Na egzamin! PRAWO RODZINNE i NIELETNICH w pigułce szybko zwięźle i na temat Wydawnictwo C.H. Beck
PRAWO RODZINNE i NIELETNICH w pigułce
Inne w tej serii: Prawo rzymskie w pigułce Prawo handlowe w pigułce Prawo finansowe w pigułce Prawo gospodarcze publiczne w pigułce Prawo konstytucyjne w pigułce Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych w pigułce Prawo cywilne w pigułce Postępowanie cywilne w pigułce Prawo karne w pigułce Postępowanie karne w pigułce Prawo i postępowanie administracyjne w pigułce Polecamy inne nasze publikacje: A.K. Bieliński, M. Pannert PRAWO RODZINNE Wykłady Becka M. Andrzejewski PRAWO RODZINNE, wyd. 4 Skrypty Becka www.ksiegarnia.beck.pl
PRAWO RODZINNE i NIELETNICH w pigułce WYDAWNICTWO C. H. BECK WARSZAWA 2013
W opracowaniu uwzględniono stan prawny do Dz.U. z 2013 r. poz. 934 Aktualizacje dostępne na www.testy-prawnicze.pl Redaktor prowadzący: Aneta Gacka-Asiewicz Wydawnictwo C. H. Beck 2013 Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: IDENTIA Druk i oprawa: Perfekt S.A., Warszawa ISBN 978-83-255-5514-6 ISBN e-book 978-83-255-5515-3
Spis treści Wstęp... Wykaz skrótów... VII IX DZIAŁ PIERWSZY. KODEKS RODZINNY i OPIEKUŃCZY... 1 Rozdział I. Małżeństwo... 3 Część I. Zawarcie małżeństwa... 3 Część II. Unieważnienie małżeństwa... 5 Część III. Forma zawarcia małżeństwa... 13 Część IV. Prawa i obowiązki małżonków zagadnienia ogólne... 16 Część V. Niemajątkowe prawa i obowiązki małżonków... 16 Część VI. Majątkowe prawa i obowiązki niezależne od istniejącego mię dzy małżonkami ustroju... 18 Część VII. Małżeńskie ustroje majątkowe... 19 Część VIII. Ustrój wspólności majątkowej... 20 Część IX. Umowne ustroje majątkowe... 26 Część X. Przymusowa rozdzielność majątkowa... 29 Część XI. Ustanie małżeństwa... 30 Część XII. Rozwód... 30 Część XIII. Separacja... 37 Rozdział II. Pokrewieństwo i powinnowactwo... 41 Rozdział III. Rodzice i dzieci... 44 Część I. Macierzyństwo... 44 Część II. Ojcostwo sposoby ustalenia... 48 Część III. Domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki... 48 Część IV. Uznanie ojcostwa... 51 Część V. Sądowe ustalenie ojcostwa... 54 Część VI. Stosunki między rodzicami a dziećmi... 56 Część VII. Przysposobienie (adopcja)... 74 Rozdział IV. Obowiązek alimentacyjny... 79
VI Spis treści Rozdział V. Opieka i kuratela... 89 Część I. Opieka nad małoletnim... 89 Część II. Opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie... 97 Część III. Kuratela... 102 DZIAŁ DRUGI. POSTĘPOWANIE W SPRAWACH NIELETNICH... 105 Rozdział I. Zagadnienia wstępne... 107 Część I. Uwagi ogólne... 107 Część II. Środki zapobiegania i zwalczania demoralizacji i przestępczości nieletnich... 109 Rozdział II. Postępowanie przed sądem... 114 Część I. Przepisy ogólne... 114 Część II. Postępowanie wyjaśniające... 121 Część III. Postępowanie opiekuńczo-wychowawcze... 126 Część IV. Postępowanie poprawcze... 126 Część V. Postępowanie odwoławcze... 128 Rozdział III. Postępowanie wykonawcze... 130 Część I. Przepisy ogólne... 130 Część II. Środki wychowawcze i lecznicze... 139 Część III. Środki poprawcze... 141 Część IV. Użycie środków przymusu bezpośredniego wobec nieletniego umieszczonego w zakładzie poprawczym, w schronisku dla nieletnich, młodzieżowym ośrodku wychowawczym... 148 Część V. Zatrudnianie nieletnich umieszczonych w zakładach poprawczych lub schroniskach dla nieletnich... 149
Wstęp Zapewne czujesz presję przed zbliżającym się egzaminem i zastanawiasz się jak przebrnąć przez setki stron tekstu tak, aby wiadomości zostały w Twojej głowie. Konieczne są notatki, zakreślacze itp., których zadaniem jest pomóc Ci w uporządkowaniu wiedzy. Co jednak jeśli czasu jest coraz mniej, a po przeczytaniu tych setek stron nie starczyło go już na notatki i rysowanie tabel? Rozwiązanie stanowi właśnie ta publikacja. To kompaktowe opracowanie wszystkich najważniejszych zagadnień, których znajomość pomoże w zdaniu egzaminu. Przedstawiamy Ci idealne narzędzie zarówno do nauki, jak i do powtórki przed egzaminem. Dzięki zwięzłemu ujęciu tematu, tabelom, wykresom i wyróżnieniom szybko przyswoisz i powtórzysz wiedzę, a podejście do egzaminu stanie się mniej stresującym przeżyciem. Korzystaj także z testów, do których odeśle Cię QR Code z okładki. Powodzenia! Redakcja
Wykaz skrótów 1. Akty prawa FinPublU... ustawa z 27.8.2009 r. o finansach publicznych (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 885 ze zm.) KC... ustawa z 23.4.1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) KK... ustawa z 6.4.1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) KKS... ustawa z 10.10.1999 r. Kodeks karny skarbowy (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 186) Konstytucja RP... Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm. i ze sprost.) KoPD... Konwencja o prawach dziecka z 20.11.1989 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 129, poz. 526 ze zm.) KP... ustawa z 26.6.1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) KPC... ustawa z 17.11.1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) KRO... ustawa z 25.2.1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 788 ze zm.) KW... ustawa z 20.5.1971 r. Kodeks wykroczeń (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 482) NielU... ustawa z 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178 ze zm.) PomSpołU... ustawa z 12.4.2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 182 ze zm.) PrASC... ustawa z 29.9.1986 Prawo o aktach stanu cywilnego (t.j. Dz.U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1264 ze zm.) SysUbSpołU... ustawa z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) 2. Czasopisma i publikatory Dz.U.... Dziennik Ustaw Dz.Urz.... Dziennik Urzędowy OSA... Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego
X Wykaz skrótów 3. Inne skróty n.... następny (-e, -a) Nr... numer orz.... orzeczenie post.... postanowienie poz.... pozycja RM... Rada Ministrów SA... Sąd Apelacyjny SN... Sąd Najwyższy tj.... to jest t.j.... tekst jednolity uchw.... uchwała USC... urząd stanu cywilnego wyr.... wyrok ze zm.... ze zmianami
DZIAŁ PIERWSZY. KODEKS RODZINNY i OPIEKUŃCZY
Rozdział I. Małżeństwo Część I. Zawarcie małżeństwa 1. Pojęcie małżeństwa. Małżeństwo jest to monogamiczny, oparty na zasadzie równouprawnienia stron, prawnie doniosły, zawarty w sformalizowany sposób związek mężczyzny i kobiety. 2. Przesłanki zawarcia małżeństwa. Zgodnie art. 1 KRO małżeństwo zostaje zawarte po łącznym spełnieniu czterech przesła nek.
4 Rozdział I. Małżeństwo PRZESŁANKI ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA RÓŻNICA PŁCI Związek małżeński jest związkiem mężczyzny i kobiety. Pary homoseksualne oraz i osoby, które nie mają wykształconej płci (obojnactwo) nie mogą zawrzeć małżeństwa. Kierownik USC ustala płeć nupturientów na podstawie przedstawionych mu odpisów aktów urodzenia. W razie wątpliwości ma on obowiązek zwrócić się do sądu o rozstrzygnięcie, czy małżeństwo może być zawarte (art. 5 KRO). JEDNOCZESNA OBECNOŚĆ PRZED KIEROWNIKIEM USC LUB OSOBĄ DUCHOWNĄ Osoby zawierające związek małżeński muszą być jednocześnie obecne przed kierownikiem USC albo przed kompetentną osobą duchowną kościoła lub związku wyznaniowego. Wyjątek stanowi w tym wypadku dopuszczalność zawarcia związku małżeńskiego przez pełnomocnika. Osoba, która nie ma możliwości osobistego uczestniczenia w ceremonii swego ślubu, może wystąpić do sądu o zezwolenie na ustanowienie pełnomocnika. Sąd z kolei może na to zezwolić jeżeli stwierdzi, że zaistniały ku temu ważne powody. Musi to być powód uniemożliwiający jednoczesne stawienie się w jakimkolwiek urzędzie, powód który w świetle zasad współżycia społecznego usprawiedliwia odstąpienie od obowiązku jednoczesnego stawienia się przyszłych małżonków. Pełnomocnictwo do zawarcia związku małżeńskiego powinno być udzielone na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym i wymieniać osobę, z którą małżeństwo ma być zawarte. Nupturienci mogą obecnie zawrzeć związek małżeński nie tylko wobec kierownika USC, lecz także wobec kompetentnej osoby duchownej Kościoła katolickiego i innych kościołów oraz związków wyznaniowych, co jest konsekwencją dopuszczenia w polskim prawie do zawierania małżeństw w formie wyznaniowej ze skutkami dla prawa świeckiego. ZGODNE OŚWIADCZENIA Osoby zawierające związek małżeński muszą złożyć w tej kwestii zgodne oświadczenia. Zgodność oświadczeń oznacza, że muszą być one tożsame pod względem treści. Nie mogą zawierać zastrzeżeń zwłaszcza co do warunku i terminu. Przebieg składania oświadczeń w sposób zapewniający ich zgodność szczegółowo określa art. 7 2 i 3 KRO. SPORZĄDZENIE AKTU MAŁŻEŃSTWA PRZEZ KIEROWNIKA USC Kierownik USC sporządza akt małżeństwa, w przypadku gdy mężczyzna i kobieta, zawierający związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu kościoła, oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu. Duchowny ma obowiązek w ciągu 5 dni od dnia zawarcia małżeństwa przekazać zaświadczenie o tym zdarzeniu kierownikowi USC, a ten niezwłocznie sporządzić akt małżeństwa. Brak którejkolwiek z wymienionych przesłanek sprawia, że w świetle polskiego prawa związek małżeński w ogóle nie został zawarty (nigdy nie zaistniał), a pożycie między nupturientami jest pożyciem pozamałżeńskim.
Część II. Unieważnienie małżeństwa 5 W przypadku gdy pomimo braku przesłanek zawarcia związku małżeńskiego sporzą dzony został akt małżeństwa, ustalenie nieistnienia związku małżeńskiego może nastąpić jedynie na mocy wyroku sądowego. Powództwo o ustalenie nieistnienia małżeństwa może wytoczyć każdy, kto ma w tym interes prawny. Właściwa jest droga procesu, jeżeli osoba występująca z odpowiednim żądaniem nie kwestionuje samego faktu zawarcia małżeństwa, a utrzymuje jedynie, że przy zawieraniu małżeństwa nie została spełniona jedna z przesłanek przewidzianych w art. 1 1 KRO. 3. Skutki zawarcia małżeństwa. Zawarcie małżeństwa prowadzi do powstania trwałego stosunku jednoczącego działa nie stron w sferze duchowej, cielesnej oraz gospodarczej. Jego konsekwencją są prawnie doniosłe stosunki rodzinne o charakterze majątkowym i niemajątkowym dotyczące małżonków oraz ich potomstwa. W szczególności wynikają z niego prawa i obowiązki małżonków oraz ich potomstwa. Jest to związek prawnie uprzywilejowany, w przeciwieństwie do tego konkubinat jest związkiem niewywołującym bezpośrednich konsekwencji prawnorodzinnych i w efek cie nie wywołuje powstania żadnych praw i obowiązków uregulowanych w prawie ro dzinnym. W zakresie stosunków majątkowych zawarcie małżeństwa prowadzi do powstania tzw. małżeńskiej wspólności ustawowej. Część II. Unieważnienie małżeństwa 1. Przyczyny unieważnienia zawartego związku małżeńskiego. Przyczyny te dzielą się na trzy grupy: przeszkody małżeńskie, wady składanych przez nupturientów oświadczeń o zawarciu małżeństwa, wady pełnomocnictwa do zawarcia małżeństwa.
6 Rozdział I. Małżeństwo PRZESŁANKI UNIEWAŻNIENIA MAŁŻEŃSTWA PRZESZKODY MAŁŻEŃSKIE (niedozwolone prawem cechy nupturientów i cechy zachodzącej między nimi relacji) WADY OŚWIADCZENIA WOLI O ZAWARCIU MAŁŻEŃSTWA WADY PEŁNOMOCNICTWA DO ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA art. 10 15 KRO art. 15 1 KRO art. 16 KRO zbyt niski wiek, ubezwłasnowolnienie całkowite, choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe lub inne zaburzenia psychiczne zagrażające małżeństwu lub zdrowiu potomstwa, pozostawanie we wcześniej zawartym związku małżeńskim, łączące nupturientów pokrewieństwo w linii prostej lub zbyt bliskie pokrewieństwo w linii bocznej, łączące nupturientów powinowactwo w linii prostej, łącząca nupturientów więź adopcyjna. znajdowanie się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli, działanie pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej strony, działanie pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, jeżeli z okoliczności wynika, że składający oświadczenie mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste. brak zezwolenia sądu na złożenie oświadczenia o wstąpieniu, w związek małżeński przez pełnomocnika, pełnomocnictwo było skutecznie odwołane lub nieważne. Zawarcie małżeństwa pomimo istnienia któregokolwiek spośród wskazanych powyżej uchy bień może doprowadzić do jego unieważnienia. Związek zawarty w ten sposób trwa jednak ze wszystkimi jego konsekwencjami do momentu uprawomocnienia się wyroku sądu o unieważnieniu związku małżeńskiego. 2. Przeszkody małżeńskie. Małżeństwo może zostać unieważnione, jeżeli do jego zawarcia doszło pomimo istnienia tzw. przeszkód małżeńskich. Należą do nich: brak wymaganego prawem wieku, ubezwłasnowolnienie całkowite, dotknięcie chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym, pozostawanie we wcześniej zawartym związku małżeńskim, zbyt bliskie pokrewieństwo, powinowactwo w linii prostej, pozostawanie ze sobą w stosunku przysposobienia. 3. Brak wymaganego wieku. Osoby zawierające związek małżeński powinny mieć ukończone 18 lat (art. 10 KRO). W pier wotnym brzmieniu Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego obowiązywała regulacja zezwalająca na zawarcie związku małżeńskiego mężczyznom dopiero
Część II. Unieważnienie małżeństwa 7 po ukończeniu 21. roku życia. Prze pis ten został jednak zmieniony jako sprzeczny z konstytucyjną zasadą równości płci. Z ważnych powodów sąd może zezwolić na zawarcie związku małżeńskiego przez ko bietę, która ukończyła lat 16, a z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny. Do ważnych powodów zaliczyć należy przede wszystkim ciążę. W myśl art. 10 2 KRO każdy z małżonków może żądać unieważnienia małżeństwa zawartego: przez mężczyznę, który nie ukończył 18 lat oraz przez kobietę, która nie ukończyła 16 lat albo przez kobietę, która bez zezwolenia sądu zawarła małżeństwo po ukończeniu 16 lat, lecz przed ukończeniem 18 lat. Z żądaniem unieważnienia zawartego związku z powodu nieosiągnięcia w chwili jego za wierania wymaganego prawem wieku może wystąpić także prokurator. Jeżeli kobieta, która zawarła małżeństwo jest w ciąży, wówczas kompetencja do wystą pienia z takim żądaniem przysługuje tylko jej. Zgodnie z art. 10 4 KRO, jeżeli kobieta zaszła w ciążę, jej mąż nie może żądać unieważnienia małżeństwa z powodu braku prze pisanego wieku. Możność wystąpienia o unieważnienie zawartego związku małżeńskiego ustaje z mo mentem osiągnięcia wymaganego prawem wieku. Mówimy, że następuje wówczas konwalidacja, czyli uzdrowienie wadliwie zawartego związku. Nie można unieważnić małżeństwa z powodu braku przepisanego wieku, jeżeli małżonek przed wytoczeniem powództwa ten wiek osiągnął. 4. Ubezwłasnowolnienie całkowite. Nie może zawrzeć związku małżeńskiego osoba ubezwłasnowolniona całkowicie (art. 11 KRO). Małżeństwo zawarte przez osobę, która w momencie zawierania związku była ubezwła snowolniona całkowicie może być unieważnione na żądanie każdej ze stron oraz proku ratora. W wypadku uchylenia orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu następuje konwalidacja wadliwie zawartego związku i od tego momentu nie może on zostać unieważniony z powo du istnienia tej przeszkody w chwili jego zawierania.
8 Rozdział I. Małżeństwo Ubezwłasnowolnienie częściowe nie może być podstawą unieważnienia małżeństwa. 5. Choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy. Nie mogą zawrzeć związku małżeńskiego osoby (art. 12 KRO): chore psychicznie lub niedorozwinięte umysłowo, jeżeli stan zdrowia lub umysłu takiej osoby: zagrażałby małżeństwu lub zdrowiu przyszłego potomstwa. W przypadku, gdy małżeństwo zostanie zawarte przez osoby wymienione powyżej, każdy z małżonków, a także prokurator, mogą zażądać unieważnienia tego małżeństwa. Unie ważnienie jest niedopuszczalne w wypadku powrotu do zdrowia osoby chorej psychicznie (konwalidacja). Osoby chore psychicznie i dotknięte upośledzeniem umysłowym mogą jednak zawrzeć małżeństwo, jeżeli otrzymają uprzednio zezwolenie sądu. Sąd wyda takie zezwolenie, jeżeli uzna, że stan zdrowia i umysłu wnioskodawcy nie zagraża małżeństwu ani zdro wiu przyszłego potomstwa. Zawarty na podstawie zezwolenia sądu związek małżeński osoby dotkniętej chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym nie podlega unie ważnieniu. Powrót do zdrowia osoby, która zawarła związek małżeński w stanie choroby psychicznej powoduje konwalidację wadliwie zawartego związku. Do orzeczenia unieważnienia małżeństwa nie wystarcza fakt, że małżonek był w chwi li zawierania związku dotknięty chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym. Konieczną przesłanką takiego orzeczenia jest bowiem ponadto stwierdzenie, że w chwili zawierania związku stan zdrowia psychicznego lub niedorozwoju umysłowego był na tyle poważny, iż zagrażał małżeństwu lub zdrowiu przyszłego potomstwa. 6. Bigamia (wielożeństwo). Nie mogą zawrzeć związku małżeńskiego osoby pozostające w związku małżeńskim zawartym wcześniej (art. 13 KRO).
Część II. Unieważnienie małżeństwa 9 W polskim prawie obowiązuje zasada monogamii. Zawarcie kolejnego małżeństwa, pomimo pozostawania w poprzednio zawartym związku, może doprowadzić do unieważ nienia wszystkich kolejnych małżeństw. Ponadto bigamia jest czynem karalnym. Zgod nie z art. 206 KK kto zawiera małżeństwo, pomimo że pozostaje w związku małżeńskim, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do 2 lat. Unieważnienia małżeństwa bigamicznego może żądać: każda ze stron tego związku, prokurator, każdy, kto ma w tym interes prawny. Małżeństwo bigamiczne może jednak zostać konwalidowane, w przypadku gdy po przednio zawarty związek małżeński ustanie z jakiegokolwiek powodu. Jednak ustanie zawartego wcześniej związku małżeńskiego nie doprowadzi do konwalidacji związku za wartego później, w przypadku śmierci bigamisty. 7. Zbyt bliskie pokrewieństwo. Nie mogą zawrzeć ze sobą małżeństwa krewni w linii prostej oraz rodzeństwo (art. 14 KRO). Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie przewiduje w tym zakresie żadnej możliwości konwali dacji tak zawartego związku małżeńskiego. Może więc on zostać unieważniony w każdym czasie (w tym nawet po ustaniu małżeństwa). Unieważnienia żądać może każdy, kto ma w tym interes prawny. Zawarcie związku małżeńskiego przez osoby spokrewnione w linii prostej lub rodzeń stwo to zachowanie o cechach przestępstwa, ponieważ współżycie seksualne w tym kręgu osób jest karalne w świetle polskiego prawa. 8. Powinowactwo w linii prostej. Nie mogą zawrzeć ze sobą związku małżeńskiego powinowaci w linii prostej (art. 14 KRO). Nie jest to jednak bezwzględna przeszkoda do zawarcia małżeństwa. Sąd z ważnych po wodów może zezwolić na zawarcie małżeństwa. Uzyskanie zezwolenia sądu sprawia, że związek zawarty między powinowatymi w linii prostej nie może zostać unieważniony.