5g fosforu (po odjęciu tych pierwiastków biogennych zawartych w mięsie ryb wyławianych przez wędkarzy). - biogeny wnoszone ze stawów hodowlanych karpia W trakcie spuszczania stawów średniorocznie do jeziora wprowadzane jest 62 kg (61663,6 mg) fosforu i 150 kg (149947,2 mg) azotu Wielce prawdopodobne jest również, iż położenie jeziora w zlewni zagospodarowanej rolniczo przyczynia się również do znacznego spływu biogenów z pól uprawnych położonych nad jeziorem. Niestety mimo przesłania prośby o dane dotyczące nawożenia pól uprawnych do dzierżawcy Przedsiębiorstwa Agrojar oraz do wydzierżawiającego Agencji Nieruchomości Rolnych w Gorzowie Wlkp. nie udało się uzyskać ww. danych, 71

w związku z tym ocena wpływu tych biogenów była niemożliwa, ale zapewne istotna dla jakości wód jeziora Klasztorne Górne. Rozmieszczenie i liczebność hydrofitów w północno-zachodniej części zbiornika, brzegu sąsiadującym z ogródkami działkowymi sugeruje również znaczny ładunek biogenów dostający się do jeziora z ogródków działkowych. Mimo nie stwierdzenia bezpośredniego zrzutu rurami spustowymi ścieków do wód jeziora Klasztorne Górne z ogródków działkowych, to jednak należy pamiętać, iż za pośrednictwem warstw przepuszczalnych i wodonośnych biogeny te mogą przechodzić do jeziora. Potencjalne źródła zanieczyszczeń przedstawiono na rysunku 10. 72

zanęty Rys. 10. Potencjalne zrzuty ładunków biogenów do jeziora Klasztorne Gorne 73