Michał Wasiak Kilka najważniejszych zasad składania tekstów Składanie tekstu przeznaczonego do druku różni się zasadniczo od pisania na maszynie, czy też od wstukiwania znaczków widocznych na klawiaturze komputera. Wystarczy przyjrzeć się uważniej jakiejkolwiek porządnie wydanej książce (czyli złożonej przez fachowca w drukarni, a nie wklepanej w Wordzie, jak to ostatnio często się zdarza), żeby przekonać się, że użytych jest tam znacznie więcej rozmaitych znaków, niż może pomieścić się na klawiaturze. Składanie wzorów matematycznych stanowi odrębny problem. Zasady nie są na szczęście trudne do zapamiętania, a niestosowanie się do nich może prowadzić do zasadniczych nieporozumień. Poświęciłem im większość miejsca, bo sprawiają one na ogół więcej problemów, a do tego trudno zdobyć informacje na ich temat.. Zasady ogólne Na początek warto poznać najważniejsze zasady, których należy przestrzegać składając na komputerze jakikolwiek tekst. Będzie to w pewnym stopniu lista najbardziej rażących i najczęściej popełnianych błędów... Kropki, przecinki... Przed znakami interpunkcyjnymi, takimi jak kropka, przecinek, średnik, dwukropek, wykrzyknik, znak zapytania nie stawia się spacji. Umieszcza się ją po nich, tak żeby wyraz poprzedzający i znak stanowiły całość. Słuchaj, dzieweczko! Słuchaj, dzieweczko! Ona nie słucha. Ona nie słucha. To dzień biały, to miasteczko, To dzień biały,to miasteczko, Co tam w koło siebie chwytasz? Co tam w koło siebie chwytasz? Kogo wołasz, z kim się witasz? Kogo wołasz, z kim się witasz?.2. Myślniki, łączniki, dywizy czyli rozmaite kreski Mimo, że na klawiaturze można znaleźć jedną poziomą kreskę (dwie, jak się przyjrzeć), to koniecznie należy odróżnić trzy ich rodzaje. myślnik łącznik (dywiz) - minus
Myślnik służy do oddzielania części zdania. Oddziela się go spacjami od sąsiednich wyrazów (zwyczaj anglosaski jest w tej kwestii odmienny). Łącznik występuje w wyrazach złożonych. Jako że jest częścią wyrazu, nie wolno otaczać go odstępami. Dywiz, który wygląda tak samo jak łącznik, używany jest przy przenoszeniu wyrazów. Znaczenia minusa nie trzeba chyba tłumaczyć. myślnik Dziś was rzucam i dalej idę w cień z Dziś was rzucam i dalej idę w cień z Dziś was rzucam i dalej idę w cień - z Dziś was rzucam i dalej idę w cień-z łącznik biało-czerwony biało - czerwony biało czerwony biało czerwony minus 2 eiπ = 2 2 eiπ = - 2 2 eiπ = 2.3. Nawiasy i cudzysłowy W obu przypadkach nie wolno oddzielać zawartości od ograniczników żadnymi odstępami. Jeszcze jedno, będzie kwita! Jeszcze jedno, będzie kwita! (Zaraz pęknie moc czartowska!) ( Zaraz pęknie moc czartowska! ) Do tego należy pamiętać, że cudzysłowy i " " są niepoprawne. Pierwsze są przyjęte w języku angielskim, drugie są namiastką cudzysłowów pochodzącą z ery maszyn do pisania. 2. Składanie wzorów Najważniejszą rzeczą jest pamiętanie o tym, że symbole skalarne (czyli takie, które oznaczają zwykłe liczby nie wektory, macierze itp.) pisze się zawsze kursywą. Samych cyfr nie pisze się kursywą, podobnie jak nawiasów. Po angielsku kursywa to italic 2
Niech F oznacza siłę, m masę, a a przyspieszenie. Wtedy ma = F. Niech F oznacza siłę, m masę, a a przyspieszenie. Wtedy ma=f. Najlepiej używać czcionki 2 szeryfowej, gdyż w wielu czcionkach bezszeryfowych (to jest czcionka bezszeryfowa) litery I oraz l nie różnią się wcale. W zwykłym tekście nie jest to duży problem, bo z kontekstu wynika, która litera kryje się za tym znakiem, ale w przypadku wzoru jest to oczywiście niedopuszczalne. miało być wyszło I l I l I l I l W pierwszym przypadku nie sposób ustalić, o jaki wzór chodziło; w drugim trzeba by się mocno wysilić. Ale w wielu czcionkach szeryfowych ten sam znak jest cyfrą i literą l. Oczywiście wtedy nie dałoby się powiedzieć, co przedstawia drugi wzór. W fizyce wiele wzorów można pisać w wersji skalarnej jak i wektorowej. Do tego często trzeba posługiwać się zarówno wektorami, jak i ich normami (czyli długościami). Istnieje więc potrzeba radykalnego odróżnienia symboli oznaczających wektory od symboli skalarnych. Przyjęło się oznaczać wektory literami wytłuszczonymi. Dzięki temu od razu widać, które wielkości są wektorami, a które skalarami. Można wtedy umówić się, że normę wektora oznacza się tą samą literą, ale pisaną kursywą. Czyli F = F. F = qv B F = qv B W matematyce, gdzie na ogół dużo trudniej pomylić wektory ze skalarami (a do tego występuje mnóstwo rodzajów wektorów), można oczywiście nie stosować tej zasady, i pisać ϕ: C n C m. 2.. Jednostki Jednostki, dla odróżnienia od symboli, oznacza się antykwą 3 (czyli, w uproszczeniu, prostymi literami). Pozwala to używać w jednym wzorze liczb z jednostkami i zwykłych symboli. c = µ0 ε 0 4π 0 7 N 8,85 F A 2 m c = µ0 ε 0 4π 0 7 N 8,85 F A 2 m µm = 0 6 m µm = 0 6 m P = gm = g 0 g P = gm = g 0 g 2 Tak na prawdę czcionka to metalowa kostka z wyrzeźbionym znakiem, ale będzę posługiwał się potocznym znaczeniem 3 Po angielsku taką czcionkę nazywa się roman 3
Jednostkę od poprzedzających cyfr oddziela się odstępem, jednak lepiej, żeby był on wyraźnie mniejszym niż spacja. kg = 000 g kg = 000g Oczywiście nie można pozwolić na przenoszenie między wierszami, które miałoby oddzielić liczbę od jednostki. Inaczej niż zwykłe jednostki traktuje się procenty i stopnie. Nie oddziela się ich od liczby żadnym odstępem (stopień Celsjusza bywa różnie traktowany). 0% 0 % π = 80 π = 80 2.2. Kiedy jeszcze nie używa się kursywy Jeżeli nazwa funkcji, operatora lub czegokolwiek innego składa się z wielu liter, to należy napisać ją antykwą. Dlaczego? Bo napisanie obok siebie dwóch liter kursywą oznacza ich mnożenie. Czyli ln(2) = + + = 0,69347805599..., ale już 2 3 4 ln(2) = l n(2). Oczywiście nie chodzi tu o sytuację, w której symbol posiada jakieś indeksy, na przykład k B,38066 0 23 J/K. To, jak należy pisać indeksy, zależy od ich znaczenia. Jeśli, na przykład, są to liczby należy użyć kursywy. ln(ab) = ln a + ln b sin 2 x + cos 2 x = const ln(ab) = lna + lnb sin 2 x + cos 2 x = const 2.3. Inne często spotykane błędy div E(r) = ϱ(r)/ε 0 dive(r) = ϱ(r)/ε 0 Bardzo złym obyczajem, biorącym się znów z przywiązania do znaków widocznych na klawiaturze, jest używanie symbolu * jako znaku mnożenia. Symbol * (lub ) ma co najmniej dwa zupełnie inne znaczenia: sprzężenie (liczby zespolonej, operatora, przestrzeni) i splot. Mnożenie oznacza się kropką 5 2 = 0 albo (jeżeli mnożymy symbole, nie liczby zapisane cyframi) wcale a b = ab = ba. Znak (ale nigdy litera x!) używany jest często jako symbol iloczynu wektorowego lub kartezjańskiego, więc lepiej nie używać go do zwykłego mnożenia, jeśli może to zmniejszyć czytelność tekstu. fatalnie z z = z 2 z *z = z 2 z z = z 2 4
Należy pamiętać o tym, że wzory powinno się składać czcionką tego samego rozmiaru, co resztę tekstu. W szczególności nie ma powodu, by zwiększać stopień pisma we wzorach. ( e = lim + ) n n n ( e = lim + ) n n n Na koniec uwaga o liczbie π. Oznacza się ją małą literą. Duża ma inne znaczenie, a do tego jest nieporęczna, bo za duża. π 2 = n= (2n) 2 (2n )(2n + ) = 22 3 4 2 3 5 Π 2 = n= (2n) 2 (2n )(2n + ) = 22 3 4 2 3 5 sin π = 0 sin Π = 0 3. Nie wszystko można ściśle skodyfikować Kiedy pojawiają się wątpliwości, jak postąpić w konkretnej sytuacji, trzeba kierować się dwiema zasadami: Nie można wprowadzać oznaczeniami dwuznaczności. Efekt ma wyglądać ładnie. Ogólnie, jeśli nie chcemy, żeby nasze dzieło wywoływało śmiech pusty, a potem litość i trwogę, należy zachować umiar we wszelkich ozdobnikach. Nie kolorować tekstu bez wyraźnego powodu, nie podkreślać słów, nie mieszać w jednym tekście różnych czcionek. Wyróżnić ważniejsze słowo można kursywą (o ile cały tekst nie jest nią pisany), a jedna czcionka, oczywiście w różnych odmianach, powinna wystarczyć do napisania każdego zwykłego tekstu. 4. Co warto przeczytać Słownik ortograficzny (zasady pisowni, nie listę słów) A. Twardoch ABC typografii, http://viadukt.euv-frankfurt-o.de/twardoch/f/pl/typo/abc/ R. Chwałowski Podstawy typografii, http://www.typografia.w.pl Donald Knuth The TEXbook Wszelkie interesujące i wydane książki 5