1 10 ZDANIE ZŁOŻONE 1. Definicja Przypomnijmy, że ze względu na typ struktury podzieliliśmy zdania na dwie klasy. Zdaniami złożonymi są takie zdania, których struktura wyznaczona jest przez wymagania składniowe spójnika współrzędnego. Tak wydrębniona klasa jednostek odpowiada klasie zdań złożonych współrzędnie w tradycji szkolnej. Definicję powyższą spełniają na przykład następujące przykłady: Pada albo zacznie padać. Maria się spóźniła, a to nie jest elegancko. Idę, idę! Albo się uspokoją, albo wezwijmy policję. nie tylko widziano go, ale również ktoś go sfotografował (wewnątrz wypowiedzenia Jest świetnie, ponieważ nie tylko widziano go, ale również ktoś go sfotografował) Nie wiem, co on myśli i czego oczekuje, ale teściowie, których wszak lekceważy, nie powinni na niego ani na nią łożyć, bo to jest wstyd. co on myśli i czego oczekuje (wewnątrz poprzedniego wypowiedzenia) Przyjechali goście, nie mam więc czasu. 2. Typy spójników współrzędnych Typowe zdanie złożone składa się z dokładnie jednego spójnika współrzędnego stanowiącego centrum struktury oraz członów wymaganych zdań składowych współrzędnych. Człony wymagane są zwykle dwa, ale może być ich więcej. W szczególności warto przyjąć istnienie spójnika przecinkowego (jak w zdaniu Idę, idę!). Budowa konstrukcji złożonej (nie tylko zdania, ale i frazy) zależy od tego, jaki spójnik stanowi jego centrum. Rozróżnimy dwa zasadnicze typy spójników współrzędnych. Takie spójniki, które wymagają dwóch zdań składowych współrzędnych, to spójniki dwumiejscowe. Spójniki tworzące konstrukcje współrzędne wieloczłonowe (szeregi) to spójniki wielomiejscowe (por. Świdziński (1992a: 93-97)). Szereg o dwu członach można uważać za wypadek szczególny szeregu wielomiejscowego. Konstrukcja złożona ma dokładnie jedno centrum. Istnieją natomiast spójniki złożone, będące konstrukcjami (np. WPRAWDZIE..., ALE...; I...,..., I...; PRZEC... I...).
2 Spójniki dwumiejscowe lewy i prawy centralny inkorporacyjny zwykły złożony NIE TYLKO..., ALE RÓWNIEŻ... WPRAWDZIE..., ALE... ZARÓWNO..., JAK TEŻ... A ALE JEDNAK NATOMIAST NIEMNIEJ PRZETO TOTEŻ WIĘC ZAŚ ZATEM NATOMIAST WIĘC ZAŚ Spójniki wielomiejscowe ALBO ANI I LUB ORAZ PRZEC (= przecinek) ALBO...,..., ALBO... I...,..., I... PRZEC... PRZEC... PRZEC..., A... PRZEC... I... Wyliczone powyżej typy spójników dają odpowiednie klasy zdań złożonych. Przyjmijmy następującą klasyfikację: Zdania dwuczłonowe: ze spójnikiem lewym i prawym; ze spójnikiem centralnym; ze spójnikiem inkorporacyjnym.
Zdania wieloczłonowe: ze spójnikiem zwykłym; ze spójnikiem-konstrukcją. Strukturę zdań złożonych zadawać będziemy przez nawiasowanie, a spójniki zapisywać wytłuszczonym drukiem. 3. Zdania dwuczłonowe Są to zdania oparte na spójniku dwumiejscowym. Spójniki dwumiejscowe są syntetyczne (ciągłe) lub analityczne (nieciągłe). Sytuują się one albo przed pierwszym i przed drugim składnikiem konstrukcji współrzędnej (spójnik lewy i prawy), albo między koniunktami (spójnik centralny), albo wreszcie wewnątrz drugiego składnika (spójnik inkorporacyjny): nie tylko {widziano go}, ale również {ktoś go sfotografował} (wewnątrz wypowiedzenia Jest świetnie, ponieważ nie tylko widziano go, ale również ktoś go sfotografował) Wprawdzie {warunki były świetne}, ale {nie podobał nam się dyrektor}. Zarówno {stracisz pieniądze}, jak i {narazicie się na upokorzenia}. {Maria się spóźniła}, a {to nie jest elegancko}. {Nie wiem, co on myśli i czego oczekuje}, ale {teściowie, których wszak lekceważy, nie powinni na niego ani na nią łożyć, bo to jest wstyd}. {Przyjechał), natomiast {żony nie było}. {Przyjechali goście}, {nie mama zatem czasu}. {Dziś jest posiedzenie), {jutro zaś będą wyniki}. 4. Zdania wieloczłonowe Są to zdania oparte na spójniku wielomiejscowym. Spójniki takie teoretycznie tworzą szeregi o nieograniczonej długości. Oto autentyczny przykład szeregu ośmioskładnikowego, wypisany z korpusu Słownika frekwencyjnego polszczyzny współczesnej (Słownik frekwencyjny (1990)): {Małżonkowie Janina i Stanisław klęczeli}, {ona płakała}, {może Najświętsza Matka zwróci ku nim łaskawe oko}, {to ostatnia nadzieja}, {nie próbowali uzyskać dla dziecka skierowania do sanatorium rehabilitacyjnego}, {oni wiedzą, że medycyna nic, tylko Maria Panna}, {przyszli tu, do niej, matki}, {matko, zlituj się, tak ją nazywali}, {ciotka powiedziała, że słusznie, bo jednak kobieta zawsze ludziom bliższa, a dobrze przy tym ustawiona}. Najczęściej jednak szereg jest dwuskładnikowy. Spójnik syntetyczny stoi zawsze między koniunktami, analityczny zaś będący konstrukcją nieciągłą zbudowaną ze spójników syntetycznych umiejscawia się pomiędzy składnikami konstrukcji współrzędnej, a także, być może, przed pierwszym koniunktem: 3
4 {Pada} albo {zacznie padać}. {co on myśli} i {czego oczekujesz} {Idę}, {idę}! Albo {się uspokoją}, albo {wezwijmy policję}. I {jem}, i {piję}, i {chodzę już na długie spacery}. {Zdarto żagle}, {ster prysnął}, {z maszynowni buchnęła para}, a {szalupę zmyła fala}. 5. Informacja ilościowa Warto pokazać, jaki udział w zbiorze zdań polskich mają zdania złożone i jaka jest frekwencja poszczególnych typów spójników. Dane poniższe przytaczam za Świdzińskim (1996: 77-83). Analiza zbioru blisko 8000 zdań pokazała, że co dziesiąte zdanie w tekście polskim jest zdaniem złożonym. Wśród nich zdań ze spójnikiem dwumiejscowym jest około 28%, zdań ze spójnikiem wielomiejscowym 72%. Spójnik wielomiejscowy, jak pamiętamy, konstytuuje w szczególności zdania o dwóch członach wymaganych. Blisko dwie trzecie zbioru zdań ze spójnikiem wieloczłonowym to zdania o dwu koniunktach. A zatem typowa dla współczesnej polszczyzny postać zdania złożonego to zdanie zbudowane z dwóch zdań składowych współrzędnych. Zdań takich jest wśród polskich zdań złożonych ponad 70%. A oto pięć najczęstszych tekstowo centrów spójnikowych współrzędnych: PRZEC (= przecinek) 37.58% I 25.69% A 12.42% ALE 7,75% PRZEC... I 2.02% 6. Konstrukcje współrzędne z różnymi spójnikami Istnieją w polszczyźnie szeregi różnospójnikowe: (1) I ona się nie zgodziła, i albo nie zgodził się jej ojciec, albo też matka wymogła na niej odrzucenie oferty. (2) Mam czas, ale trudno byłoby mi zostawić chorego męża i nie chciałbym prosić innych o pomoc. (3) Nie przyszedł nikt ani nikt nie dzwonił, Maria zatem poszła na policję, a mąż pojechał do Wołomina. Ponieważ konstrukcja współrzędna ma z definicji jedno centrum, zdania takie trzeba strukturyzować hierarchicznie. Niektóre z nich dopuszczają różne interpretacje składnikowe, z czym bywa skorelowana różnica znaczeniowa. Przykład pierwszy ma jedną interpretację: (1) I {ona się nie zgodziła}, i {albo nie zgodził się jej ojciec, albo matka wymogła na niej odrzucenie oferty}. albo {nie zgodził się jej ojciec}, albo {matka wymogła na niej odrzucenie oferty} Jego drugi składnik zdaniowy jest zdaniem złożonym.
(2a) (2b) Przykłady następne dopuszczają różne strukturyzacje: {Mam czas}, ale {trudno byłoby mi zostawić chorego męża i nie chciałbym prosić innych o pomoc}. {trudno byłoby mi zostawić chorego męża} i {nie chciałbym prosić innych o pomoc} {Mam czas, ale trudno byłoby mi zostawić chorego męża} i {nie chciałbym prosić innych o pomoc}. {mam czas}, ale {trudno byłoby mi zostawić chorego męża} Niektóre interpretacje następnego przykładu zilustrujemy drzewami składników bezpośrednich: (3a) {[1] Nie przyszedł nikt ani [2]nikt nie dzwonił}, {[3]Maria zatem poszła na policję, a [4]mąż pojechał do Wołomina}. {nie przyszedł nikt} ani {nikt nie dzwonił} {Maria zatem poszła na policję}, a {mąż pojechał do Wołomina} 5 (3b) {[1]Nie przyszedł nikt ani [2]nikt nie dzwonił, [3]Maria zatem poszła na policję}, a {[4]mąż pojechał do Wołomina}. {Nie przyszedł nikt ani nikt nie dzwonił}, {Maria zatem poszła na policję} {Nie przyszedł nikt} ani {nikt nie dzwonił} (3c) (3d) {Nie przyszedł nikt ani nikt nie dzwonił, Maria zatem poszła na policję}, a {mąż pojechał do Wołomina}. {Nie przyszedł nikt} ani {nikt nie dzwonił, Maria zatem poszła na policję} {nikt nie dzwonił, Maria zatem poszła na policję} {[1]Nie przyszedł nikt} ani {[2]nikt nie dzwonił, [3]Maria zatem poszła na policję, a [4]mąż pojechał do Wołomina}. {nikt nie dzwonił}, {Maria zatem poszła na policję, a mąż pojechał do Wołomina} {Maria zatem poszła na policję}, a {mąż pojechał do Wołomina}
6 (3e) {Nie przyszedł nikt} ani {nikt nie dzwonił, Maria zatem poszła na policję, a mąż pojechał do Wołomina}. {nikt nie dzwonił, Maria zatem poszła na policję}, a {mąż pojechał do Wołomina} {nikt nie dzwonił, Maria zatem poszła na policję} Czytelnik bez trudu sporządzi analogiczne drzewa struktury składnikowej dla pozostałych interpretacji. Warto też zastanowić się nad tym, w których parach interpretacji składnikowych obocznych występują różnice semantyczne. 7. Uzgodnienia Ten problem nie został dostrzeżony przez tradycyjną gramatykę. Przyjmuje się niesłusznie, że nie ma żadnych ograniczeń łączliwości między składnikami zdaniowymi zdania złożonego. Tymczasem ograniczenia takie istnieją. Oto kilka przykładów: Spójnik ANI rządzi negacją. Łączone przezeń zdania składowe współrzędne muszą być zaprzeczone: Nie przyszedł nikt ani nikt nie dzwonił. *Nie przyszedł nikt ani ktoś dzwonił. *Przyszedł ktoś ani nikt nie dzwonił. *Przyszedł ktoś ani ktoś dzwonił. Spójniki PRZETO, WIĘC, ZATEM rządzą trybem poprzedzającego je zdania składowego współrzędnego. Wykluczony jest w takim zdaniu tryb rozkazujący: Jan uklęknie, przynieś więc klęcznik. *Uklęknij, przynieś więc klęcznik. *Uklęknij, więc Jan przyniesie klęcznik. Inne spójniki nie ograniczają trybu. Jeśli jednak zdanie złożone jest składnikiem bezpośrednim frazy zdaniowej, to wykluczony jest tryb rozkazujący w koniunktach: Ja przyjdę i ty przyjdź. *Mówili, że ja przyjdę i ty przyjdź. *Ponieważ ja przyjdę i ty przyjdź, omówimy rzecz na miejscu. W zdaniach złożonych wewnątrz pewnych fraz zdaniowych zachodzi zgoda w zakresie czasu lub trybu:
Zanim odpowiesz(przy) lub podpowiedzą(przy), pomyśl dwa razy. *Zanim odpowiesz lub podpowiedzieli, pomyśl dwa razy. *Zanim odpowiesz lub podpowiedzieliby, pomyśl dwa razy. W zdaniu złożonym będącym realizacją frazy zdaniowej względnej mamy zgodę liczby i rodzaju między zaimkami względnymi: Chłopiec, którego(poj,mos) poznałam i z którym(poj,mos) grałyśmy w tenisa, jest już niestety zajęty. *Chłopiec, którego poznałam i z którą grałyśmy w tenisa, jest już niestety zajęty. *Chłopiec, którego poznałam i z którymi grałyśmy w tenisa, jest już niestety zajęty. ZAPAMIĘTAJ! Zdanie złożone zdanie, którego struktura wyznaczona jest przez wymagania składniowe spójnika współrzędnego. Budowa: spójnik współrzędny centrum struktury oraz człony wymagane zdania składowe współrzędne (dwa lub więcej). Spójniki współrzędne: 1. dwumiejscowe (np. ALE; NIE TYLKO..., LECZ RÓWNIEŻ...; WIĘC), 2. wielomiejscowe (np. ANI; I; PRZEC (= przecinek). Wśród spójników dwumiejscowych rozróżnimy spójniki lewe i prawe (NIE TYLKO..., LECZ RÓWNIEŻ...), spójniki centralne (A) i spójniki inkorporacyjne; wśród spójników wielomiejscowych spójniki zwykłe (ALBO, PRZEC) i spójnikikonstrukcje (I..., I...,..., I...; PRZEC... PRZEC...). Zdania złożone klasyfikujemy na zdania dwuczłonowe (ze spójnikiem dwumiejscowym) i zdania wieloczłonowe (ze spójnikiem wielomiejscowym). Zdanie ze zspójnikiem wielomiejscowym może zawierać dwa zdania składowe współrzędne. Zdanie złożone z kilkoma różnymi spójnikami interpretujemy hierarchicznie, jako konstrukcję złożoną o składnikach będących zdaniami złożonymi. 7