Jerzy Puchalski, Anna Rucińska, Maciej Niemczyk, Adam Kapler

Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 5 6/2014 2015: 207 225 Działalność Ogrodu Botanicznego Polskiej Akademii Nauk na rzecz zachowania w warunkach ex situ różnorodności flory naturalnej Polski w świetle realizacji międzynarodowych konwencji i strategii ochrony bioróżnorodności Jerzy Puchalski, Anna Rucińska, Maciej Niemczyk, Adam Kapler Puchalski J., Rucińska A., Niemczyk M., Kapler A. 2014 2015. Activity of the Polish Academy of Sciences Botanical Garden for ex situ conservation of Polish natural flora diversity towards the implementation of the international conventions and strategies on biodiversity conservation. Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 5 6/2014 2015: 207 225. Abstract. The main aim of the Polish Academy of Sciences Botanical Garden activity is to monitor and conserve ex situ diversity of Polish native plants with the special emphasis on endangered ones through the implementation of national programmes and international strategies. All of these actions support the practical implementation of Objective No. 8 of the Global Strategy for Plant Conservation 2011 2020, which calls for securing at least 75% of threatened plant species in ex situ collections, preferably in the country of origin, and at least 20 per cent available for recovery and restoration programmes. The plant conservation of natural flora in the PAS Botanical Garden is achieved by cultivation of plants from different natural habitats, with particular emphasis on species rare, endangered and protected by law. Polish natural flora collection now consists of over 600 species, of which 169 are recognized as threatened in Poland and 121 are protected by law. While development of ex situ living collections is still essential, wide-scale seed banking efforts are nowadays of increasing importance. As the result of several national and international projects coordinated by PAS BG, i.e. European Projects: FP6 ENSCONET project (as a leader in Seed Curation activity group) and EU Environment and Infrastructure project FlorNatur (Flor- NaturOB), the great progress have been made in seed banking of Polish native plants for building the conservation capacity at a national level within the framework of national project FlorNatur- ROBiA. The national cryogenic Seed Bank was established in 1992 in PAS BG to preserve the 220 species collected from more than 730 natural localities in Poland, of which 110 (50%) is listed in Polish Red Data Book of Plants, 117 (53%) is listed in the Red list of plants and fungi in Poland, 127 (58%) are law protected, and 26 are species on the Annex II list of the European Community Habitats Directive. Together with the ex situ collections of living plants and seed banking the goal of 34% of the total threatened and endangered plants in Poland was currently achieved. Based on research and practical experience Botanical Garden works towards ensuring the ex situ conservation of rare and threatened plants through the development of manuals and protocols for ex situ conservation of particular plant species. The main area of research concerns on the effectiveness of ex situ conservation genetic diversity by means of molecular markers. The results of these analyses allow us to prepare the conservation guidelines for the protection of the genetic diversity of species and their population genetic structure in artificial and natural localities. The future plans focus on linking the ex situ with in situ conservation and also includes

208 J. Puchalski et al. introducing detailed features for ex situ conservation protocols. However an equally important area of the PAS BG activity is the public awareness and education, especially regarding the threats for biological diversity and the role of plants in human life. Key words: botanical garden, conservation genetics, cryopreservation, living plant collection, seed bank, threatened plant, Polish flora 1 Jerzy Puchalski, 2 Anna Rucińska, 3 Maciej Niemczyk, 4 Adam Kapler, Ogród Botaniczny Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej w Powsinie, Polska Akademia Nauk, ul. Prawdziwka 2, 02-973 Warszawa; e-mails: 1 bgpas@obpan.eu, 2 a.rucinska@obpan.pl, 3 maciej.niemczyk@obpan.pl, 4 adam.kapler@obpan.pl 1. Wstęp Oparte na podstawach religijnych, etycznych i filozoficznych uzasadnienie ochrony bogactwa przyrody (Mirek 2009, 2014), podkreślane już przed ponad 30 laty jako zapewnienie dobrobytu człowieka (World Conservation Strategy 1980), obecnie jest uzupełniane o bardziej utylitarne racje, traktując je osobowo, jako usługodawcę w zakresie zaopatrzenia społeczeństwa w niezbędne do funkcjonowania dobra (np. czysta woda i powietrze, żywność, farmaceutyki) (European Commission 2011). Od czasu międzynarodowej konferencji ONZ w Rio de Janeiro Środowisko i Rozwój w 1992 r., znanej jako Szczyt Ziemi, zwrócono szczególną uwagę na kwestie związane z zachowaniem bioróżnorodności i znaczeniem człowieka jako jej integralnej jednostki, mającej jednak bezpośredni lub pośredni wpływ na procesy ją kształtujące, a tym samym podkreślono istotę odpowiedzialności człowieka za stan całego bogactwa naturalnego Ziemi (Olaczek 2009; Mirek 2014). Ochrona świata roślin wydaje się oczywistą i nie budzącą wątpliwości kwestią, ponieważ ta część całości różnorodności na Ziemi leży u podstaw funkcjonowania ludzkości. Ze względu na wieloaspektowość i wielowymiarowość różnorodności biologicznej wynikającą z rozmaitości i wielości żywych organizmów, zgodnie z założeniami Konwencji o Różnorodności Biologicznej (CBD) przyjęło się grupować bioróżnorodność na trzech poziomach różnorodność wewnątrzgatunkową (bogactwo puli genowej) wszystkich żyjących populacji, międzygatunkową (skład gatunków), oraz ponadgatunkową (różnorodność zbiorowisk i krajobrazów) (Johnson 1993; Mirek 2009), przy czym za najważniejsze dla ochrony uznaje się różnorodność gatunkową i genetyczną (Antonovics 1976, 2003). Rozpatrując kwestie związane ze stanem bioróżnorodności świata roślin w aspekcie gatunkowym, szczególnie alarmujące są perspektywy zagrożenia, gdzie połowa gatunków flory światowej w przeciągu tego stulecia będzie narażona na wymarcie (Bramwell 2007). Dlatego tym istotniejsze jest zachowanie całej różnorodności świata roślinnego, zakodowanej w postaci informacji genetycznej roślin wyższych i niższych, użytkowych i dziko rosnących, rzadkich i pospolitych, co było postulowane już na kilka lat przed ratyfikacją Konwencji o Różnorodności Biologicznej w Polsce. Wskazuje się w tym przypadku na istotę skupienia działań na jednostce operacyjnej, jaką jest populacja lokalna i przez jej ochronę należy dążyć do zachowania gatunków w całej ich wewnętrznej zmienności. Zachowanie tak rozumianej różnorodności leży u podstaw ochrony wszelkich układów ekologicznych, zarówno flor, jak i fitocenoz (Olaczek, Ławrynowicz 1986; Olaczek 2009). 2. Strategie ochrony różnorodności świata roślin Szeroko zakrojone działania dla zabezpieczenia bioróżnorodności i powstrzymania dalszego jej ubożenia grupują się w obrębie dwóch strategii: in situ i ex situ. Pierwsza z nich obejmuje ochronę gatunków w miejscu ich naturalnego

Działalność Ogrodu Botanicznego Polskiej Akademii Nauk 209 występowania, druga poza nimi. Uważa się, że najskuteczniejszą formą ochrony różnorodności gatunkowej jest ochrona in situ, dająca możliwość zabezpieczenia całego ekosystemu wraz z zapewnieniem naturalnych interakcji międzyosobniczych i międzygatunkowych poprzez objęcie ochroną prawną określonego obszaru. Mimo to nie gwarantuje ona ochrony przed czynnikami chorobotwórczymi, szkodnikami, zjawiskami atmosferycznymi czy konkurencją ze strony gatunków inwazyjnych (Heywood, Dulloo 2005). Zdarza się także, że naturalne stanowiska gatunków o wysokim statusie konserwatorskim mieszczą się poza obszarem chronionym i tym samym są poddane bezpośrednio destruktywnemu działaniu czynników otoczenia, w tym również antropogenicznych, jak to się obserwuje na przykładzie m.in. na stanowisku języczki syberyjskiej (Ligularia sibirica (L.) Cass.) w Pakosławiu (Olaczek, Kurzac 2012), żywca dziewięciolistnego (Dentaria enneaphyllos L.) w okolicy kopalni węgla Bełchatów (Kurowski et al. 2011), dzwonka szczeciniastego (Campanula cervicaria L.) na Podlasiu Nadbużańskim (Kalinowski 2012), rzadkich mniszków z sekcji Palustria (Marciniuk et al. 2010), wszystkich krajowych stanowisk kręczynki jesiennej (Spiranthes spiralis (L.) Chevall.) (Fiedor et al. 2012); obuwika (Cypripedium calceolus L.), dzwonecznika wonnego (Adenophora liliifolia (L.) Besser) i buławnika czerwonego (Cephalanthera rubra (L.) Rich.) w Kolonii Niedzieliskach i Bodaczowskim Lesie (Chmielewski P., inf. ustna; Radliński B., inf. ustna). Uzupełnieniem powszechnie stosowanej ochrony in situ jest ochrona ex situ, czyli poza miejscem naturalnego występowania bądź powstania gatunku. Jej założeniem jest zabezpieczenie różnorodności danego gatunku w celu odtworzenia lub wzmocnienia jego populacji w warunkach naturalnych (Olaczek 1986; Puchalski 2004). Na podstawie dotychczas wdrożonych planów reintrodukcji gatunków zagrożonych nakreślone zostały uwagi i wskazówki dotyczące prawidłowego prowadzenia kolekcji ex situ (Guerrant, Kaye 2007). Konieczne jest zachowanie reprezentatywnego pod względem zmienności genetycznej charakteru materiału dziedzicznego tak, aby odtworzona przy jego wykorzystaniu populacja posiadała jak najwyższy potencjał adaptacyjny (Cochrane et al. 2007). W niektórych przypadkach reintrodukcja może okazać się niemożliwa ze względu na zanik wymaganych przez gatunek właściwości siedliska w zasięgu jego występowania. Wiele czynników, w tym zmiany klimatyczne, postępująca urbanizacja czy zanieczyszczenia środowiska, decyduje o destrukcyjnych procesach zachodzących w ekosystemach, prowadzących często do ich zaniku w stosunkowo krótkim czasie (Bakkenes et al. 2002). Gatunki będące składową tych ekosystemów mogą nie być w stanie przystosować się do nowych warunków lub migrować i tym samym są skazane na wymarcie (Hawkins et al. 2008). W takich sytuacjach zabezpieczenie ich materiału genetycznego w warunkach ex situ i ewentualne poddanie ich zabiegom reintrodukcji czy metaplantacji, jest niekiedy jedynym sposobem na zachowanie ich w naturze (Pavlick 1997; Pritchard, Harrop 2010). 3. Znaczenie ogrodów botanicznych w ochronie różnorodności świata roślin Misję zachowania różnorodności roślin w warunkach ex situ powierzono przede wszystkim ogrodom botanicznym i arboretom jako instytucjom o bogatym doświadczeniu i tradycji w gromadzeniu, zbiorze i przechowywaniu materiału genetycznego roślin rodzimych i obcego pochodzenia (Zarzycki 1992; Puchalski 2000, 2004). Tym samym ogrody botaniczne podjęły się misji wdrożenia Celu Nr 8 GSPC do 2020 roku: co najmniej 75% znanych gatunków roślin zagrożonych jest chronionych w kolekcjach ex situ, najlepiej działających w kraju ich pochodzenia. Co najmniej 20% z nich będzie dostępne do działań na rzecz realizacji programów wzmocnienia lub odtwarzania populacji naturalnych (Secretariat CBD 2010). Mimo, że osiągnięcie tego celu wyraża się w liczbach, zasadniczym jego przesłaniem jest zabezpieczenie różnorodności gatunkowej i genetycznej flory poszczególnych

210 J. Puchalski et al. krajów. Ogrody botaniczne realizują ten cel głównie poprzez utrzymywanie udokumentowanej kolekcji roślin, co zdeterminowane jest typem ogrodu (Zarzycki, Lankosz-Mróz 2000; Puchalski, Galera 2001) i tym samym działalność współczesnych ogrodów botanicznych wykracza poza ramy popularyzacji bogactwa świata roślin. Ostatnie wydanie dokumentu przewodniego dla ogrodów botanicznych o randze międzynarodowej International Agenda for Botanic Garden in Conservation (BGCI 2012) podaje szereg funkcji ogrodów botanicznych, zwracając szczególną uwagę na potrzebę i podając wytyczne do prowadzenia ochrony ex situ jako formy dopełniającej i wspomagającej ochronę świata roślin w warunkach in situ. Prawidłowe wdrażanie tych zadań dla ogrodów botanicznych wymaga wsparcia badawczego z wielu dyscyplin naukowych. Ogrody botaniczne mają duży wkład w badania w szerokiej dziedzinie nauk przyrodniczych, zwłaszcza w taksonomii i systematyce roślin oraz ogrodnictwa (Donaldson 2009). W przeszłości uczestniczyły one w badaniach nad roślinami leczniczymi i uprawnymi, a w czasach współczesnych skupiają swoją uwagę głównie na zagadnieniach związanych z zabezpieczaniem różnorodności flory, włączając się aktywnie w badania dotyczące różnych dyscyplin nauki o świecie roślin (Bapat et al. 2012). Dysponowanie wieloma interesującymi kolekcjami żywych roślin o znanym pochodzeniu oraz nowoczesnymi laboratoriami stanowi o wieloaspektowości badań prowadzonych z ich wykorzystaniem. Badania nad biologią danego gatunku, sposobu jego rozmnażania, wsparte o obserwacje jego populacji zastępczych, są niekiedy bezcenne we wdrażaniu ochrony gatunkowej in situ (Dosmann 2006). Materiał namnożony w polskich ogrodach i arboretach niejednokrotnie służył odbudowie populacji historycznych, wzmacnianiu istniejących i tworzeniu stanowisk zastępczych gatunków ginących (Trejgell et al. 2010, 2012, 2013). Silnym zaangażowaniem w zabezpieczaniu różnorodności flory naturalnej charakteryzują się europejskie ogrody botaniczne, organizujące się w sieci i realizujące liczne projekty. Pozwalają one na wymianę doświadczeń dotyczących pozyskiwania nasion ze stanowisk naturalnych, wspólne tworzenie procedur długoterminowego ich przechowywania oraz rozpowszechnianie informacji o stanie zabezpieczenia bogactwa świata roślin. Historię ich tworzenia i sytuację opisał Puchalski (2004), zwracając uwagę, że wszystkie wdrażane projekty powinny spełnić wymogi GSPC. Najważniejszymi z nich są MSBP (Millennium Seed Bank Project) i ENSCONET (European Native Seeed Conservation Network). Obiektem pierwszego z nich, realizowanego przez Royal Botanic Gardens Kew, jest naturalna flora całego świata, która obecnie jest w 13% reprezentowana w banku nasion Kew MSB (Royal Botanic Gardens, Kew [b.r.], dostęp 10.09.2015). Efektem pracy 24 instytucji uczestniczących w programie ENSCONET było zachowanie 70% flory europejskiej, w tym 27% gatunków zagrożonych w Europie i 44% gatunków z Dyrektywy Siedliskowej UE (Sharrock, Jones 2011). W skali światowej w kolekcjach ogrodów botanicznych zabezpieczono około 25%, a w europejskiej 42% wszystkich gatunków roślin zagrożonych (Sharrock, Jones 2011). Pierwsze zestawienie sytuacji w dziedzinie ochrony roślin zagrożonych, ginących i chronionych w warunkach ex situ w ogrodach botanicznych w Polsce zostało przeprowadzone w 1985 roku i wykazało, że w kolekcjach ogrodów botanicznych było 185 gatunków takich roślin. W latach 1991 1992 liczba tych gatunków wzrosła do 250, wśród nich 150 gatunków chronionych i 80 gatunków roślin zagrożonych (Lankosz- Mróz, Zarzycki 1993). Po niespełna 10 latach w uprawie zachowawczej znajdowało się 177 z 230 gatunków chronionych i 204 gatunki zagrożone, co ówcześnie stanowiło 50% tego typu taksonów (Galera et al. 2000). Wyniki ankiety przeprowadzonej przez Ogród Botaniczny w Powsinie w latach 2005 2006 wykazały, że w polskich ogrodach botanicznych uprawiano wówczas 275 gatunków roślin zagrożonych, co stanowi 61,7%, 299 gatunków prawnie chronionych (74%) i 23 gatunki z listy Konwencji Berneńskiej (67,7%) (Puchalski, Gawryś 2007).

Działalność Ogrodu Botanicznego Polskiej Akademii Nauk 211 4. Prace Ogrodu Botanicznego PAN dla zabezpieczenia w warunkach ex situ różnorodności rodzimej flory Polski Ogród Botaniczny w Powsinie jest nietypową jednostką naukową prowadzącą szeroką działalność naukowo-badawczą i popularyzacyjną, a także konserwatorską w zakresie ochrony bioróżnorodności. Funkcje te oddaje nadana przez Polską Akademię Nauk w 1997 roku nazwa jednostki naukowej Ogród Botaniczny Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej. Badania naukowe Ogrodu związane są z botaniką doświadczalną i stosowaną, genetyką roślin, biotechnologią, biologią molekularną, ekologią roślin z ochroną środowiska oraz naukami ogrodniczymi. Od wielu lat realizowane są liczne programy zachowania różnorodności rodzimej flory, które dotyczą wielu zagadnień z zakresu konserwatorskiej ochrony przyrody i jako takie przyjmują charakter interdyscyplinarny, łącząc wiedzę i doświadczenie, zarówno z zakresu konwencjonalnej uprawy roślin, jak też zabezpieczania materiału genetycznego w warunkach kriogenicznych oraz prowadzenia badań naukowych nad skutecznością zabezpieczania różnorodności genetycznej populacji naturalnych w celu opracowywania metod długotrwałego zabezpieczenia różnorodności najcenniejszych elementów flory Polski, ze szczególnym uwzględnieniem gatunków świadczących o unikatowym charakterze rodzimej flory (Puchalski, Galera 2001; Puchalski et al. 2010). 4.1. Prace badawcze Ogrodu Botanicznego PAN nad oceną skuteczności ochrony ex situ rodzimej flory Polski Ochrona ex situ cennych elementów flory najczęściej realizowana jest w formie uprawy roślin utrzymywanych w gruncie lub w szklarniach. Realizacja tego zadania staje w obliczu wielu problemów, które mają wpływ na całokształt działań konserwatorskich i niejednokrotnie mogą decydować o ich skuteczności (Husband, Campbell 2004). Ze względu na różnego rodzaju ograniczenia kolekcje botaniczne zazwyczaj utrzymywane są w postaci mało liczebnych populacji. Teoretycznie niska liczebność takich populacji, przy wzroście prawdopodobieństwa kojarzenia między blisko spokrewnionymi osobnikami (Reed, Frankham 2003), nasuwa wniosek o celowości rozpatrywania ich profilu genetycznego jako małych, izolowanych przestrzennie populacji. Tego typu populacje narażone są na spadek zmienności genetycznej związany z niepożądanymi zmianami na poziomie genotypów. Zmiany te mogą prowadzić do obniżenia wartości przystosowawczej populacji, co teoretycznie, w konsekwencji może wiązać się z ryzykiem erozji genetycznej (Young et al. 1996; Aguilar et al. 2008). Zastosowanie narzędzi molekularnych w genetyce populacyjnej stwarza możliwość zweryfikowania powyższego założenia. I tak udowodniono, że dryf genetyczny zmniejsza wartość przystosowawczą osobników w mało liczebnych populacjach niektórych gatunków roślin poprzez utrzymywanie fluktuacji frekwencji recesywnych alleli letalnych (Oakley, Winn 2012). Jednak prowadzone prace badawcze o podobnym charakterze na innych taksonach flory naturalnej dowiodły odmiennych wyników (Vitt, Havens 2004; Lauterbach et al. 2011). Ponadto badanie wpływu ochrony ex situ w formie kolekcji żywych roślin na ich stan zabezpieczenia zmienności genetycznej reprezentowanego przez nie gatunku, wymaga dysponowania jak najpełniej udokumentowanym materiałem roślinnym, pochodzącym z populacji ex situ, jak i in situ (Kozlowski et al. 2012). Wiedza ta jest podstawowym warunkiem prawidłowej interpretacji wyników, a jej brak staje się niekiedy czynnikiem ograniczającym powszechne dla jednostek zainteresowanych podejście do tego problemu. Dlatego też doniesienia literaturowe nie są w stanie jednoznacznie określić wpływu prowadzenia ochrony ex situ w postaci kolekcji żywych roślin na stan zabezpieczenia różnorodności na poziomie gatunku w warunkach ex situ. Dzięki posiadanej przez Ogród Botaniczny w Powsinie bogatej i dobrze udokumentowanej

212 J. Puchalski et al. kolekcji roślin chronionych i zagrożonych (Galera et al. 1999, 2000, 2001; Puchalski, Gawryś 2007) możliwe było przeprowadzenie badań oddających istotę tego problemu badawczego (Rucińska et al. 2013, Rucińska, Puchalski 2015). W ostatnich latach w oparciu o techniki molekularne bazujące na sekwencjach mikrosatelitarnych przeprowadzono porównawczą charakterystykę genetycznej struktury populacji naturalnych (in situ) i kolekcji botanicznych (ex situ) w aspekcie zabezpieczenia różnorodności genetycznej populacji in situ na przykładzie trzech zagrożonych i chronionych gatunków flory Polski: warzuchy polskiej (Cochlearia polonica E. Froehlich), złocienia Zawadzkiego (Dendranthema zawadskii (Herbich) Tzvelev) oraz pszonaka pienińskiego (Erysimum pieninicum (Zapał.) Pawł.). W każdym z analizowanych przypadków odnotowano istotne zawężenie zmienności genetycznej populacji ex situ. Charakteryzowały się one ponadto ujednoliceniem i zubożeniem ich genetycznej struktury w odniesieniu do odpowiadających im populacji in situ będących zapewne skutkiem działania takich czynników jak efekt założyciela, wzrost wsobności i dryf genetyczny (Rucińska, Puchalski 2010, 2011, 2015). Istotne z punku konserwatorskiego było również porównanie skuteczności dwóch najczęściej stosowanych form ochrony ex situ: prowadzenia kolekcji żywych roślin i kriokonserwacji nasion dla zabezpieczenia zmienności genetycznej populacji in situ pszonaka pienińskiego. Wyższą skuteczność w aspekcie zachowania wyjściowej zmienności genetycznej populacji odnotowano dla metody kriokonserwacji nasion (Rucińska et al. 2013). Wykorzystanie technik molekularnych pozwoliło także na oszacowanie poziomu zmienności genetycznej pszonaka pienińskiego w zasięgu występowania gatunku oraz na weryfikację przynależności taksonomicznej populacji tego endemitu. Dokładne opisanie rozkładu zmienności genetycznej polskich populacji D. zawadskii możliwe było dzięki zastosowaniu niezależnie dwóch typów markerów molekularnych ISSR i SAMPL (dane niepubl.). Obecnie trwają prace nad określeniem wytycznych konserwatorskich dla zabezpieczenia różnorodności genetycznej krajowych populacji Adenophora liliifolia na podstawie charakterystyki ich genetycznej struktury. 4.2. Ochrona ex situ kolekcje botaniczne rodzimej flory Polski w Ogrodzie Botanicznym PAN Jedną z form ochrony flory rodzimej w Ogrodzie jest uprawa w gruncie roślin z różnych siedlisk naturalnych, ze szczególnym uwzględnieniem gatunków rzadkich, zagrożonych i prawnie chronionych (Ryc. 1). Zapewnia ona łatwą dostępność materiału do badań z zakresu taksonomii, biologii danego gatunku czy jego wymagań siedliskowych, pozwala także na obserwację jego fenologii. W kolekcjach botanicznych Ogrodu Botanicznego obecnie zabezpieczono prawie 30% rodzimych gatunków flory Polski. Spośród nich 617 to gatunki rzadkie i zagrożone wymarciem na stanowiskach naturalnych, w tym 169 gatunków zagrożonych umieszczonych na ogólnopolskiej i/lub regionalnych czerwonych listach, 121 gatunków objętych ścisłą ochroną oraz 63 chronione częściowo (wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. 1 do Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody 2 ). Kolekcja Flory Polski zajmuje łączną powierzchnię 1,1 ha i składa się z kilku części uwzględniających typ zabezpieczanego zbiorowiska (Tab. 1). Z punktu widzenia architektury krajobrazu ma charakter pośredni miedzy uporządkowanym ogrodem francuskim a bardziej naturalistycznym ogrodem angielskim, imitującym zbiorowiska naturalne. Część gatunków prezentowana jest na starannie wypielęgnowanej powierzchni, inne natomiast w mieszanych nasadzeniach oddających obraz naturalnej fitocenozy. Wykorzystując naturalne ukształtowanie terenu, nasadzeń poszczególnych gatunków roślin dokonano w taki sposób, aby zapewnić im warunki jak najbardziej zbliżone 1 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin. Dz. U. z 2014 r., poz. 1409. 2 Dz. U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880.

Działalność Ogrodu Botanicznego Polskiej Akademii Nauk 213 Ryc. 1. Ogród Botaniczny PAN w Powsinie widok ogólny z lotu ptaka (fot. K. Niwiński). Fig. 1. PAS Botanical Garden in Powsin aerial view (phot. K. Niwiński). do naturalnych. Tym samym kolekcja została podzielona pod względem przeciwstawnych wymagań świetlnych, termicznych i wilgotnościowych sadzonych tu roślin. Odzwierciedlają one poszczególne zbiorowiska Polski, a nawet pojedyncze, najbardziej znane ostoje flory pontyjskopanońskiej (Bielinek nad Odrą, Kąty II, Polana Polichno, Kalina-Lisiniec, Kulin, Ostnicowe Parowy Gruczna ), solniskowej (Owczary, Błonie), atlantyckiej (Czarnocin, Bielawa, Janiewickie Bagno), wyżynnej (PK Orlich Gniazd, Ojcowski PN, Świętokrzyski PN) i arktyczno-alpejskiej (Mały Śnieżny Kocioł w Karkonoskim PN, Tatrzański PN). W obrębie części słonecznej znajdują się nasadzenia reprezentujące różne typy zbiorowisk: muraw kserotermicznych i ciepłych zarośli, świetlistej dąbrowy i boru sierpikowego, wydm białych i szarych oraz klifów nadmorskich, solnisk morskich i subatlantyckich zarośli z woskownicą, muraw naskalnych, wyleżysk i piargów (Aneks 1). Granice między poszczególnymi zbiorowiskami tworzą miniaturowe miedze z kostrzewy owczej Festuca ovina L. s. str. w odmianie Espero. Cześć cienista kolekcji jest bardziej jednolita, oparta o zachowane na terenie Ogrodu resztki grądów na skarpie wiślanej. Eksponuje się w niej gatunki typowe dla buczyn górskich i wyżynnych, jaworzyn zboczowych, jedliny polskiej, grądów i łęgów, ze szczególnym uwzględnieniem taksonów rzadkich i wymierających w Polsce (Aneks 1). Dla zabezpieczenia różnorodności gatunkowej flory Tatr, Pienin i Bieszczad utworzono Kolekcję Roślin Górskich Flory Polski dzięki wsparciu finansowemu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (Ryc. 2). Wybrane, najbardziej typowe dla konkretnej kolekcji gatunki zestawiono w Aneksie 1. Ekspozycja Roślin Źródliskowych (Krenarium) powstała na początku lat osiemdziesiątych dla zabezpieczenia w warunkach ex situ populacji naszego endemicznego gatunku warzuchy polskiej (Cochlearia polonica). Zapewniono tu okazom tego gatunku warunki podłoża zbliżone do naturalnych, odtwarzające jego źródliskowy charakter. Warzusze polskiej towarzyszą inne gatunki środowisk podmokłych i wilgotnych, zestawione w Aneksie 1, w tym takie rzadkości krajowej flory jak: selery błotne (Apium repens (Jacq.) Lag.) i węzłobaldachowe (Apium nodiflorum (L.) Lag.), kosaciec syberyjski (Iris sibirica L.), fiołki: torfowy (Viola epipsila Ledeb.)

214 J. Puchalski et al. Tabela 1. Zasoby kriogenicznego Banku Nasion Gatunków Rzadkich i Chronionych Flory Polski Ogrodu Botanicznego PAN. Table 1. Holdings of PAS Botanical Garden cryogenic Seed Bank for Rare, Threatened and Protected Species of Polish Flora. Kategoria zagrożenia gatunku Threat category of the species Chronione* Protected by law* Umieszczone w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin** Listed in the Polish Red Data Book of Plants** CR (krytycznie zagrożone) CR (critically endangered) EN (zagrożone) EN (endangered) EW (wymarłe w warunkach naturalnych) EW (extinct in the wild) NT (bliskie zagrożenia) NT (near threatened) VU (narażone) VU (vulnerable) Umieszczone na czerwonej liście *** Listed in the red list *** Umieszczone w Aneksach Dyrektywy Siedliskowej Listed in Annexes of the EU Habitat Directive Łącznie Total Liczba populacji/próbek Number of populations/samples Liczba gatunków Number of species 546 127 339 110 115 42 87 26 3 1 9 2 125 39 384 117 98 26 731 220 * Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin. Dz. U. z 2014 r., poz. 1409. * [A decree of the Minister of Environment from 9 October 2014 concerning plant species protection. J. L. 2014, item 1409]. ** Polska Czerwona Księga Roślin (Kaźmierczakowa et al. 2014). ** Polish Red Data Book (Kaźmierczakowa et al. 2014). *** Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce (Zarzycki, Szeląg 2006). *** Red list of the vascular plants in Poland (Zarzycki, Szeląg 2006). i bagienny (Viola uliginosa Besser), wielosił błękitny (Polemonium coeruleum L.) w tym liczne okazy albinotyczne, sosna drzewokosa (Pinus rhaetica Brügger), brzozy: karłowata (Betula nana L.) i niska (Betula humilis Schrank), długosz królewski (Osmunda regalis L.), a także skrzyp pstry (Equisetum variegatum Schleich.). Obok nich, w miejscu suchszym, posadzono dwa inne gatunki ginące: brekinię (Sorbus torminalis (L.) Crantz i lulecznicę kraińską (Scopolia carniolica Jacq.). Aktualnie w Ogrodzie Botanicznym w Powsinie trwają prace nad utworzeniem kolekcji rzadkich i zagrożonych chwastów upraw zbóż i lnu, zawleczonych na ziemie polskie w starożytności i wczesnym średniowieczu (tzw. archeofitów segetalnych), wysiewanych razem ze lnem zwyczajnym (Linum usitatissimum L.), samopszą (Triticum monococcum L.) i owsem szorstkim (Avena strigosa Schreb.). W związku z intensyfikacją zabiegów agrotechnicznych i ogólnymi przemianami zachodzącymi w rolnictwie, skutkującymi dramatycznym ubożeniem zbiorowisk segetalnych, istnieje obecnie konieczność zabezpieczania różnorodności silnie zagrożonych elementów flory towarzyszących gatunkom uprawnym, będących w zaniku lub niekiedy wymarłych w warunkach naturalnych. Niedawno utworzona kolekcja ma na celu zaprezentowanie najciekawszych i najrzadszych

Działalność Ogrodu Botanicznego Polskiej Akademii Nauk 215 Ryc. 2. Kolekcja roślin gór polskich (fot. W. Gawryś). Fig. 2. Collection of Polish mountains plants (phot. W. Gawryś). gatunków archeofitów występujących w uprawach zbóż i lnu, jak np.: czechrzyca grzebieniowa (Scandix pecten-veneris L.), pszonacznik wschodni (Conringia orientalis (L.) Dumort.), dąbrówka żółtokwiatowa (Ajuga chamaepitys (L.) Schreb.), kiksja oszczepowata (Kickxia elatine (L.) Dumort.), czarnuszka polna (Nigella arvensis L.). Istota prowadzenia tego typu kolekcji nie ogranicza się do zabezpieczenia różnorodności tej grupy roślin, która jest traktowana nieco marginalnie przez jednostki realizujące ochronę ex situ, lecz stanowi również swoisty element obserwacji relacji allelopatycznych między gatunkami. 4.3. Ochrona ex situ kriogeniczny bank nasion rodzimej flory Polski w Ogrodzie Botanicznym PAN Ogród Botaniczny w Powsinie posiada od 1992 roku Bank Nasion Gatunków Rzadkich i Chronionych Flory Polski, który stanowi swoisty bank o charakterze ogólnokrajowym w zakresie zabezpieczania nasion gatunków roślin dziko rosnących (Ryc. 3). Dzięki prowadzonym projektom oraz realizacji statutowej działalności Ogrodu Botanicznego w banku nasion udało się zabezpieczyć nasiona 220 gatunków reprezentowanych przez ponad 730 populacji. Wśród nich 50% stanowią próbki gatunków umieszczonych w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin, 53% to gatunki z Czerwonej listy roślin i grzybów Polski, a 58% to gatunki chronione. Ponadto zdeponowano także 26 gatunków roślin naczyniowych wymienionych na liście Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej (Tab. 1). Po pierwszych 10 latach działalności w kriogenicznym Banku Nasion Gatunków Rzadkich i Chronionych Flory Polski zgromadzono nasiona 110 gatunków reprezentowanych przez około 350 populacji (Puchalski 2004). Efektem dalszych prac było zabezpieczenie nasion 61 gatunków prawnie chronionych, 30 zagrożonych, 10 endemicznych i po 5 umieszczonych na liście Konwencji Berneńskiej

216 J. Puchalski et al. Ryc. 3. Kriogeniczny Bank Nasion Gatunków Rzadkich i Chronionych Flory Polski Ogrodu Botanicznego PAN (fot. P. Walerowski). Fig. 3. Cryogenic Seed Bank for Rare, Threatened and Protected Species of Polish Flora of PAS Botanical Garden (phot. P. Walerowski). i Dyrektywy Siedliskowej (Puchalski et al. 2010). Podjęte przez Ogród Botaniczny w Powsinie działania w ramach koordynacji i realizacji projektu ENSCONET (European Native Seed Conservation Network) pozwoliły na opracowanie wytycznych konserwatorskich dla zabezpieczenia w formie nasion różnorodności genetycznej danego gatunku w warunkach niskich i ultraniskich temperatur. Te procedury wydane zostały w formie 2 podręczników metodycznych (ENSCONET 2009a, 2009b, https:// enscobase.maich.gr/), w których opracowanie Ogród Botaniczny w Powsinie wniósł znaczący wkład (ENSCONET 2009a, 2009b). Zgodnie z pierwotną intencją ich wdrożenia, mają one charakter uniwersalny i są jednym z podstawowych dokumentów, na podstawie których opracowuje się programy ochrony gatunkowej w wielu europejskich i światowych bankach nasion (Niemczyk, Puchalski 2015). Aby zapewnić skuteczne i długoterminowe zabezpieczenie różnorodności genetycznej gatunku, materiał nasienny przechowywany jest w warunkach ultraniskich temperatur ciekłego azotu (LN 2 196 C) bądź jego par (od 130 C do 160 C). Ta metoda swoją skutecznością przewyższa standardowe przechowywanie nasion w zamrażarkach oraz prowadzenie kolekcji żywych roślin, charakteryzując się takimi zaletami jak: brak ryzyka uszkodzenia materiału (przez choroby, szkodniki, warunki atmosferyczne), brak wolnej wody w tkance, bardzo niska molekularna energia kinetyczna, ekstremalnie spowolniona dyfuzja, wydłużenie okresu żywotności nasion poprzez spowolnienie procesów ich starzenia, uniezależnienie od zasilania energetycznego, brak konieczności regeneracji materiału nasiennego (Graniszewska et al. 2004; Kholina, Voronkova 2008). W związku z tym metoda ta minimalizuje ryzyko niepożądanych zmian w genetycznej strukturze populacji ex situ, spowodowanych przez mutacje, rekombinację, selekcję naturalną i dryf genetyczny. Ponadto umożliwia utrzymanie w małej objętości dużej liczby osobników, zapewniając reprezentatywność genetyczną prób z populacji wyjściowych (Puchalski 2000). Ponadto w efekcie wdrożenia programów FlorNaturOB oraz FlorNaturROBiA, zabezpieczono w warunkach kriogenicznych w banku próbki nasion 83 wymierających i rzadkich przedstawicieli flory Polski pochodzących z blisko 240 stanowisk naturalnych (Puchalski et al. 2014a,b,c; Kapler et al. 2013, 2014a,b; Niemczyk et al. 2015). Dane dotyczące składu gatunkowego obu projektów dostępne są w bazie danych FlorNatur (Baza danych [ ] [b.r.]). Niewątpliwą zaletą kriokonserwacji nasion jako metody ochrony ex situ różnorodności flory jest możliwość zachowania żywotności nasion przez bardzo długi czas, nawet do kilkuset lat (Roos et al. 1996; Puchalski, Walters 2008). Jednak taka wysoka skuteczność wymaga uprzedniego przygotowania nasion poprzez ich wysuszenie do poziomu 3 7% zawartości wody

Działalność Ogrodu Botanicznego Polskiej Akademii Nauk 217 Ryc. 4. Kolekcja rzadkich i zagrożonych gatunków flory Polski zróżnych zbiorowisk roślinnych w szklarni edukacyjnej (fot. M. Niemczyk). Fig. 4. The collection of rare and threatened species of Polish flora, representing various plant communities, in the educational greenhouse (phot. M. Niemczyk). (Puchalski 2000) oraz przeprowadzenia szeregu testów związanych z reakcją materiału nasiennego na kriogeniczne warunki, jak też optymalizacji metodyki kiełkowania nasion dla oceny ich żywotności, co jest związane z koniecznością przeprowadzenia badań nad przełamywaniem ich spoczynku. Proces zabezpieczania nasion umożliwia tym samym lepsze poznanie biologii danego gatunku. Metodyka długoterminowego kriogenicznego ich zabezpieczania wymaga, aby przed zdeponowaniem nasion w warunkach ultraniskich temperatur ocenić jakość danej próbki nasion, reprezentującej zazwyczaj określoną populację danego gatunku. Konieczność przeprowadzenia tego typu testów związana jest z niepewnością równomierności wykształcenia nasion, na którą mają wpływ takie czynniki jak: warunki siedliskowe, warunki pogodowe, intensywność opadów, wysokość temperatur. Posiadana informacja o stanie żywotności nasion danej populacji może stać się kluczową dla określenia przydatności danej próby do wykorzystania jako materiał wyjściowy przy planowanych programach reintrodukcji lub wzmacniania populacji naturalnych (Godefroid et al. 2011; Niemczyk et al. 2015). Najprostszą, a zarazem najpewniejszą metodą oceny żywotności zebranych próbek nasion są testy ich kiełkowania, niekiedy uzupełnione o test ich żywotności techniką tetrazolinową. Przeprowadzane są one na szalkach Petriego, w komorach wzrostowych w kontrolowanych warunkach temperatury, oświetlenia i wilgotności. Jednak różnorodność testowanych gatunków (od wydmowych, przez torfowiskowe, kserotermiczne, leśne, aż po alpejskie) powoduje, że brak jest jednej, uniwersalnej metody oceny próbki. Poszczególne gatunki w zależności od typu reprezentowanego przez nie zbiorowiska, a często również od regionu/krańca zasięgu, w którym zostały zebrane, charakteryzują się różnymi wymaganiami w stosunku do warunków kiełkowania (temperatury, fotoperiodu, intensywności światła itp.), które wymagają każdorazowo optymalizacji. W celu zminimalizowania ryzyka zubożenia puli genowej populacji naturalnej pozyskujemy jednokrotnie nie więcej niż 20% nasion z maksymalnie 25% okazów, co

218 J. Puchalski et al. w wielu przypadkach jest czynnikiem ograniczającym liczbę nasion pozyskanych z populacji o bardzo niskich liczebnościach przeznaczonych do prowadzenia testów. Ponadto większość naturalnie występujących gatunków naszej flory wytwarza nasiona spoczynkowe. W zależności od rodzaju spoczynku (fizjologiczny, morfo-fizjologiczny, fizyczny) i jego głębokości konieczne jest zastosowanie różnych metod laboratoryjnych lub ich kombinacji w celu przełamania spoczynku, takich jak: stratyfikacja, skaryfikacja lub wykorzystanie fitohormonów. Uzyskane w drodze tych doświadczeń wyniki stanowią bardzo często cenny wkład wiedzy o biologii danego gatunku. Zdarza się, że możliwe jest przewidywanie biologii kiełkowania gatunku na podstawie siedliska lub przez pokrewieństwo. Tak na przykład, spośród gatunków badanych w banku nasion w latach 2010 2013, gatunki związane ze zbiorowiskami kserotermicznymi wykazywały w większości brak spoczynku (blisko 80% gatunków) np. dziewięćsił popłocholistny (Carlina onopordifolia Besser) i sierpik różnolistny (Serratula lycopifolia (Vill.) A. Kern.). Z kolei wśród gatunków siedlisk wilgotnych dominowały te wytwarzające nasiona spoczynkowe lub częściowo spoczynkowe, np. fiołek torfowy (Viola epipsila Ledeb.), starodub łąkowy (Ostericum palustre Besser). Nie jest to jednak zasada bez wyjątków, toteż istnieją przykłady gatunków (zarówno wilgociolubnych, jak i sucholubnych), które wykazują cechy odwrotne np. ostrołódka kosmata (Oxytropis pilosa (L.) DC. i turzyca żytowata (Carex secalina Wahlenb.) (Puchalski et al. 2014a,b; Niemczyk in. 2015). W pewnych przypadkach skuteczna ocena żywotności badanej próby wymaga odtworzenia w warunkach laboratoryjnych zmiennych warunków panujących na stanowisku naturalnym. Przykładem takiego gatunku jest szachownica kostkowata (Fritillaria meleagris L.), gdzie pełen rozwój zarodka i rozpoczęcie kiełkowania ma miejsce po przeprowadzeniu kombinacji warunków stratyfikacji (25/15 C przez 2 miesiące, a następnie 4 C przez 3 miesiące). Wyniki te wykazują ścisłą korelację z cyklem życiowym F. meleagris. W naturze nasiona dojrzewają w czerwcu, natomiast kiełkują dopiero na przedwiośniu kolejnego roku (Puchalski et al. 2014a,b). Prowadzone są równocześnie testy weryfikujące żywotność nasion po przechowywaniu w warunkach ultraniskich temperatur. Na podstawie dotychczas przeprowadzonych badań na nasionach testowanych gatunków możemy wnioskować, że warunki kriogeniczne nie obniżają żywotności zabezpieczanych nasion, a tym samym predestynują materiał zabezpieczany do wykorzystania w programach reintrodukcji (Puchalski et al. 2014a,b). 4.4. Działalność edukacyjna i popularyzacyjna Ogrodu Botanicznego CZRB PAN w Powsinie w zakresie ochrony różnorodności rodzimej flory Polski Równie ważnym kierunkiem działalności Ogrodu Botanicznego w Powsinie jest popularyzacja wiedzy z zakresu nauk przyrodniczych, a zwłaszcza na temat zagrożenia różnorodności biologicznej oraz roli roślin w życiu człowieka. Służą temu celowi zgromadzone kolekcje roślinne liczące blisko 10 tysięcy różnych gatunków i odmian eksponowanych na powierzchni ok. 30 hektarów oraz w szklarniach. Główne ekspozycje Ogrodu w Powsinie to Arboretum z kolekcjami drzew i krzewów ozdobnych ponad 2500 odmian i gatunków, kolekcje ozdobnych roślin cebulowych, kłączowych i bylin oraz róż liczące blisko 2800 odmian i gatunków. Ponadto posiadamy kolekcje użytkowych roślin ogrodniczych: sadowniczych, leczniczych, przyprawowych oraz rzadkich i mało znanych warzyw łącznie ponad 1600 odmian i gatunków. Eksponowana kolekcja flory rodzimej liczy ponad 600 gatunków, które reprezentują różne typy siedlisk naturalnych (W. Gawryś inf. ustne 2015). Od 20 lat funkcjonuje w Ogrodzie Centrum Edukacji Przyrodniczo-Ekologicznej, prowadzące warsztaty przyrodnicze dla dzieci, uczniów i studentów z zakresu różnorodności biologicznej i jej zagrożeń. Od tego czasu odbyło się już ponad 2500 takich zajęć. Zajęcia prowadzone

Działalność Ogrodu Botanicznego Polskiej Akademii Nauk 219 są dla szerokiego grona odbiorców od dzieci przedszkolnych, uczniów szkół podstawowych, gimnazjów, po młodzież licealną i akademicką. Zajęcia połączone są z aktywnym poznawaniem bogatej bazy, jaką stanowią kolekcje roślinne. Organizowane są również wycieczki z przewodnikiem po kolekcjach Ogrodu, głównie dla grup zorganizowanych. Co roku Ogród gości od 800 do 1000 takich grup. Ogród Botaniczny od wielu lat aktywnie uczestniczy w corocznych imprezach popularyzujących naukę w Warszawie: Piknikach Naukowych i Festiwalach Nauki. Od roku 2012 funkcjonuje w Ogrodzie szklarnia dydaktyczno-ekspozycyjna. Jest to specjalistyczna, chłodna szklarnia, którą przebudowano i unowocześniono przeznaczając ją do uprawy zachowawczej i ekspozycji najciekawszych gatunków rodzimej flory naczyniowej, zabezpieczanych w ramach projektu FlorNaturOB. Na 11 parapetach prezentowane są różne typy siedlisk naturalnych: torfowisko wysokie (mszar), torfowisko niskie, torfowisko alkaliczne, świetlista dąbrowa i widny bór sasankowy, granitowa murawa alpejska i nawapienna murawa alpejska, namulisko, murawa kserotermiczna, tradycyjnie użytkowane pole orne z archeofitami oraz wydma nadmorska. Obecnie rośnie tu ponad 60 gatunków roślin naczyniowych i mchów torfowców rzadkich i ginących w Polsce (Aneks 2), z czego co najmniej 12 ma status krytycznie zagrożonych w skali całego kraju. Do najciekawszych gatunków eksponowanych w szklarni, których nasiona zabezpieczono również w warunkach kriogenicznych banku nasion, zaliczyć można: dziewięćsiła popłocholistnego (Carlina onopordifolia), fiołka bagiennego (Viola uliginosa), kiksję oszczepowatą (Kickxia elatine) oraz ponikło kraińskie (Eleocharis carniolica W. D. J. Koch). 5. Podsumowanie Zasadnicza misja Ogrodu Botanicznego w Powsinie w zakresie ochrony różnorodności flory Polski, jaką jest wspomaganie i wdrażanie programów zachowania krajowego bogactwa gatunkowego świata roślin, realizowana jest głównie poprzez realizowanie ochrony ex situ, czyli poza miejscem naturalnego powstania bądź występowania poszczególnych taksonów. Programy te dotyczą wielu zagadnień obejmujących konserwatorską ochronę przyrody i jako takie przyjmują charakter interdyscyplinarny, łącząc wiedzę i doświadczenie, zarówno z zakresu konwencjonalnej uprawy roślin, jak też zabezpieczania materiału genetycznego w warunkach kriogenicznych oraz prowadzenia badań nad skutecznością zachowywania różnorodności genetycznej populacji naturalnych gatunków o wysokim statusie konserwatorskim. Działania Ogrodu Botanicznego w tym zakresie wpisują się w realizację niemalże wszystkich 16 celów głównych Globalnej Strategii Ochrony Świata Roślin na lata 2011 2020. Jednak praktyczny ich wymiar polega na jak najskuteczniejszym zabezpieczeniu w warunkach ex situ różnorodności genetycznej danego gatunku w taki sposób, aby materiał ten stanowił źródło w ewentualnych programach reintrodukcji lub wzmocnienia jego populacji. Nasze działania skupiają się na długoterminowym i skutecznym zabezpieczeniu materiału o potencjale rozmnożeniowym. Na każdym etapie realizacji tych zadań uwzględniamy nadrzędny ich cel, jakim jest ewentualne wprowadzenie go w formie dojrzałej rośliny do warunków naturalnych. Dokładamy też wszelkich starań, żeby zabezpieczony materiał roślinny w warunkach ex situ odzwierciedlał możliwie jak najpełniej zmienność genetyczną populacji naturalnych. Wieloletnie badania nad opracowaniem skutecznych metod zabezpieczania w warunkach ex situ pul genowych oraz długotrwałego przechowywania materiału dziedzicznego gatunków roślin o wysokim statusie konserwatorskim w Polsce obejmują prace związane z rozpoznaniem czynników kształtujących genetyczną strukturę populacji ex situ, jak też rozpoznaniem biologii nasion, w tym przełamywania ich spoczynku. Uzyskiwane wyniki stanowią swoistą weryfikację prowadzonych dotychczas działań konserwatorskich i są podstawą do nakreślania konkretnych wytycznych ochronnych dla poszczególnych gatunków flory Polski. Uznajemy też za naszą powinność ustawiczne uświadamianie społeczeństwu wielostronnych

220 J. Puchalski et al. wartości naszych rodzimych roślin. Tak szeroko zakrojone działania są możliwe tylko w warunkach skoordynowanej pracy wielu zespołów z różnych instytucji, które opracowują coraz skuteczniejsze formy ochrony różnorodności świata roślin i przybliżają je społeczeństwu (Olaczek 1986; Zarzycki 1992; Puchalski 2004). Uzasadnienie ich realizacji wydaje się być pilne i wymagające wieloaspektowych badań, zwłaszcza że różnorodność przyrody nie jest stanem stałym, lecz żywym, ciągle postępującym naprzód procesem (Olaczek, Ławrynowicz 1986; Olaczek 2009, 2014). Podziękowania. Autorzy artykułu składają gorące podziękowania panu mgr inż. Wiesławowi Gawrysiowi i pracownicom zespołu Kolekcji Flory Polski, za udostępnienie informacji dotyczących gatunków kolekcji żywych roślin Ogrodu Botanicznego w Powsinie oraz pracownikom Działu Edukacji i Informacji za wiadomości dotyczące popularyzacji wiedzy przyrodniczej w Ogrodzie Botanicznym. 6. Literatura Aguilar R., Quesada M., Ashworth L., Herrerias Diego Y., Lobo J. 2008. Genetic consequences of habitat fragmentation in plant populations: susceptible signals in plant traits and methodological approaches. Molecular Ecology 17: 5177 5188. Antonovics J. 1976. The input from population genetics: the new ecological genetics. Syst. Bot. 1: 233 245. Antonovics J. 2003. Toward community genetics? Ecology 84: 598 601. Atlas roślin naczyniowych Polski [2002], <http://www. atlas-roslin.pl/index.html>, dostęp: 2015-12-10. Bakkenes M., Alkemadem J., Ihle F., Leemans R., Latour J. 2002. Assessing effects of forecasted climate change on the diversity and distribution of European higher plants for 2050. Global Change Biology 8: 390 407. Bapat V. A., Dixit G., Yadav S. 2012. Plant biodiversity conservation and role of botanists. Curr. Sci. 10: 1366 1369. Baza danych próbek zdeponowanych w Banku Nasion w ramach projektu Ochrona ex situ dziko rosnących, zagrożonych i chronionych roślin w Polsce wschodniej FlorNaturOB [b.r.], <www.ogrod-powsin.pl/bazadanychflornaturob.pdf>, dostęp: 2015-11-02 2015-12 10. BGCI (Botanic Garden Conservation International) 2012. International Agenda for Botanic Gardens in Conservation: 2nd edition. Botanic Gardens Conservation International, Richmond, UK. Bramwell D. 2007. The response of botanic gardens to climate change. BGCI. BGjournal 4(2): 3 8. Cochrane J., Crawford A., Monks L. 2007. The significance of ex situ seed conservation to reintroduction of threatened plants. Austral. J. Bot. 55: 356 361. Donaldson J. 2009. Botanic gardens science for conservation and global change. Trends in Plant Science 14: 608 613. Dosmann M. 2006. Research in the garden: Averting the collections crisis. Bot. Rev. (Lancaster) 72: 207 234. ENSCONET 2009a. ENSCONET Seed Collecting Manual for Wild Species. Edition 1: 17 March 2009. Royal Botanic Gardens, Kew (UK) & Universidad Politécnica de Madrid (Spain). Tłum. K. Łoskot. Leśny Bank Genów Kostrzyca, Miłków. ENSCONET 2009b. ENSCONET Curation Protocols & Recommendations. Version: 15 June 2009. Royal Botanic Gardens, Kew. [Wersja polska: Łoskot K. (tłum.) 2009. ENSCONET Zalecenia i Protokoły Banków Nasion. Wersja polska podręcznika ENSCONET Curation Protocols & Recommendations. Wersja: 15 czerwca 2009. Opracowano przez Royal Botanical Garden, Kew.] European Commission. 2011. The EU Biodiversity Strategy to 2020. Publications Office of the European Union, Luxembourg, <http://ec.europa.eu/environment/pubs/ factsheets.htm>, dostęp: 2015-08-04. Fiedor M., Bernacki L., Kucharzyk J. 2012. Spiranthes spiralis (Orchidaceae) w rejonie Nowego Sącza (polskie Karpaty Zachodnie) Fragm. Florist. Geobot. Polon. 19(2): 427 440. Galera H., Puchalski J., Gawryś W. 1999. Polskie kolekcje roślin chronionych i zagrożonych oraz endemitów i reliktów. Część 1. Gatunki objęte ochroną prawną. Biuletyn Ogrodów Botanicznych, Muzeów i Zbiorów 8: 41 83. Galera H., Puchalski J., Gawryś W. 2000. Polskie kolekcje roślin chronionych i zagrożonych oraz endemitów i reliktów. Część 2. Taksony zagrożone, endemity i relikty. Biuletyn Ogrodów Botanicznych, Muzeów i Zbiorów 9: 19 41. Galera H., Puchalski J., Gawryś W. 2001. Polskie kolekcje roślin chronionych i zagrożonych oraz endemitów i reliktów. Część 3. Gatunki roślin objęte Konwencją Berneńską. Biuletyn Ogrodów Botanicznych, Muzeów i Zbiorów 10: 95 100. Godefroid S., Piazza C., Rossi G., Buord S., Stevens A., Aguraiuja R., Cowell C., Weekle C., Vogg G., Iriondo J, Johnson I., Dixon B., Gordon D., Magnanon S., Valentino B., Bjureke K., Koopman R., Vicens M., Virevaire M., Vanderborght T. 2011. How

Działalność Ogrodu Botanicznego Polskiej Akademii Nauk 221 successful are plant species reintroductions? Biological Conservation 144(2): 672 682. Graniszewska M., Muranyi R., Prokopiv A. 2004. Methods of germination and cryogenic storage of rare species seeds from the Ukrainian Carpathians. Visnyk of L viv University, Series Biology 36: 153-159. Guerrant E., Kaye T. 2007. Reintroduction of rare and endangered plants: common factors, questions and approaches. Austral. J. Bot. 55: 362 370. Hawkins B., Sharrock S., Havens K. 2008. Plants and climate change: which future? Botanic Gardens Conservation International, Richmond, UK, s. 40 46. Heywood D., Dulloo M. 2005. In situ conservation of wild plant species: a critical global review of best practices. IPGRI Technical Bulletin 11: 69 73. Husband B., Campbell L. 2004. Population responses to novel environmental: implications for ex-situ plant conservation. W: E. Guerrant, K. Havens, M. Maunder (red.), Ex situ Plant Conservation: Supporting Species Survival in the Wild, s. 231 266. Island Press, Washington. Johnson S. 1993. The Earth Summit: The United Nations Conference on Environment and Development (UNCED). Graham and Trotman, London. Kalinowski P. 2012. Rzadkie rośliny naczyniowe Podlasia Nadbużańskiego cz. 1. Gatunki siedlisk murawowych, łąkowych i szuwarowych. Fragm. Florist. Geobot. Polon. 19(2): 361 377. Kapler A., Galej K., Maślak M., Matynia D., Mysza M., Niemczyk M., Węglarski K. 2014b. Projekt FlorNatur ROBiA. Ocena stanu populacji oraz ochrona ex situ wybranych dziko rosnących gatunków roślin rzadkich i zagrożonych na terenie Polski. FlorNaturROBiA program. Population status evaluation and ex situ conservation of some rare and vulnerable plant species occurring naturally in Poland. Wyd. Śląskiego Ogrodu Botanicznego, Mikołów. Kapler A., Krzyżewski A., Niemczyk M., Nowak A., Podyma W., Puchalski J., Smieja A., Walerowski P. 2013. Wybrane gatunki rzadkie, zagrożone i chronione, zachowane ex situ w Banku Nasion PAN OB-CZRB w Powsinie. Wyd. PAN Ogród Botaniczny Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej w Powsinie, Warszawa-Powsin. Kapler A., Puchalski J., Podyma W., Nowak A., Smieja A., Niemczyk M., Walerowski P., Krzyżewski A. 2014a. Banki Nasion wobec starych i nowych wyzwań w ochronie roślin ex situ. Refleksje w 20-tą rocznicę utworzenia Banku Nasion flory rodzimej w Warszawie- Powsinie. Seed banks to old and new challenges in ex situ plant protection. Reflections on 20 th anniversary of the establishment of Polish natural flora seed bank in Warsaw-Powsin. Wiadom. Bot. 58(3 4): 89 100. Kaźmierczakowa R., Zarzycki K., Mirek Z. [red.] 2014. Polska czerwona księga roślin: paprotniki i rośliny kwiatowe. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Kholina A. B., Voronkova N. M. 2008. Conserving the gene pool of Far Eastern plants by means of seed cryopreservation. Biology Bulletin 35(3): 262-269. Kozlowski G., Gibbs D., Huan F., Frey D., Gratzfeld J. 2012. Conservation of threatened relict trees through living ex situ collections: lessons from the global survey of the genus Zelkova (Ulmaceae). Biodiversity & Conservation 21(3): 671 685. Kurowski J., Koczywąs E., Pieńkowski M. 2011. Estimation of population size of Dentaria enneaphyllos in the vicinity of the Bełchatów Brown Coal Mine and the attempt of its metaplantation. Folia Biologica et Oecologica 7: 247-259. Lankosz-Mróz M., Zarzycki K. 1993. Threatened and protected wild vascular plants in collections of Polish botanical gardens. Fragm. Flor. Geobot. Suppl. 2(2): 721-728. Lauterbach D., Ristow M., Gemeinholzer B. 2011. Genetic population structure, fitness variation and the importance of population history in remnant populations of the endangered plant Silene chlorantha (Willd.) Ehrh. (Caryophyllaceae). Pl. Biol. (Stuttgart) 13(4): 667 677. Marciniuk J., Rerak J., Grabowska-Joachimiak A., Jastrzb I., Musiał K., Joachimiak A. 2010. Chromosome numbers and stomatal cell length in Taraxacum sect. Palustria from Poland. Acta Biol. Cracov., Ser. Bot. 52: 117 121. Mirek Z. 2009. Biological diversity a manifestation of evolution and the paradigm of wildlife protection today. W: Z. Mirek, A. Nikel (red.), Rare, relict and endangered plants and fungi in Poland, s. 9. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Mirek Z. 2014. The cultural basis and rationale for nature conservation in the context of the contemporary civilizational challenges. W: Z. Mirek, A. Nikel (red.), Nature Conservation in Poland and Current Civilizational Challenges, s. 9 18. Komitet Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Niemczyk M., Kapler A., Puchalski J. 2015. Ochrona ex situ rzadkich i ginących gatunków leśnych w Banku Nasion PAN OB.-CZRB. Aktualny stan i perspektywy rozwoju kolekcji. W: D. Marczak, Ł. Tyburski (red.), Lasy w Parkach Narodowych i rezerwatach przyrody, s. 63 78. Wyd. Kampinoskiego Parku Narodowego, Izabelin. Niemczyk M., Puchalski J. 2015. Long-term cryogenic storage of seeds as a method for native Polish flora conservation. Monographs of Botanic Gardens, Biological Diversity in Poland the challenges and tasks for botanical gardens and gene banks until 2020 2: 27 33.