RAPORT KOŃCOWY Z BADANIA POGŁĘBIONEGO

Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów Raport końcowy RAPORT KOŃCOWY Z BADANIA POGŁĘBIONEGO Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów działających w branży przetwórstwa rolno-spożywczego w zakresie wdrażania nowych technologii i rozwiązań luty 2014 3

4 Raport końcowy Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów

Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów Raport końcowy Autorzy: Maciej Piotrowski (rozdz. 3, 7, 8) Magdalena Marciniak-Piotrowska (rozdz. 6, 9, 5.6, 11) Michał Thlon (rozdz. 4, 5.2, 5.3) Dorota Thlon (rozdz. 2, 10, 11) Wsparcie merytoryczne i koordynacyjne zapewnili: Krystian Krawczyk (rozdz. 5.1) Piotr Szawiec (rozdz. 5.4) Artur Kowalczyk (rozdz. 5.5) Konrad Kuźma (rozdz. 1) Redaktor naukowy: Maciej Piotrowski Recenzent: prof. UAM dr hab. Paweł Churski 5

6 Raport końcowy Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów

Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów Raport końcowy Szanowni Państwo, Z przyjemnością przekazuję w Państwa ręce raport końcowy z badania Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów działających w branży przetwórstwa rolno-spożywczego w zakresie wdrażania nowych technologii i rozwiązań. Opracowanie to powstało na zlecenie Samorządu Województwa Lubelskiego w ramach projektu systemowego Regionalny System Zarządzania Zmianą Gospodarczą realizowanego przez Departament Gospodarki i Innowacji Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie. Celem prowadzonych badań było uzyskanie kompleksowej wiedzy na temat potencjału absorpcyjnego podmiotów z województwa lubelskiego, funkcjonujących w branży przetwórstwa rolno-spożywczego w zakresie wdrażania nowych rozwiązań i technologii, w kontekście rozwoju biogospodarki jako wiodącej specjalizacji województwa lubelskiego. Powinniśmy wspierać podmioty działające w obszarze tej specjalizacji. Możemy to czynić poprzez położenie akcentu na działalność innowacyjną, gdyż we współczesnej gospodarce to właśnie innowacyjność jest kluczowym czynnikiem konkurencyjności. Dlatego właśnie rozpoznanie sytuacji w lubelskich przedsiębiorstwach w zakresie wdrażanych innowacji jest konieczne do budowy silnej pozycji lubelskiej branży przetwórstwa rolno-spożywczego na terenie naszego kraju i rynkach międzynarodowych. Jestem przekonany, że przedstawione w raporcie rekomendacje będą wspomagały dalszy rozwój lubelskiej branży przetwórstwa rolno-spożywczego i stanowiły istotny głos w kształtowaniu polityki regionalnej województwa lubelskiego opartej na rozwoju i innowacyjności. Sławomir Sosnowski Wicemarszałek Województwa Lubelskiego 7

Raport końcowy Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów Spis treści 1. Streszczenie raportu w języku polskim... 11 2. Streszczenie raportu w języku angielskim... 13 3. Metodyka badania... 15 3.1. Przedmiot i kontekst badania... 15 3.2. Cele badawcze... 15 3.3. Matryca powiązań pytań badawczych z technikami i narzędziami badawczymi... 16 3.4. Opis wykorzystanych technik i narzędzi badawczych... 19 3.4.1. Analiza dostępnych danych statystycznych... 19 3.4.2. Analiza danych zastanych... 19 3.4.3. Wywiad telefoniczny wspomagany komputerowo (CATI)... 19 3.4.4. Technika wywiadów pogłębionych... 23 3.4.5. Zogniskowany wywiad grupowy... 24 3.4.6. Grupa kreatywna... 26 3.5. Opis zasad postępowania wobec osób biorących udział w badaniu oraz sposobu zapewnienia im anonimowości... 27 4. Analiza dokumentów strategicznych oraz realizowanych programów wsparcia podmiotów z branży rolno-spożywczej w zakresie zwiększania konkurencyjności i innowacyjności... 28 4.1. Analiza dokumentów strategicznych w zakresie polityki rozwoju i wsparcia podmiotów z branży rolno-spożywczej... 28 4.2 Analiza programów wsparcia podmiotów z branży rolno-spożywczej w zakresie zwiększania konkurencyjności i innowacji w poprzedniej i obecnej perspektywie finansowej UE... 33 5. Analiza podmiotów z sektora rolno-spożywczego, w tym grup producentów rolnych, w kontekście zbadania poziomu ich konkurencyjności i zdolności do absorbowania nowej wiedzy i rozwiązań... 45 5.1. Ogólna charakterystyka pozycji konkurencyjnej polskiej branży przetwórstwa rolno-spożywczego... 45 5.2. Charakterystyka branży przetwórstwa rolno-spożywczego województwa lubelskiego i jej przewag konkurencyjnych... 47 5.3. Zdolności do absorbowania nowej wiedzy i rozwiązań... 63 5.3.1. Współpraca... 64 5.3.2. Grupy producentów rolnych... 65 5.3.3. Klastry i inicjatywy klastrowe... 67 5.3.4. Poziom zaawansowania technologicznego... 70 5.3.5. Kapitał ludzki... 73 5.4. Ocena kondycji ekonomicznej i finansowej przedsiębiorstw z branży przetwórstwa rolno-spożywczego... 75 5.5. Bariery w zakresie podnoszenia konkurencyjności... 76 5.6. Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności... 79 5.7. Kryteria podejmowania decyzji przez podmioty sektora rolno-spożywczego... 85 6. Analiza rozkładu przestrzennego podmiotów z branży rolno-spożywczej w województwie lubelskim pod kątem optymalnego wykorzystania bazy surowcowej produkcji rolnej i rybackiej... 91 6.1. Analiza przestrzenna gospodarstw rolnych... 91 6.2. Analiza przestrzenna przedsiębiorstw przetwórstwa spożywczego... 92 6.3. Analiza brakujących podmiotów... 93 7. Analiza działalności innowacyjnej podmiotów z branży rolno-spożywczej w województwie lubelskim, w tym ich zaplecza techniczno-organizacyjnego dla tworzenia i wdrażania nowych rozwiązań... 98 7.1. Znaczenie innowacyjności... 98 7.2. Wdrażanie innowacji w sektorze rolno-spożywczym w województwie lubelskim... 101 7.3. Sposoby pozyskiwania wiedzy o innowacjach... 107 7.4. Plany w zakresie działalności innowacyjnej... 108 8

Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów Raport końcowy 8. Analiza poziomu i form współpracy podmiotów z branży rolno-spożywczej z jednostkami badawczo-rozwojowymi wraz z oceną dostępnego potencjału technicznego i ludzkiego po stronie jednostek naukowych... 115 9. Identyfikacja głównych słabości i barier podmiotów branży rolno-spożywczej ograniczających korzystanie z wiedzy i nowych technologii... 125 10. Rekomendacje dotyczące poprawy poziomu innowacyjnego podmiotów sektora rolno-spożywczego i ich lepszej współpracy ze sferą badawczo-rozwojową... 129 10.1. Władze lokalne i regionalne... 129 10.2. Podmioty z branży przetwórczej... 132 10.3. Uniwersytety i jednostki badawczo-rozwojowe... 133 10.4. Firmy i instytucje doradczo-szkoleniowe... 134 11. Aneksy... 137 11.1. Lista dokumentów, publikacji i innych materiałów źródłowych wykorzystanych w badaniu... 137 11.2. Narzędzia badawcze wykorzystane w badaniu... 140 11.2.1. Scenariusz wywiadu pogłębionego (IDI) z przedstawicielami przedsiębiorstw branży przetwórstwa rolno-spożywczego... 140 11.2.2. Scenariusz FGI z przedstawicielami firm branży rolno-spożywczej... 141 11.2.3. Scenariusz FGI z przedstawicielami środowiska naukowego, badaczami sektora rolno-spożywczego... 144 11.2.4. Kwestionariusz CATI... 146 9

Raport końcowy Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów Wykaz użytych skrótów: ARiMR BDL B+R CATI EFRR EFS EFRROW EFMR EWT GUS IDI IOB JBR MŚP NUTS ODR PARP PKD POIR PKWiU PROW PSR RPO RSIWL RSIWL 2020 SGGW SIWZ SOPZ SRWL UE WPR WPRyb Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa Bank Danych Lokalnych Sektor badawczo-rozwojowy Wywiad kwestionariuszowy telefoniczny Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego Europejski Fundusz Społeczny Europejski Fundusz Rolny na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich Europejski Fundusz Morski i Rybacki Europejska Współpraca Terytorialna Główny Urząd Statystyczny Indywidualny Wywiad Pogłębiony Instytucje Otoczenia Biznesu Jednostki badawczo-rozwojowe Małe i średnie przedsiębiorstwa Nomenklatura Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych Ośrodek Doradztwa Rolniczego Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości Polska Klasyfikacja Działalności Program Operacyjny Innowacyjny Rozwój Polska Klasyfikacja Wyrobów i Usług Program Rozwoju Obszarów Wiejskich Powszechny Spis Rolny Regionalny Program Operacyjny Regionalna Strategia Innowacji Województwa Lubelskiego Regionalna Strategia Innowacji Województwa Lubelskiego do 2020 r. Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego Specyfikacja Istotnych Warunków Zamówienia Szczegółowy Opis Przedmiotu Zamówienia Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006 2020 Unia Europejska Wspólna Polityka Rolna Wspólna Polityka Rybołówstwa 10

Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów Raport końcowy 1. Streszczenie raportu w języku polskim Tło badania W niniejszym raporcie przedstawiono wyniki badań Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów działających w branży przetwórstwa rolno-spożywczego w zakresie wdrażania nowych technologii i rozwiązań. Badania zostały zrealizowane na rzecz Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego przez konsorcjum firm Bluehill Sp. z o.o. oraz Quality Watch Sp. z o.o., w ramach projektu pn. Regionalny System Zarządzania Zmianą Gospodarczą. Cele i metodologia badania Celem badania było uzyskanie kompleksowej wiedzy na temat potencjału absorpcyjnego podmiotów z województwa lubelskiego, funkcjonujących w branży przetwórstwa rolno-spożywczego, w zakresie wdrażania nowych rozwiązań i technologii w kontekście rozwoju biogospodarki, jako wiodącej specjalizacji województwa lubelskiego. W ramach przeprowadzonych badań udzielono odpowiedzi na 39 wcześniej postawionych pytań badawczych. Badania objęły między innymi takie aspekty, jak: analiza podmiotów z sektora rolno-spożywczego w kontekście zbadania poziomu ich konkurencyjności i zdolności do absorbowania nowej wiedzy i rozwiązań, jak również kondycji ekonomicznej i finansowej; analiza rozkładu przestrzennego podmiotów z branży rolno-spożywczej w województwie lubelskim; analiza działalności innowacyjnej, w tym zaplecza techniczno-organizacyjnego podmiotów; analiza poziomu i form współpracy podmiotów z branży rolno-spożywczej z jednostkami badawczo-rozwojowymi, wraz z oceną dostępnego potencjału technicznego i ludzkiego po stronie jednostek naukowych. Realizacji powyższych celów posłużyły trzy podstawowe metody badawcze: przegląd literatury przedmiotu, badania ilościowe oraz badania jakościowe. Główne wnioski z badań Przemysł rolno-spożywczy to jedna z najważniejszych i najszybciej rozwijających się gałęzi gospodarki w Polsce. Dużą rolę odgrywa tu województwo lubelskie, które jest regionem typowo rolniczym, posiadającym dobre warunki glebowo-klimatyczne, wpływające korzystnie na rozwój tej dziedziny gospodarki. Jednocześnie jest to region o dużym potencjale rozwojowym przemysłu rolno-spożywczego, o czym świadczą m.in. takie wskaźniki, jak: wartość i dynamika wzrostu produkcji sprzedanej przemysłu spożywczego, udział zatrudnienia w przemyśle spożywczym, zarysowująca się specjalizacja województwa lubelskiego w przemyśle owocowo-warzywnym, mięsnym i młynarskim, a także dobra baza surowcowa, szczególnie w zakresie owoców, warzyw, zbóż konsumpcyjnych i paszowych, żywca rzeźnego oraz mleka krowiego. Sukces przedsiębiorstw na rynku zależy od konkurencyjności, która jednak jest szerokim i wielowymiarowym pojęciem, definiowanym różnie z perspektywy firmy, sektora gospodarki i kraju. We współczesnej gospodarce kluczowym mechanizmem uzyskiwania konkurencyjności jest ciągłe wprowadzanie innowacji. Aby właściwie zinterpretować poziom konkurencyjności podmiotów sektora rolno-spożywczego województwa lubelskiego, konieczna była ocena ich stanu na tle posiadanych zasobów, czyli zbadanie tzw. potencjału konkurencyjnego, tj. systemu zasobów materialnych i niematerialnych utworzonych przez czynniki, takie jak np.: nowoczesność wykorzystywanych technologii, gęstość i zasięg łańcucha dystrybucji, stan zasobów finansowych będących w dyspozycji, nowatorskie rozwiązania w zakresie innowacyjności produktów bądź usług. Z drugiej zaś strony niezbędne było przeprowadzenie analizy zdolności do absorbowania nowej wiedzy i rozwiązań w przedsiębiorstwach o różnej pozycji innowacyjnej i konkurencyjnej. Czynniki kształtujące potencjał innowacyjny przedsiębiorstw są w znacznym stopniu zbieżne ze składnikami potencjału konkurencyjności, przede wszystkim w sferach: organizacji i zarządzania, zatrudnienia oraz B+R. Analiza obecnej sytuacji badanego sektora pozwala na stwierdzenie, że na rynku rolno-spożywczym zapanowała stagnacja. Większość badanych nie odczuwa ani wzrostu, ani zmniejszenia konkurencji, bez większych zmian pozostają przychody ze sprzedaży, nakłady na inwestycje, nakłady na promocję czy asortyment oferowanych produktów. Podmioty sektora rolno-spożywczego Lubelszczyzny opierają swoją konkurencyjność przede wszystkim na przewagach cenowych oraz jakości produktów, co jednak może okazać się w dłuższej perspektywie nieskuteczne, chociażby ze względu na procesy globalizacyjne i swobodny przepływ towarów i usług w ramach Unii Europejskiej. Z tego powodu coraz większego znaczenia nabierają pozacenowe determinanty konkurencyjności. Niezbędne jest nadążanie za konkurencją, wprowadzanie zmian mających na celu dostosowanie się do oczekiwań rynku, wdrażanie nowych technologii i metod. Trzeba ponownie podkreślić na co wskazują ekonomiści i naukowcy że w obecnych czasach przewagi konkurencyjnej należy upatrywać przede wszystkim w zdolności do bycia innowacyjnym. 11

Raport końcowy Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów W związku z tym, niezbędne jest zaprojektowanie działań mających na celu podnoszenie potencjału innowacyjnego podmiotów sektora rolno-spożywczego województwa lubelskiego oraz wypracowanie nowych rozwiązań w tym zakresie. By temu sprostać, konieczne jest zintensyfikowanie i właściwe ukierunkowanie współpracy z jednostkami badawczo-rozwojowymi. Uzyskane wyniki badań prowadzą do wniosku, że warto zwrócić uwagę na duże znaczenie certyfikatów w przetwórstwie spożywczym oraz integrację podmiotów rynku rolno-spożywczego. Ze względu na rosnącą złożoność innowacji, pojedynczy aktorzy coraz rzadziej dysponują wszystkimi niezbędnymi kompetencjami i wystarczającymi zasobami, dlatego niezbędne jest wspieranie integracji poziomej i pionowej między przedsiębiorstwami przemysłu rolno-spożywczego i gospodarstwami rolnymi, a także inicjowanie i wdrażanie wspólnych przedsięwzięć podmiotów rolnictwa i przetwórstwa rolno-spożywczego oraz jednostek naukowych, czyli wzmacnianie powiązań między sektorami rolno-spożywczym a badawczo-rozwojowym. Wpływ na poziom konkurencyjności ma także możliwość pozyskiwania środków unijnych na rozwój przedsiębiorstw, ale w tym obszarze konieczne jest pilne usprawnienie przepływu informacji na temat możliwości uzyskania finansowania ze środków unijnych. Największą aktywność w zakresie wdrażania innowacji wykazują podmioty zajmujące się produkcją napojów i artykułów spożywczych (odpowiednio 76 i 58% wskazań), zaś dominującą formą wdrażanych innowacji są nowe lub znacząco ulepszone produkty (17% ogółem). Większość respondentów uważa, że wdrożenia są innowacyjne jedynie w skali danego podmiotu. Zdecydowana większość wdrożonych innowacji została sfinansowana ze środków własnych przedsiębiorstw. Na podstawie przeprowadzonych badań wypracowano rekomendacje skierowane do takich grup odbiorców, jak: władze lokalne i regionalne, producenci rolni i instytucje zrzeszające, firmy z branży spożywczej, uniwersytety i jednostki badawczo-rozwojowe oraz firmy i instytucje doradczo-szkoleniowe. Spośród najważniejszych rekomendacji można wskazać: 1. Podejmowanie działań mających na celu wspieranie współpracy między sektorem przedsiębiorstw a jednostkami naukowymi w zakresie prowadzenia badań i prac rozwojowych, zmierzających do stworzenia nowych technologii. Może to się odbywać m.in. przez: premiowanie współpracy w ramach RPO WL 2014-2020 (władze regionalne), czy też stworzenie profesjonalnej oferty dla biznesu ze strony jednostek naukowych, uwzględniającej potrzeby i oczekiwania sektora. 2. Zwiększenie efektywności funkcjonowania Ośrodków Doradztwa Rolniczego w kontekście Wspólnej Polityki Rolnej po roku 2013 oraz PROW 2014-2020 poprzez m.in. bardziej aktywną postawę tych jednostek oraz koncentrację na takich obszarach jak: organizacja pracy, innowacyjność, kwestie klimatyczne, alternatywne źródła energii, czy też efektywne zarządzanie zasobami wodnymi. 3. Działania mające na celu rozwój kapitału ludzkiego, jako jednej z najważniejszych determinant potencjału absorpcyjnego. Rekomendacje dotyczą zarówno działalności informacyjnej i promocyjnej, z uwzględnieniem m.in. działań z obszaru marketingu społecznie zaangażowanego, do realizacji przez np. firmy i instytucje doradczo-szkoleniowe, jak również propozycji skierowanej do sektora przedsiębiorstw w zakresie rozwijania swoich kompetencji przez aktywne poszukiwanie ofert szkoleniowych, uczestnictwo w różnego rodzaju seminariach i warsztatach czy też wprowadzenie działań mentoringowych. 4. Na podstawie analizy wyników CATI można stwierdzić, że potencjał absorpcyjny w dużej mierze zależy od aktualnej kondycji finansowej i ekonomicznej przedsiębiorstw. W związku z tym pożądany jest rozwój ilościowy i jakościowy sektora rolnospożywczego, z uwzględnieniem m.in. tradycji regionalnych, rolnictwa ekologicznego, czy też zwiększania udziału eksportu w całkowitej produkcji (rekomendacje zawierają opis przykładowych instrumentów wsparcia eksportu). 5. Podejmowanie działań na rzecz poprawy wizerunku pracy w zawodach rolniczych, w celu przyciągania młodych, dobrze wykształconych kadr. 6. W części dotyczącej brakujących podmiotów została przeprowadzona autorska analiza w oparciu o wyniki badań CATI. Można z niej wywnioskować, że na terenie woj. lubelskiego istnieją obszary, gdzie może brakować firm przetwórczych (np. przetwórstwa roślin w części południowo-wschodniej województwa oraz przetwórstwa zwierzęcego w części północnowschodniej). 12

Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów Raport końcowy 2. Streszczenie raportu w języku angielskim Background of the study This report presents the results of the study Analysis of the absorption capacity of the actors in the agri-food industry in the area of new technologies and solutions implementation. Research have been carried out for the Marshal s Office in Lublin by Bluehill Sp. o.o. within the frames of the project Regional Economic Change Management System. Objectives and methodology of the study The aim of this study was to obtain a comprehensive knowledge of the absorption capacity of the entities located in the Lubelskie Province, operating in the agri-food industry in the implementation of new solutions and technologies in the context of the development of the bioeconomy as a leading specialization of the region. Study contains answers to the 39 research questions. It discusses, among others, aspects such as: analysis of agri-food sector in such aspects as: the level of the competitiveness and absorption potential of new knowledge and technical solutions by companies, as well as their economic and financial condition, spatial analysis of distribution of companies representing agri-food sector, analysis of innovation activities, including technical and organizational capacity of agri-food sector, analysis of the level and forms of cooperation between entities representing agri-food sector and research and development organizations, including technical and human potential. To achieve the abovementioned objectives, the following research methods have been adopted: statistical data analysis, desk research, computer assisted telephone interview (CATI) on the group of 1290 companies, in-depth interviews (IDI) with representatives of 60 companies, focus groups and creative group. The main conclusions of the study Agri-food industry is one of the most important and fastest growing sectors of the economy in Poland. Lubelskie Province plays an important role, because it is a typical agricultural region, with excellent soil and climate conditions leading to the development of the sector. At the same time it is a region with high development potential in agri-food sector: high value and dynamic of the production growth of the food industry, high level of employment in the sector, the apparent specialization of the province in such industries as fruit, vegetable, meat and milling (compared to others regions in Poland). This is supported by a good resource base, particularly fruits, vegetables, cereals, meat and milk. The success of companies in the market depends on the competitiveness, but this is a broad and multidimensional concept defined in various ways from the perspective of the company, sector and country. In the modern economy, the key mechanism for being competitive is constant innovation. To properly describe the level of competitiveness of the agri-food sector, it was necessary to evaluate so-called competitive potential of the companies representing the sector. It is a system of the tangible and intangible assets created by such factors as modern technology adopted, the density and extent of the distribution chain, the state of the financial resources at the disposal of the companies, implemented solutions in the field of innovative products or services. On the other hand, it was necessary to analyze the absorption capacity of the new knowledge and solutions for enterprises of various innovative and competitive position. Factors affecting the innovative potential of enterprises are largely consistent with the components of the potential competitiveness especially in the sphere of organization and management, the employment sphere and the sphere of R&D. Analysis of the current situation of agri-food sector leads to the conclusion that the market for agri-food stagnation can be observed. The majority of respondents did not feel the increase or decrease in competition, no major changes in the sales revenues, expenditures on investments, expenditures on promotion or the width of assortment. Entities representing agri-food are of the opinion that the most important factors influencing competitiveness are price advantage and quality of products. This might be not efficient in the long run, because of the globalization processes and the free movement of goods and services within the European Union. Therefore become increasingly important non-price determinants of the competitiveness. It is necessary to keep up with the competition, flexible adoption to the market changes and requirements as well as the implementation of new technologies and methods. It should be stressed that a considerable number of economists and scientists suggest that currently a competitive advantage can be achieved mainly through the ability to be innovative. Therefore, it is necessary to design measures aimed at improving the innovation capacity of companies representing agri-food and the development of new solutions in this field. To achieve this an efficient, intensive and well targeted cooperation between companies and R&D sector is necessary. 13

Raport końcowy Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów The results lead to the conclusion that it is worth paying attention to the importance of certificates in food processing and the integration of entities agri-food sector. Due to the increasing complexity of innovation, individual actors rarely have all the necessary competences and sufficient resources, therefore it is necessary to support horizontal and vertical integration between enterprises representing agri-food industry and farms, as well as the initiation and implementation of joint undertakings between agriculture, agri-food and research units. It could be done by strengthening linkages between agri-food sector and the research and development sector. The sectoral level of competitiveness is influenced by the availability of the EU funds for the development of enterprises, however of big importance is proper information distribution about EU funding possibilities among potential beneficiaries. The greatest activity in the implementation of innovations have companies involved in the production of beverages and foodstuffs (respectively 76% and 58 % of respondents), while the dominant form of implemented innovations are new or significantly improved products (17% total). The majority of respondents believe that the level of implemented innovations is reduced to the scale of the entity. The vast majority of implemented innovations have been funded by companies itself, with support of EU funds and commercial loans. Based on the study results, a number of recommendations have been formulated aimed at target groups such as local and regional authorities, agricultural producers and associations, companies from the food processing industry, universities and research and development organizations as well as training and consulting institutions. The most important recommendations are: 1. Undertaking initiatives with a goal to support cooperation between the business and scientific institutions in the field of research and development leading to the creation of new technologies. This can be done through e.g.: promotion of the cooperation under the 2014-2020 Regional Operation Program (regional authorities), or development of a professional business offer by the research units, taking into account the needs and expectations of the business sector. 2. Increasing the effectiveness of the Agricultural Advisory Centres in the context of the Common Agricultural Policy after 2013 and PROW 2014-2020 by, among others, a more active approach of these units and focus on areas such as work organization, innovation, climate issues, alternative energy sources as well as the effective management of water resources. 3. Zwiększenie efektywności funkcjonowania Ośrodków Doradztwa Rolniczego w kontekście Wspólnej Polityki Rolnej po roku 2013 oraz PROW 2014-2020 poprzez m.in. bardziej aktywną postawę tych jednostek oraz koncentrację na takich obszarach jak: organizacja pracy, innowacyjność, kwestie klimatyczne, alternatywne źródła energii czy też efektywne zarządzanie zasobami wodnymi. 4. Measures aimed at the development of human capital as one of the most important determinants of absorption capacity. Recommendations apply to both information and promotion activities, including, among others, activities in the area of socially engaged marketing to be implemented by companies consulting and training organizations, as well as ideas aimed at the enterprise sector to develop their competence by actively seeking offers of training, participation in various seminars and workshops and the introduction of mentoring activities. 5. Based on the results of CATI, it can be concluded that the absorption potential largely depends on the current financial and economic condition of the enterprises. Therefore, it is desirable to support activities that will lead to the development of the agri-food sector, taking into account such aspects as: regional traditions, ecological farming or increasing the share of exports in total production (recommendations include a description of exemplary instruments to support exports). 6. Activities with a goal to improve the image of work in agricultural occupations, in order to attract young well-educated personnel. 7. In the section on missing companies the analysis was carried out based on the results of CATI. It can be concluded that the Lubelskie Province has areas with possible lack the processing companies (eg. processing plants in the south-eastern part and the processing of animal in the north-east). 14

Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów Raport końcowy 3. Metodyka badania 3.1. Przedmiot i kontekst badania Badania zostały przeprowadzone w ramach projektu pn. Regionalny System Zarządzania Zmianą Gospodarczą realizowanego przez Departament Gospodarki i Innowacji UMWL w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, priorytetu VIII Regionalne kadry gospodarki, działania 8.1 Rozwój pracowników i przedsiębiorstw w regionie, poddziałania 8.1.4 Przewidywanie zmiany gospodarczej. Projekt Regionalny System Zarządzania Zmianą Gospodarczą (RSZZG) jest kontynuacją pilotażowego projektu badawczego Badania i Analizy Potencjału Gospodarczego Regionu w Kontekście Strategicznych Dziedzin Rozwoju Województwa. Rolą RSZZG jest aktywne pozyskiwanie i koordynacja badań i analiz gospodarczych oraz sprawne zarządzanie informacją gospodarczą w regionie. Kluczowym elementem projektu będzie stworzenie narzędzi i mechanizmów gromadzenia, segregowania i generowania badań oraz analiz dotyczących aktualnej sytuacji, trendów rozwojowych i prognozowania zmian społeczno-gospodarczych zachodzących w regionie 1. Zakres przedmiotowy badań pn. Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów działających w branży przetwórstwa rolnospożywczego w zakresie wdrażania nowych technologii i rozwiązań objął zagadnienia, takie jak: 1. Podmioty funkcjonujące w branży przetwórstwa rolno-spożywczego (sytuacja ekonomiczno-finansowa, konkurencyjność i innowacyjność podmiotów, kapitał ludzki podmiotów, główne potrzeby, zakres współpracy, w tym bariery w rozwoju współpracy, stan wiedzy i zainteresowanie systemami zarządzania jakością, istniejące zaplecze infrastrukturalne). 2. Rozkład przestrzenny podmiotów z branży rolno-spożywczej w województwie lubelskim, pod kątem optymalnego wykorzystania bazy surowcowej produkcji rolnej i rybackiej. 3. Działania i instrumenty wsparcia podmiotów z branży przetwórstwa rolno-spożywczego w zakresie zwiększania konkurencyjności i innowacji. 4. Bariery i perspektywy działalności innowacyjnej oraz formy jej dofinansowania. 5. Rola klastrów w rozwoju innowacyjnym branży przetwórstwa rolno-spożywczego. 6. Rola technologii informatycznych w łańcuchach wartości dodanej w branży przetwórstwa rolno-spożywczego w województwie lubelskim. 7. Rozwój branży przetwórstwa rolno-spożywczego w wojewodztwie lubelskim w realiach gospodarki opartej na wiedzy. W kontekście przedmiotu badania dokonano analizy pojęcia potencjał absorpcyjny firm. Uważa się, że przejawem zdolności absorpcyjnej jest możliwość zdobywania przez organizację dostępu do wiedzy występującej w otoczeniu, usprawnienie komunikacji między otoczeniem a organizacją czy też poprawa transferu wiedzy 2. Zdolność absorpcyjna pozwala organizacji na pozyskanie wiedzy i efektywne jej wykorzystanie, co prowadzi do zwiększenia zdolności do innowacji, adaptacji do zmian organizacji w otoczeniu i uzyskania przewagi konkurencyjnej. W literaturze brakuje spójnej metodyki konceptualizacji i operacjonalizacji badań nad zdolnością absorpcyjną firm, dlatego na potrzeby niniejszej ekspertyzy posłużono się założeniami, wynikającymi z SOPZ oraz autorskimi elementami analizy, wypracowanymi przez zespół realizujący projekt. 3.2. Cele badawcze Celem ogólnym badania było uzyskanie kompleksowej wiedzy na temat potencjału absorpcyjnego podmiotów z województwa lubelskiego, funkcjonujących w branży przetwórstwa rolno-spożywczego, w zakresie wdrażania nowych rozwiązań i technologii, w kontekście rozwoju biogospodarki jako wiodącej specjalizacji województwa lubelskiego. Cele szczegółowe badania objęły takie elementy jak: szczegółową analizę ilościową i jakościową podmiotów z sektora rolno-spożywczego, w tym grup producentów rolnych, w kontekście poziomu ich konkurencyjności i zdolności do absorbowania nowej wiedzy i rozwiązań; analizę rozkładu przestrzennego podmiotów z branży rolno-spożywczej w województwie lubelskim, pod kątem optymalnego wykorzystania bazy surowcowej produkcji rolnej i rybackiej; ocenę kondycji ekonomicznej i finansowej przedsiębiorstw z branży przetwórstwa rolno-spożywczego; analizę działalności innowacyjnej, w tym zaplecza techniczno-organizacyjnego podmiotów z branży rolno-spożywczej w województwie lubelskim, potrzebnego do tworzenia i wdrażania nowych rozwiązań; 1 Szczegółowy Opis Przedmiotu Zamówienia Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów działających w branży przetwórstwa rolno-spożywczego w zakresie wdrażania nowych technologii i rozwiązań w ramach projektu pn. Regionalny system zarządzania zmianą gospodarczą realizowanego przez Departament Gospodarki i Innowacji UMWL. 2 Lenart R., Składniki i wymiary zdolności absorpcyjnej organizacji, Pro Futuro AGK, Kraków. 15

Raport końcowy Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów analizę poziomu i form współpracy podmiotów z branży rolno-spożywczej z jednostkami badawczo-rozwojowymi wraz z oceną dostępnego potencjału technicznego i ludzkiego po stronie jednostek naukowych; identyfikację głównych słabości i barier podmiotów branży rolno-spożywczej ograniczających korzystanie z wiedzy i nowych technologii; opracowanie najważniejszych rekomendacji dotyczących poprawy poziomu innowacyjnego podmiotów sektora rolnospożywczego i ich lepszej współpracy ze sferą badawczo-rozwojową. Zakres tematyczny badania obejmował: analizę danych zastanych, w tym dokumentów strategicznych na szczeblu regionalnym, krajowym i europejskim oraz realizowanych obecnie programów wsparcia podmiotów z branży rolno-spożywczej w zakresie zwiększania konkurencyjności i innowacji; ilościową, jakościową i przestrzenną analizę podmiotów działających w branży przetwórstwa rolno-spożywczego, w tym grup producenckich liczby oraz rozmieszczenia przestrzennego podmiotów na terenie województwa lubelskiego, kondycji finansowej i ekonomicznej, poziomu konkurencyjności i innowacyjności firm, istniejącego zaplecza infrastrukturalnego; analizę uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych potencjału absorpcyjnego sektora przetwórstwa rolno-spożywczego w kontekście rozwoju innowacyjności w województwie lubelskim ocenę dotychczasowych efektów związanych z wdrażaniem projektów i działań na rzecz sektora rolno-spożywczego, analizę środków finansowych przeznaczanych na rozwój sektora rolno-spożywczego w obecnej i przyszłej perspektywie finansowej UE; identyfikację głównych barier związanych z wdrażaniem innowacji w sektorze rolno-spożywczym oraz wskazanie możliwości ich ograniczania w województwie lubelskim; przedstawienie rekomendacji dotyczących rozwoju branży rolno-spożywczej w obszarze wdrażania nowych technologii i rozwiązań innowacyjnych w województwie lubelskim. Odnośnie do kryteriów ewaluacyjnych, które według SOPZ powinny stanowić element niniejszej części raportu, należy podkreślić, że ich sformułowanie dotyczy zwykle ewaluacji programów wsparcia. Najczęściej stosowanymi kryteriami ewaluacyjnymi są: trafność, efektywność, skuteczność, użyteczność oraz trwałość. W kontekście niniejszych badań standardowe rozumienie ww. kryteriów wymaga modyfikacji 3, ponieważ nie dotyczą one wprost ewaluacji wsparcia dla pewnych działań. Modyfikacja może polegać na przypisaniu kryteriów ewaluacyjnych do sposobu funkcjonowania sieci wartości w sektorze rolno-spożywczym. Wówczas najbardziej pasujące do tego kontekstu kryteria można sformułować w następujący sposób: 1. Kryterium efektywności pozwala na ocenę tzw. ekonomiczności funkcjonowania danej branży, tj. stosunku ponoszonych nakładów do uzyskanych produktów. Kryterium efektywności jest ważne w sytuacji poszukiwania możliwości zwiększenia efektów w warunkach wykorzystania porównywalnych zasobów lub też osiągnięcia zbliżonych efektów w warunkach minimalizacji użycia zasobów. 2. Kryterium użyteczności pozwala na ocenę, do jakiego stopnia np. polityka wsparcia innowacyjności odpowiada potrzebom poszczególnych uczestników badanej sieci. Istotne jest uwzględnienie różnicy interesów poszczególnych grup podmiotów sektora rolno-spożywczego (np. zderzenie istniejących instrumentów wsparcia innowacji z potrzebami innowacyjnymi firm). 3. Kryterium trwałości pozwala na ocenę, czy np. działalność innowacyjna ma charakter dorywczy, krótkookresowy, czy też w obrębie sektora rolno-spożywczego tworzone są trwałe sieci powiązań (np. między sektorem przedsiębiorstw a jednostkami B+R). 3.3. Matryca powiązań pytań badawczych z technikami i narzędziami badawczymi Do każdego pytania badawczego (zarówno wynikającego z SOPZ, jak też z dodatkowych propozycji wykonawcy) przyporządkowano metodę pozyskania danych. Przyporządkowanie to przedstawiono w formie tabelarycznej (Tabela 1.). W tabeli ujęto tylko pierwotne narzędzia pozyskania danych analiza danych zastanych oraz analiza danych statystycznych stanowiły wstęp do udzielenia odpowiedzi na każde ze wskazanych pytań badawczych (z uwzględnieniem dostępności danych wtórnych). Dobór metod badawczych był przedmiotem konsultacji w trakcie spotkania inaugurującego projekt. 3 Np. w rozumieniu Władzy Wdrażającej Programy Europejskie, por. http://www.wwpe.gov.pl/index.php?params%5bsection_id%5d=4&params%5bcategory_id%5d=121. 16

Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów Raport końcowy Tabela 1. Matryca powiązań pytań badawczych z metodami pozyskania danych Lp. Pytanie badawcze Metoda pozyskania danych Część raportu z od powiedzią na pytanie 1 Jaka jest pozycja wojewó dztwa lubelskiego w zakresie potencjału produkcyjnego sektora rolno-spożywczego na tle kraju i UE? 2 Jaka jest liczba oraz rozkład przestrzenny podmiotów branży rolno-spożywczej, w tym grup producentów w województwie lubelskim? 3 Jakie korelacje występują między miejscem działania podmiotów przetwórs twa r olno-spożywczego a zidentyfikowanym potencjałem produkcji rolnej i rybackiej? Czy występują obszary specjalizacji w obu fazach produkcji rolnej i rybackiej? 4 Jaki jest obecny poziom konkurencyjności (pozycji konkurencyjnej) podmiotów sektora rolno-spożywczego w województwie lubelskim? 5 Jak przedstawia się sytuacja ekonomiczno-finansowa podmiotów działających w branży rolno-spożywczej? 6 Jaki odsetek podmiotów sklasyfikowanych w PKD w sekcji A (dział 1 i 3) oraz w sekcji C najczęściej korz ysta z wprowadzania innowacyjnych technologii i rozwiązań? 7 Jaka część środków finansowych przedsiębiorstw jest przeznac zana na wdrażanie innowacji (w podziale na różne rodzaje nakładów na innowacje)? 8 Czy w najbliższym czasie firmy przetwórstwa rolno-spożywczego z województwa lubelskiego planują wprowadzenie innowacji produktowych, procesowych, organizacyjnych i/lub marketingowych? 9 Jakie są główne potrzeby innowacyjne firm specjalizujących się w przetwórstwie rolno-spożywcz ym? Czy różnią się one od potrzeb innowacyjnych firm z innych sektorów? 10 Jaka jest aktywność lubelskich przedsiębiorstw, zajmujących się przetwórstwem rolno-spożywczym, w zakresie korzystania ze środków unijnych na innowacyjne rozwiązania? 11 Ile środków z funduszy unijnych zostało prze znaczonych na innowacje dla przetwórstwa rolno-spożywczego w województwie lubelskim? Jaki stanowią one odsetek wszystkich inwestycji w innowacje? 12 Jakie są efekty wykorzystania unijnych funduszy na innowacje? W jakim stopniu wpłynęły na pozycję konkurencyjną przedsiębiorstw w wymiarze wskaźnikowym (ilościowym) i niematerialnym? 13 Jakie jest zainteresowanie firm z branży rolno-spożywczej korzystaniem z nowych rozwiązań i technologii? W jakim stopniu chciałyby je wykorzystywać, a w jakim wykorzystują? 14 Czy w trakcie poszerzania wachlarza swoich usług, przedsiębiorstwa korzystają z nowatorskich technologii i rozwiązań? 15 W jakim stopniu wprowadzanie nowych technologii i rozwiązań wpływa na pozycję konkurencyjną przedsiębiorstw z branży rolno-spożywczej w wymiarze wskaźnikowym (ilościowym) i niematerialnym? 16 Czy w sektorze przetwórstwa rolno-spożywczego w województwie lubelskim wykorzystuje się innowacyjne rozwiązania organizacyjne i marketingowe? 17 W jakim stopniu właściciele i kadra pracownicza są przygotowani do wdrażania innowacji w swoich przedsiębiorstwach? 18 Jakie są oczekiwania podmiotów przetwórstwa rolno-spożywczego w kontekście wdrażania innowacyjnych rozwiązań? Jakie są oczekiwania klientów tych podmiotów w kontekście unowocześniania produktów i usług? W jakim stopniu mogą i biorą oni udział w procesie tworzenia nowych produktów i usług? 19 Czy istnieje współpraca lubelskich podmiotów przetwórstwa rolno-spożywczego z podmiotami spoza regionu w dziedzinie innowacyjności? 20 Czy napływ zagranicznego kapitału przyczynia się do aktywności proinnowacyjnej podmiotów z branży rolno-spożywczej? Czy wpływa na zdolności absorpcyjne tych podmiotów i rzeczywiste wykorzystanie nowych technologii? badania CATI FGI grupa kreatywna badania CATI grupa kreatywna FGI grupa kreatywna badania CATI FGI IDI grupa kreatywna badania CATI IDI FGI badania CATI IDI badania CATI IDI badania CATI IDI badania CATI IDI FGI Grupa kreatywna badania CATI IDI mapa projektów PROW FGI mapa projektów PROW badania CATI IDI FGI badania CATI IDI FGI badania CATI IDI badania CATI IDI FGI badania CATI IDI FGI badania CATI IDI badania CATI IDI FGI badania CATI IDI FGI IDI FGI rozdz. 5 rozdz. 5 rozdz. 6 rozdz. 5 rozdz. 7 rozdz. 8 rozdz. 5 rozdz. 5 rozdz. 7 rozdz. 7 rozdz. 7 rozdz.7 rozdz. 4 rozdz. 4 rozdz. 4 rozdz. 5 rozdz. 5 rozdz. 5 rozdz. 7 rozdz. 5 rozdz. 7 rozdz. 5 rozdz. 8 rozdz. 5 17

Raport końcowy Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów Lp. Pytanie badawcze Metoda pozyskania danych Część raportu z od powiedzią na pytanie 21 Jaka część środków finansowych przedsiębiorstw jest przeznaczana na wdrażanie nowych rozwiązań innowacyjnych? badania CATI rozdz. 7 22 Jaka jest wiedza i zainteresowanie podmiotów możliwością współfinansowania innowacyjnych inwestycji ze środków zewnętrznych, w tym w nowej perspektywie finansowej Unii Europejskiej 2014-2020? 23 Czy podmioty z branży rolno-spożywczej współpracują z jednostkami naukowobadawczymi w zakresie zdobywania specjalistycznej wiedzy nt. nowych technologii i rozwiązań innowacyjnych? 24 W jakim stopniu podmioty z branży rolno-spożywczej w województwie lubelskim korzystają z usług informacyjnych, doradczych i finansowych związanych z wdrażaniem innowacji? 25 W jakim zakresie lubelskie zakłady przetwórstwa prowadzą prace badawczorozwojowe w związku z wprowadzaniem nowych technologii i rozwiązań? badania CATI IDI badania CATI IDI FGI badania CATI IDI FGI badania CATI IDI FGI IDI FGI badania CATI IDI 26 Jakiego rodzaju usługi są oferowane lubelskim przedsiębiorcom z branży przetwórstwa rolno-spożywczego przez instytucje naukowo-badawcze? 27 W jakim stopniu i jakimi metodami lubelskie przedsiębiorstwa z sektora rolno-spożywczego rozwijają kompetencje własnych pracowników w obszarze wprowadzania nowych technologii i rozwiązań? 28 Jakie działania są podejmowane przez podmioty w celu wdrażania innowacyjnych badania CATI rozwiązań (szkolenia pracowników, transfer dobrych praktyk, benchmarking IDI itp.)? 29 Jak przedsiębiorcy pozyskują wiedzę o nowych technologiach? Badania CATI IDI 30 Jakie są główne bariery w rozwoju i wdrażaniu innowacyjnych przedsięwzięć w firmach przetwórstwa rolno-spożywczego w województwie lubelskim? 31 Jakie są czynniki dynamizujące rozwój innowacji w sektorze spożywczym w województwie lubelskim? 32 Jakiego rodzaju firm branży przetwórstwa rolno-spożywczego brakuje w województwie lubelskim w kontekście istniejących zasobów produkcyjnych? badania CATI IDI FGI Grupa kreatywna FGI grupa kreatywna badania CATI IDI rozdz. 4 rozdz. 5 rozdz. 4 rozdz. 7 rozdz. 5 rozdz. 8 rozdz. 8 rozdz. 5 rozdz. 7 rozdz. 7 rozdz. 9 rozdz. 5 rozdz. 7 rozdz. 9 rozdz. 6 33 Jakich szans upatrują podmioty z branży rolno-spożywczej w rozwoju biogospodarki jako inteligentnej specjalizacji województwa lubelskiego? 34 Jaka forma dofinansowania innowacji jest najbardziej skutecznym sposobem wsparcia przedsiębiorców branży przetwórstwa rolno-spożywczego? Czy powinna to być pomoc bezzwrotna? Czy i w jakich obszarach należy kontynuować dotychczasowe formy wsparcia? Jaki powinien być optymalny poziom dofinansowania projektów realizowanych przez przedsiębiorców? Czy istnieją rodzaje przedsięwzięć, w przypadku których bardziej właściwym sposobem wsparcia są instrumenty zwrotne? 35 Jakie znaczenie mają sformalizowane powiązania klastrowe i grupy producenckie w rozwoju innowacyjnym branży przetwórstwa rolno-spożywczego? 36 Jaką rolę pełnią technologie informatyczne w branży przetwórstwa rolnospożywczego w woj. lubelskim. 37 Jaki jest stan wiedzy i zainteresowanie systemami zarządzania jakością w branży przetwórstwa rolno-spożywczego w woj. lubelskim? Z czego to wynika? Czy stosowanie takich systemów przekłada się na rozwój współpracy między przetwórcami a dostawcami surowców w województwie lubelskim? 38 Jakie czynniki zagrażają rozwojowi sieci innowacji występujących w branży przetwórstwa rolno-spożywczego? 39 Jak wygląda rozwój branży przetwórstwa rolno-spożywczego w woj. lubelskim w realiach gospodarki opartej na wiedzy? Źródło: Opracowanie własne. IDI FGI badania CATI IDI FGI grupa kreatywna badania CATI IDI badania CATI IDI badania CATI IDI FGI FGI grupa kreatywna IDI FGI rozdz. 4 rozdz. 4 rozdz. 7 rozdz. 5 rozdz. 5 rozdz. 5 rozdz. 8 rozdz. 5 18

Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów Raport końcowy 3.4. Opis wykorzystanych technik i narzędzi badawczych 3.4.1. Analiza dostępnych danych statystycznych Analizie poddano dane statystyczne pochodzące z Banku Danych Lokalnych, roczników statystycznych województwa lubelskiego oraz Powszechnego spisu rolnego 2010. Posłużono się standardowymi metodami analizy statystycznej, z wykorzystaniem spójnej prezentacji danych w formie tabelarycznej i graficznej (wykresy słupkowe i kołowe, wygenerowane w programie Excel). Do zilustrowania najważniejszych danych w układzie przestrzennym, wykorzystano kartogramy wygenerowane w programie Excel za pomocą specjalistycznego dodatku CONT EVO MAPS. Program umożliwia nanoszenie, w formie kolorowych warstw lub wykresów, danych statystycznych na mapy konturowe województw, powiatów i gmin. W przypadku pytań dotyczących stopnia wykorzystania funduszy unijnych, istotnym źródłem informacji były tzw. Mapy projektów strony zawierające informacje bazodanowe nt. poziomu wykorzystania funduszy (w tym przypadku istotne było wykorzystanie funduszy w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego ). Wykonawca wykorzystał najbardziej aktualne dane publikowane w ww. źródłach (w przypadku niektórych wskaźników dane były dostępne za rok 2012, w pozostałych przypadkach zwykle najbardziej aktualne dane dotyczyły roku 2011). 3.4.2. Analiza danych zastanych Analiza danych zastanych polegała na pozyskiwaniu i analizowaniu już istniejących, dostępnych danych rynkowych. Zbierane dane pochodziły m.in. z: raportów rynkowych, raportów branżowych, dokumentów o charakterze strategicznym i planistycznym, publikacji prasowych i internetowych, katalogów, biuletynów, informacji na stronach WWW, aktów normatywnych oraz innych źródeł. Listę źródeł przedstawiono w formie aneksu do niniejszego raportu. Analiza danych zastanych została wsparta specjalistycznym oprogramowaniem klasy QDA (Qualitative Data Analysis). W tym celu wszystkie teksty poddane analizie wczytano do programu Weft QDA. Następnie, w odniesieniu do sformułowanych pytań badawczych oraz przyjętej struktury raportu końcowego, stworzono listę haseł, umożliwiającą zaklasyfikowanie fragmentów tekstu do określonych obszarów (np. mocne strony sektora rolno-spożywczego). Takie podejście przyspieszyło i ułatwiło analizę dużej liczby dokumentów, a także cytowanie poszczególnych fragmentów tekstów podczas tworzenia raportu końcowego. Analizę danych zastanych przeprowadzono na podstawie opracowań krajowych oraz regionalnych, a w przypadku modelu analizy sieci wartości w sektorze rolno-spożywczym także źródeł międzynarodowych. Ważnymi pozycjami były dokumenty o charakterze strategicznym oraz planistycznym na poziomie kraju oraz regionu. Ponadto wykorzystano źródła, takie jak: publikacje zwarte, artykuły naukowe, ekspertyzy, raporty badawcze oraz źródła internetowe. Sposobem dotarcia do tych źródeł były m.in.: podstrony WWW z publikacjami instytucji krajowych i regionalnych (m.in. Ministerstwa Gospodarki, Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego), strony WWW i wydawnictwa jednostek naukowych, podejmujących tematykę rozwoju sektora rolnospożywczego (np. Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach), publikacje związane z realizacją projektów systemowych Regionalny system zarządzania zmianą gospodarczą oraz Kapitał intelektualny Lubelszczyzny, czasopisma naukowe i branżowe. Dodatkowo wykorzystano źródła wskazane w korespondencji z ekspertami Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego oraz przez uczestników grupy fokusowej z udziałem ekspertów. Wszystkie źródła danych poddano weryfikacji jakości i aktualności analizowanego materiału. W przypadkach budzących wątpliwości, daną pozycję wyłączano z dalszych analiz. Wykorzystano zarówno źródła polsko-, jak i anglojęzyczne. 3.4.3. Wywiad telefoniczny wspomagany komputerowo (CATI) Dane pozyskano z wykorzystaniem narzędzia Limesurvey, zaadaptowanego na potrzeby Wykonawcy. Narzędzie to umożliwia gromadzenie, w jednej bazie danych, ankiet realizowanych symultanicznie z dowolnej liczby stanowisk ankieterskich. W narzędziu zaimplementowano funkcje umożliwiające monitoring i zarządzanie procesem gromadzenia danych (w tym weryfikację jakości pracy poszczególnych ankieterów). Po zakończeniu prac ankieterskich nastąpił eksport danych do programu SPSS, w celu ich dalszego przetwarzania, analizy oraz wizualizacji w postaci tabel i wykresów (wygenerowane w programie Excel). Operacje te obejmowały: 1. zdefiniowanie zmiennych za pomocą tabelarycznego edytora definicji zmiennych (m.in. nadanie nazw zmiennym, typu, etykiet, kategoryzacja danych); 2. ustalenie kodowania braków danych; 3. weryfikację poprawności danych dla poszczególnych zmiennych (celem wyeliminowania oczywistych błędów wynikających np. z błędów popełnionych przez ankietera); 19

Raport końcowy Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów 4. wstępną analizę statystyczną wyznaczenie miar rozkładu poszczególnych zmiennych, prezentację tabelaryczną i graficzną danych (wykresy liniowe, słupkowe, kołowe); 5. analizę współzależności zidentyfikowanie interesujących współzależności (m.in. między zmiennymi z metryki podmiotów uczestniczących w badaniach, a wybranymi zmiennymi odnoszącymi się do pytań badawczych), a następnie wykorzystanie takich metod jak: tabele kontyngencji i analiza korelacji do wizualizacji, a także określenia siły zależności między zmiennymi; 6. wykorzystanie metod wnioskowania statystycznego w celu udzielenia odpowiedzi na sformułowane pytania badawcze. Badania CATI przeprowadzono na próbie przedsiębiorstw reprezentujących sektor rolno-spożywczy województwa lubelskiego. Aby ustalić optymalny operat losowania próby pod kątem tego kryterium, należało w pierwszej kolejności zidentyfikować branże (wg działów PKD 2007), które można przyporządkować do sektora rolno-spożywczego. Były to: Sekcja A rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo Dział 01 uprawy rolne, chów i hodowla zwierząt, łowiectwo, włączając działalność usługową (3372) Dział 03 rybactwo (43) Sekcja C przetwórstwo przemysłowe Dział 10 produkcja artykułów spożywczych (1586) Dział 11 produkcja napojów (87) Dział 12 produkcja wyrobów tytoniowych (7) W nawiasach podano łączną liczbę podmiotów według sekcji i działów PKD zarejestrowanych w rejestrze REGON i posiadających siedzibę na terenie województwa lubelskiego. Warto zwrócić uwagę, że łączna liczba była niewiele większa niż 5000 podmiotów, co było istotne ze względu na realizację badań na relatywnie dużej próbie 1210 podmiotów (przy dodatkowym założeniu zwiększonej reprezentacji sektora przetwórstwa spożywczego w badaniach). Należy jednak podkreślić, że znakomita większość gospodarstw rolnych nie jest wpisana do rejestru REGON łączna ich liczba wg danych Powszechnego spisu rolnego 2010 wyniosła 257,4 tys. Biorąc pod uwagę powyższe rozważania, wykonawca zaproponował następującą strukturę próby (Tabela 2.): 1. Sekcja A 750 wywiadów 2. Sekcja C 460 wywiadów W badaniu zastosowano warstwowo-losowy dobór próby. Warstwami były sekcje PKD: A oraz C. Dla każdej z warstw przygotowano wyczerpującą bazę firm (na podstawie danych z komercyjnych baz opisanych poniżej). W obrębie każdej warstwy zachowany został dobór losowy. W trakcie realizacji projektu konieczne było przesunięcie części wywiadów z sekcji C (przetwórstwo spożywcze) do sekcji A (rolnictwo), spowodowane nieaktualnością dostępnych na rynku komercyjnych baz przedsiębiorstw. W toku analiz zrezygnowano ze stosowania wag korekcyjnych (poststratyfikacyjnych) z uwagi na niewielką zmianę, jaką przyniosłoby takie działanie (średnie różnice między wynikami ważonymi a nieważonymi wynosiły około 1,3%, co przy wielkości próby N = 412 (rzeczywista liczba wywiadów zrealizowanych w sekcji C) jest wartością mniejszą niż wielkość błędu szacowania. Ze względu na korzystanie z różnych baz i dążenie do zrealizowania założonej próby N = 460 wywiadów w obrębie sekcji C, zrealizowano więcej niż zakładane 1210 wywiadów. Rozbieżności wynikają z błędnego opisywania baz dostarczonych przez dostawców, jak również ze zgłaszania, przy okazji zakładania działalności gospodarczej, większej liczby kodów PKD niż później wykorzystywana. Ostatecznie zrealizowano 1290 wywiadów (Tabela 3.). Tabela 2. Liczebność założonej próby badawczej w podziale na sekcje i działy PKD 2007 Kategoria Liczebność populacji (udział %) Sekcja A - dział 01 - dział 03 Sekcja C - dział 10 - dział 11 - dział 12 Źródło: Opracowanie własne. 3372 (66,18%) 43 (0,84%) 1586 (31,13%) 87 (1,71%) 7 (0,14%) Liczebność próby odpowiadająca strukturze populacji Liczebność próby po korekcie Uzasadnienie po korekcie 800 10 750 Zwiększono udział przetwórstwa 377 21 2 460 spożywczego (sekcji C) z uwagi na możliwość przeprowadzenia analiz na powiększonej próbie. 20

Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów Raport końcowy Tabela 3. Liczebność zrealizowanej próby badawczej w podziale na sekcje i działy PKD 2007 Kategoria Sekcja A - dział 01 - dział 03 Sekcja C - dział 10 - dział 11 - dział 12 Źródło: Opracowanie własne. Liczebność populacji (udział %) 3372 (66,18%) 43 (0,84%) 1586 (31,13%) 87 (1,71%) 7 (0,14%) Liczebność próby odpowiadająca strukturze populacji Liczebność zrealizowana 800 10 878 377 21 2 416 Następnym etapem był wybór operatu losowania. Idealny operat w przypadku badań CATI powinien spełniać szereg wymogów, takich jak: 1. warunek adekwatności i warunek kompletności operat zgodnie z tym kryterium powinien odpowiadać całej populacji oraz zawierać wszystkie jednostki wchodzące w skład danej populacji, która podlega badaniom; 2. warunek braku powtórzeń każdy numer telefonu powinien występować w bazie tylko raz; 3. warunek dokładności wszystkie jednostki powinny należeć do populacji; 4. warunek techniczny operat powinien zapewnić dużą łatwość w korzystaniu. Należy podkreślić, że nie istnieją operaty losowania, które całkowicie spełniałyby wszystkie ww. warunki i jednocześnie zawierały dane kontaktowe (min. telefon). Wykonawca przeanalizował komercyjne bazy danych teleadresowych przedsiębiorstw. Podstawowym napotkanym problemem okazał się brak możliwości spełnienia warunku kompletności (w żadnej z analizowanych baz liczebność danych nie przekraczała ok. 60% liczby podmiotów wpisanych do rejestru REGON). Wykonawca zdecydował się wykorzystać scalone bazy przedsiębiorstw, oferowane przez HBI i InfoBrokering, oraz bazę gospodarstw rolnych oferowaną przez ABMmedia. Scalenie tych baz z wykorzystaniem oprogramowania (m.in. formuł i makr w MS Excel) pozwoliło na zwiększenie stopnia spełnienia warunku adekwatności i kompletności i jednocześnie warunku braku powtórzeń. Spełnienie warunku dokładności było możliwe dzięki uwzględnieniu tylko i wyłącznie podmiotów, które zadeklarowały działalność mieszczącą się w obrębie działów 01, 03, 10, 11 i 12 PKD 2007. Warunek techniczny został spełniony, ponieważ podstawowym formatem bazy telefonów stacjonarnych są pliki tekstowe, w których separatorem w podziale danych jest spacja lub średnik. Umożliwiło to łatwy eksport do programów bazodanowych, statystycznych czy też arkuszy kalkulacyjnych, w których jest możliwe dalsze korzystanie z bazy (np. losowanie próby). Ważną rolę na etapie realizacji badań CATI miało wykorzystanie procedur, zapewniających jakość i rzetelność pozyskiwanych danych: 1. Losowanie warstwowe próby przedsiębiorstw do badania CATI. Wykonawca, jako operat losowania, wykorzystał bazy numerów telefonicznych (m.in. HBI oraz Infobrokering) umożliwiające kategoryzację przedsiębiorstw pod względem głównego PKD. Warstwami w losowaniu były poszczególne działy PKD. Struktura wylosowanych prób odpowiadała strukturze przedsiębiorstw wpisanych do rejestru REGON. Miało to na celu poprawę reprezentatywności uzyskanych wyników i, co za tym idzie, ich jakości. 2. Przeprowadzenie pilotażu badań CATI na próbie liczącej ok. 50 podmiotów. Pilotaż miał na celu zweryfikowanie struktury i treści kwestionariusza badań. Na podstawie analizy danych z pilotażu możliwe było również zweryfikowanie jakości uzyskiwanych wyników. 3. Zaangażowanie ankieterów, doświadczonych w realizacji telefonicznych badań społeczno-gospodarczych (na przedsiębiorstwach) oraz kierownika realizacji (supervisora). Ankieterzy wzięli udział w szkoleniu z zakresu przedmiotu badań, sposobu interpretacji pytań oraz kodowania odpowiedzi. Odprawa ankieterów odbyła się także po zakończeniu pilotażu. Dodatkowym sposobem osiągnięcia wysokiej jakości badań był bieżący monitoring i kontrola jakości oraz rzetelności pracy ankieterów przez kierownika badań CATI (m.in. weryfikacja spójności wprowadzanych danych, losowa kontrola przez telefon do przedsiębiorstwa objętego ankietyzacją, itp.). 4. Czyszczenie danych za pomocą oprogramowania przeznaczonego do analiz ilościowych (np. SPSS), obejmujące m.in. korektę oczywistych błędów w kodowaniu odpowiedzi przez ankieterów oraz wyeliminowanie ankiet budzących wątpliwości, co do jakości odpowiedzi (np. podawanie tych samych odpowiedzi przy analogicznych pytaniach, wykluczające się odpowiedzi na dwa lub więcej pytań). Badaniami CATI objęto wszystkie grupy podmiotów wskazane w tabeli 3. W większości analiz w niniejszym raporcie występuje podział na 4 grupy podmiotów: Rolnictwo (Dział 01 PKD), Rybactwo (Dział 02), Produkcja artykułów spożywczych (Dział 10), Produkcja napojów (Dział 11). W przypadku produkcji wyrobów tytoniowych (Dział 12 w klasyfikacji PKD 2007), badaniami objęto tylko jeden podmiot, dlatego nie uwzględniono go w zestawieniu wyników. Ponadto w badaniach brały udział firmy, które trudno byłoby przyporządkować do jednej z czterech wyżej wymienionych kategorii (np. podmioty funkcjonujące w kilku 21

Raport końcowy Analiza potencjału absorpcyjnego podmiotów branżach, podmioty deklarujące działalność w obszarze rolnictwa, ale faktycznie podejmujące prace w zakresie np. projektowania ogrodów czy zagospodarowania terenów zielonych). W większości zestawień, w celu zwiększenia czytelności, przyjęto konwencję podawania danych procentowych z uwzględnieniem poszczególnych kolumn (% z kolumn). Nie zaskakują wyniki, dotyczące wielkości przedsiębiorstw (zgodnie z klasyfikacją na mikro, małe, średnie i duże podmioty). Większość podmiotów tworzy sektor mikroprzedsiębiorstw. Jedynie 1,27% ankietowanych podmiotów tworzy sektor dużych przedsiębiorstw (Tabela 4.). Tabela 4. Podział badanych podmiotów ze względu na liczbę zatrudnionych Kategoria Rolnictwo Rybactwo Produkcja Produkcja Łącznie artykułów spożywczych napojów 1 9 osób 90,03% 75,00% 41,69% 11,76% 74,16% 10 49 osób 9,09% 25,00% 37,46% 70,59% 18,75% 50 249 osób 0,51% 0,00% 17,75% 11,76% 5,83% 250 i więcej osób 0,38% 0,00% 3,10% 5,88% 1,27% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań CATI (liczebność w kolumnach n = 792; 20; 355; 17; 1184). Dominacja mikroprzedsiębiorstw jest szczególnie widoczna w obszarze rolnictwa (niespełna 10% to podmioty zatrudniające 10 i więcej osób) oraz rybactwa (25%). Badaniami udało się objąć tylko 3 podmioty zatrudniające 250 i więcej osób. Korzystniej wygląda sytuacja w przypadku produkcji artykułów spożywczych udział mikroprzedsiębiorstw w badaniach wynosił niespełna 42%. Natomiast większość badanych producentów napojów (ponad 70%) zatrudnia 10 do 49 osób. W Tabeli 5. zilustrowano zróżnicowanie geograficzne lokalizacji badanych podmiotów. Wykonawca dążył do zapewnienia rozkładu próby badawczej zbliżonego do rozkładu podmiotów funkcjonujących w sektorze rolno-spożywczym, nie był to jednak warunek konieczny w niniejszych badaniach. W przypadku gospodarstw rolnych, największy był odsetek podmiotów z terenu powiatów: tomaszowskiego, lubelskiego, krasnostawskiego oraz bialskiego. W przypadku rybactwa, najwięcej podmiotów wzięło udział w badaniu z terenu powiatów opolskiego, parczewskiego, janowskiego oraz Miasta Lublin. W przypadku produkcji artykułów spożywczych oraz napojów widać wyraźnie dominację Lublina i okolic (odpowiednio ponad 30% i ponad 47%). Tabela 5. Podział badanych podmiotów ze względu na powiaty Powiat Rolnictwo Rybactwo Produkcja Produkcja Łącznie artykułów spożywczych napojów Bialski 9,60% 5,00% 3,66% 0,00% 7,60% Biała Podlaska 5,81% 0,00% 3,10% 0,00% 4,81% Biłgorajski 3,41% 0,00% 4,23% 5,88% 3,63% Chełm 0,63% 0,00% 1,97% 0,00% 1,01% Chełmski 2,78% 5,00% 4,23% 5,88% 3,29% Hrubieszowski 4,04% 5,00% 1,97% 0,00% 3,38% Janowski 1,01% 10,00% 3,94% 0,00% 2,03% Krasnostawski 10,23% 0,00% 2,82% 0,00% 7,69% Kraśnicki 2,65% 0,00% 2,82% 0,00% 2,62% Lubartowski 2,02% 5,00% 3,94% 0,00% 2,62% Lubelski 10,23% 0,00% 19,44% 23,53% 13,01% Lublin 4,42% 10,00% 11,27% 23,53% 6,84% Łęczyński 2,27% 5,00% 1,13% 11,76% 2,11% Łukowski 2,53% 0,00% 5,63% 5,88% 3,46% Opolski 2,53% 25,00% 2,82% 11,76% 3,13% Parczewski 2,27% 10,00% 1,97% 0,00% 2,28% Puławski 6,06% 0,00% 7,04% 0,00% 6,17% Radzyński 2,02% 0,00% 2,82% 11,76% 2,36% Rycki 1,77% 0,00% 2,82% 0,00% 2,03% Świdnicki 1,39% 0,00% 3,38% 0,00% 1,94% Tomaszowski 10,35% 5,00% 1,97% 0,00% 7,60% Włodawski 3,41% 5,00% 1,13% 0,00% 2,70% Zamojski 6,31% 5,00% 2,54% 0,00% 5,07% Zamość 2,27% 5,00% 3,38% 0,00% 2,62% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań CATI (liczebność w kolumnach n = 792; 20; 355; 17; 1184). 22