Klauzula sumienia dla farmaceutów w środowisku farmaceutów praktykujących w Polsce i Wielkiej Brytanii

Klauzula sumienia dla farmaceutów w środowisku farmaceutów praktykujących w Polsce i Wielkiej Brytanii Piotr Merks 1, Katarzyna Szczęśniak 2, Damian Świeczkowski 3, Eliza Blicharska 4, Aneta Paluch 5, Aleksandra Olszewska 6, Justyna Kaźmierczak 7, Chafika Dehili 8, Jerzy Krysiński 1 1 Katedra Technologii Postaci Leku, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 2 Wydział Lekarski, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach 3 Studenckie Koło Naukowe przy Katedrze Biofarmacji i Farmakodynamiki, Gdański Uniwersytet Medyczny 4 Katedra Chemii Zakład Chemii Analitycznej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie 5 Farmaceuta, locum pharmacist, Yorkshire, United Kingdom 6 Department of Pharmacy, Ashford and St. Peter s Hospitals NHS Trust, Guildford Road, Chertsey, Surrey, Great Britain 7 Zakład Higieny, Bioanalizy i Badania Środowiska, Śląski Uniwersytet Medyczny 8 Midnight Pharmacy, Boots The Chemist Ltd, Cambridge, Wielka Brytania Adres do korespondencji: Piotr Merks, Katedra Technologii Postaci Leku, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, ul. A. Jurasza 2, 85-089 Bydgoszcz, e-mail: piotrmerks@gmail.com Conscience clause for pharmacists from the perspective of pharmacists working in Poland and in the United Kingdom Conscience clauses are legal clauses that give healthcare professionals, including pharmacists, the right to refuse to fill a prescription(s) based on moral, religious or ethical grounds. This issue most often concerns hormonal contraception, but not exclusively. This review article shows how this issue is dealt with in Great Britain and in the USA where conscious clause is part of code of ethics for pharmacy. It is also a summary of what can be expected after the implementation of conscious clauses in Poland, how this may affect the position of Polish pharmacists and what can change in pharmacy practice after including it in the polish pharmaceutical law. Keywords: conscience clauses, hormonal contraception, professional ethics, pharmacy ethics. Farm Pol, 2015, 71(8):???-??? Wstęp W ostatnim czasie dużo emocji wzbudził wniosek katolickich farmaceutów dotyczący wprowadzenia zmian umożliwiających odmowę wydania hormonalnych środków antykoncepcyjnych w oparciu o klauzulę sumienia. Temat ten budzi kontrowersje z uwagi na deontologiczny charakter. Warto poddać naukowej refleksji, czym dla farmaceuty byłoby umieszczenie takiego zapisu w prawie farmaceutycznym i jak ta kwestia jest rozwiązywana w innych krajach. Autorzy niniejszego artykułu próbują odpowiedzieć na kwestie związane z implementacją klauzuli sumienia na grunt polskiej praktyki aptecznej. Czym jest klauzula sumienia? Klauzula sumienia (sprzeciw sumienia) jest prawną propozycją, która daje możliwość wybrnięcia z sytuacji, w której dochodzi do niezgodności między normami prawa stanowionego z normami światopoglądowymi lub religijnymi. Prawnie gwarantuje to możliwość odmowy wykonania obowiązku nałożonego zgodnie z prawem z powołaniem się na przekonania religijne lub moralne [1]. Początkowo prawo to dotyczyło głównie bezpośredniej służby wojskowej, umożliwiając odbycie jej w innej formie. W dobie rozwijającej się medycyny i pojawienia się w tej dziedzinie praktyk kontrowersyjnych etycznie, ten temat stał się aktualny i żywo dyskutowany. Dzięki klauzuli sumienia członkowie personelu medycznego mogą odmówić wykonania procedur, które są sprzeczne z ich przekonaniami wyznaniowymi bądź etycznymi. Najczęściej z prawa tego korzystano w aspekcie aborcji, lecz w ostatnim czasie również w przypadku m.in.: antykoncepcji postkoitalnej, sterylizacji, eutanazji, 2 Tom 71 nr 8 2015

FARMACJA SPOŁECZNA pozyskiwania embrionów i wykorzystania komórek embrionalnych. Stanowi ono jedną z absolutnych standardów prawnych obowiązujących w profesjach medycznych (w Polsce takim wyjątkiem jest zawód farmaceuty) [2]. Rada Europy 7 października 2010 r. przyjęła rezolucję pt.: Prawo do klauzuli sumienia w ramach legalnej opieki medycznej, która stanowi, że: żaden szpital, placówka czy osoba nie mogą być przedmiotem presji czy dyskryminacji ani ponosić odpowiedzialności, jeśli odmówią wykonania, asystowania czy proponowania aborcji, wywołania poronienia, dokonania eutanazji bądź jakiegokolwiek zabiegu, który mógłby spowodować śmierć embrionu lub płodu ludzkiego, bez względu na przyczynę takiego działania [3]. Z tego prawa w Polsce mogą korzystać lekarze, pielęgniarki i położne, jednak wciąż jest ono niedostępne dla farmaceutów. Antykoncepcja hormonalna jako główna kwestia sporna Wykonywanie zawodu farmaceuty opiera się na świadczeniu usług farmaceutycznych w aptekach, czyli m.in. dyspensowaniu, kontroli ordynacji i doradzaniu w aspektach dotyczących produktów leczniczych (i innych kognitywnych usługach farmaceutycznych, w tym sprawowaniu opieki farmaceutycznej), sporządzaniu leków recepturowych oraz aptecznych, kontroli ich, jakości jak również współudziale w badaniu nad lekiem (Art. 2a, ustawy z 19 kwietnia 1991 r. o izbach aptekarskich, Dz.U. 1991 nr 41, poz. 179). Zgodnie z Artykułem 2 wprowadzonej 22 stycznia 2012 r. nowelizacji Kodeksu Etyki Aptekarza Rzeczypospolitej Polskiej nadrzędnym obowiązkiem farmaceuty jest ochrona zdrowia i życia. Warto zauważyć, że chociaż w nazwie kodeksu pada słowo aptekarz, jego postanowienia stosuje się odpowiednio do wszystkich osób wykonujących zawód farmaceuty, w tym np. zatrudnionych na uczelniach wyższych. Produkty lecznicze, które przywracają stan fizjologiczny organizmu człowieka, np. środki przeciwzapalne, hipotensyjne, przeciwbakteryjne, nie budzą żadnych wątpliwości moralnych [4, 5]. Inaczej jest w przypadku antykoncepcji hormonalnej, a w szczególności postkoitalnej, której mechanizm polega na uniemożliwieniu zagnieżdżenia się zarodka w macicy. Działanie antykoncepcji hormonalnej ma 4 główne punkty uchwytu i są to: blokada owulacji (nie zawsze całkowita), zagęszczenie śluzu szyjki macicy uniemożliwiające w większości przypadków przejście plemników z pochwy do jamy macicy, wpływ na perystaltykę jajowodów oraz zahamowanie rozwoju błony śluzowej endometrium. Dwa ostatnie mechanizmy budzą najwięcej kontrowersji etycznych, ponieważ gdy dojdzie Tom 71 nr 8 2015 do zapłodnienia, uniemożliwione zostaje zagnieżdżenie się zarodka w niedostatecznie rozwiniętym endometrium, co skutkuje poronieniem. Podobnie na skutek opóźnienia w transporcie jajowodowym dochodzi do zahamowania w rozwoju potencjalnie zdolnego do życia embrionu. Często pacjentki nie są nawet informowane przez lekarzy o takim mechanizmie działania, a informacje zawarte w ulotkach dołączonych do preparatów są ogólnikowe, niejasne i nierzetelnie sformułowane lub nawet pomijają opis mechanizmu działania antykoncepcyjnego. Powyżej przedstawiony pogląd jest oparty na medycznych, racjonalnych przesłankach i ma ugruntowane biologicznie uzasadnienie, zgodnie z którym za początek życia uznaje się moment zapłodnienia, nie zaś moment zagnieżdżenia zarodka w macicy [6]. Ciąża jest stanem fizjologicznym, a nie chorobą, dlatego stosowanie preparatów hamujących implantację ludzkich zarodków prowadzi do zburzenia tego stanu i harmonii biologicznej organizmu, niejednokrotnie wywołując negatywne skutki zdrowotne [5]. Do głównych działań niepożądanych tego typu preparatów należą: zakrzepica zatorowa żył, zakrzepica tętnicza czy też zaburzenia sercowo-naczyniowe. Często stosowanym argumentem wśród przeciwników wprowadzenia klauzuli sumienia jest terapia hormonalna przy takich dolegliwościach, jak m.in.: nadmierne krwawienia miesiączkowe, regulacja cyklu, bolesne miesiączkowanie wywołane endometriozą czy też trądzik pospolity, co stanowi dodatkowe uzasadnienie dyspensowania tych preparatów w aptece. Dla farmaceutów, dla których życie jest wartością nadrzędną nie tylko ze względów religijnych, ale również czysto etycznych, kwestia antykoncepcji hormonalnej i jej mechanizmów działania w istocie stanowi poważny dylemat moralny. Regulacje prawne na świecie Z aspektem klauzuli sumienia w sposób szczególny zaangażowane są Stany Zjednoczone i Wielka Brytania. Temat oraz dyskusje dotyczące sprzeciwu sumienia pojawiły się w Stanach Zjednoczonych bardzo wcześnie, gdyż już na początku lat 60. XX w. Było to rezultatem wprowadzenia tabletek antykoncepcyjnych na rynek farmaceutyczny [7]. W amerykańskim prawie ten zapis został po raz pierwszy wprowadzony w odpowiedzi na decyzję Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych w sprawie Roe przeciwko Wade w 1973 r. [8]. Dzięki temu pracownicy służby zdrowia w 46 stanach mogli odmówić wykonania aborcji, w 14 stanach odmówić przepisywania antykoncepcji, a w 18 stanach sprzeciwić się sterylizacji [9]. W ostatnich latach również amerykańscy farmaceuci zaczęli walczyć o takie uregulowania prawne, a ich działania nasiliły się po 3

Tabela 1. Regulacje prawne dotyczące klauzuli sumienia w niektórych stanach USA Stany Arizona, Arkansas, Południowa Dakota, Idaho, Missisipi, Georgia Colorado, Florida, Illinois, Maine, Tennessee California, Delaware, Massachusetts, Nevada, New York, Północna Karolina, Oregon Illinois, New Jersey, Washington, Wisconsin Regulacje prawne prawo do odmówienia wydania antykoncepcji doraźnej w sytuacji, gdy jest to niezgodne z poglądami aptekarza prawo do klauzuli sumienia skierowane do szerokiego środowiska medycznego bez wyszczególnienia farmaceutów aptekarz ma obowiązek wydać dany środek leczniczy lub wskazać aptekę, w której jest on dostępny dopuszczalna jest odmowa realizacji recepty ale tylko wówczas, gdy w aptece jest dostępny inny farmaceuta, który wyda dany lek wprowadzeniu w 1998 r. na rynek Planu B, czyli antykoncepcji awaryjnej [10]. Prawo stanowe nie reguluje sprawy klauzuli sumienia, dlatego poszczególne stany wprowadziły własne ustalenia, część z nich została przedstawiona w tabeli 1 [11 14]. Prawo farmaceutyczne w Wielkiej Brytanii zezwala aptekarzowi na odmówienie wydania leku, jeśli jest to sprzeczne z jego religią lub zasadami etycznymi [15]. Jednak głównymi argumentami przeciw klauzuli sumienia są trzy pierwsze zapisy Kodeksu Etyki Farmaceutów Królewskiego Towarzystwa Farmaceutycznego (The Royal Pharmaceutical Society). Zgodnie z nimi farmaceuta, jako podstawowe i najważniejsze zadanie, powinien traktować opiekę nad pacjentem poprzez dokonanie profesjonalnej oceny jego potrzeb, przy zachowaniu należytego szacunku [15, 16]. Zwolennicy klauzuli sumienia uważają, że poprzez zgodne z etyką zawodową prawo, mogą traktować z należytym szacunkiem zarówno kobietę (matkę), jak i nienarodzone dziecko. Zgodnie z opinią opublikowaną przez Lancet i popieraną przez większość brytyjskich farmaceutów, w swojej pracy powinni działać dla dobra społeczeństwa bez względu na własne przekonania [25]. Celem nadrzędnym powinno być bowiem poszanowanie decyzji pacjenta oraz udzielanie potrzebnej informacji, która umożliwi uzyskanie wymaganych świadczeń. Dodatkowo, przed zatrudnieniem w nowym miejscu pracy, farmaceuta ma obowiązek poinformować przełożonego o swoich wątpliwościach w zakresie świadczenia niektórych usług. To daje możliwość wdrożenia odpowiednich działań umożliwiających pacjentom dostęp do wszystkich usług, mimo zatrudniania farmaceutów, którzy ze względu na swoją wiarę i stosowanie klauzuli sumienia mogą odmówić realizacji pewnych świadczeń [17]. W Wielkiej Brytanii tabletkę po stosunku można uzyskać na kilka rożnych sposobów. Można udać się do lekarza lub przychodni po receptę, jednak bardziej popularne i łatwiejsze dla pacjentki jest udanie się do apteki i odbycie rozmowy z farmaceutą. W aptece, bez recepty, tabletkę można otrzymać w dwojaki sposób: a) kupić jako OTC levonelle one (over-the-counter, bez recepty, rycina 1), b) otrzymać bezpłatnie, jeżeli apteka jest zarejestrowana i może wydawać zgodnie z regulacjami NHS (National Health Service) zawartymi w PGDs (Patient Group Directions). PGDs pozwalają farmaceucie wydać produkt leczniczy dostępny na receptę (prescription-only medicines, POMs) konkretnej grupie pacjentów, mimo że nie posiadają recepty [22]. Każdorazowo, niezależnie od sposobu wydania, farmaceuta przeprowadza z pacjentką wywiad. Po uzyskaniu wszystkich potrzebnych informacji decyduje czy wydać lek, czy skierować pacjentkę do poradni. W przypadku gdy wydanie konkretnego leku jest niezgodne z sumieniem farmaceuty, ma on obowiązek skierować pacjentkę do innego farmaceuty, innej apteki lub ośrodka opieki zdrowotnej (rycina 2). Regulacje prawne w Polsce Rycina 1. Levonelle (fot. Aneta Paluch) Polskie ustawodawstwo farmaceutyczne jednoznacznie określa sytuacje, w których farmaceuta w aptece może odmówić wydania produktu leczniczego. Zgodnie ze stanowiskiem Naczelnej Izby Aptekarskiej, farmaceuta nie ma prawa odmówić wydania prawidłowo przepisanego na recepcie leku [6]. W przypadku odmowy apteka może nawet stracić zezwolenie. Z argumentacją taką, prezentowaną np. przez Główny Inspektorat farmaceutyczny, nie zgadzają się niektórzy eksperci z zakresu prawa farmaceutycznego. Ponadto, co jest nadrzędną kwestią, prawo farmaceutyczne ma chronić życie i zdrowie pacjentów. Wszystkie inne obowiązki są substytutowe wobec tego podstawowego celu. 4 Tom 71 nr 8 2015

FARMACJA SPOŁECZNA Rycina 2. Kwestionariusz wywiadu do tabletki dzień po w Wielkiej Brytanii Tom 71 nr 8 2015 5

Rycina 2. Kwestionariusz wywiadu do tabletki dzień po w Wielkiej Brytanii (cd.) 6 Tom 71 nr 8 2015

FARMACJA SPOŁECZNA Klauzula zdrowia Warto natomiast dodać, że polskim farmaceutom przysługuje tzw. klauzula zdrowia. Wynika to z literalnego brzmienia ustawy Prawo Farmaceutyczne, gdzie w artykule 96 czytamy: farmaceuta i technik farmaceutyczny mogą odmówić wydania produktu leczniczego, jeżeli jego wydanie może zagrażać życiu lub zdrowiu pacjenta (art. 96, ustawa Prawo Farmaceutyczne z 6 września 2001 r., Dz.U. 2001 nr 126, poz. 1381). Przepis ten umożliwia farmaceucie niewydanie produktu leczniczego, w momencie gdy np. aptekarz ma uzasadnione podejrzenie, że dojdzie do zagrażającej życiu pacjenta sytuacji, np. w konsekwencji interakcji lekowej. W praktyce jednak niezwykle istotne jest, aby nie podważać zaufania pacjenta do lekarza i terapii przez niego zaordynowanej (wynika to wprost z art. 11 wspomnianego już w niniejszym artykule kodeksu etyki). Ponadto wiele produktów leczniczych stosowanych jest off label, co bez dostępu do kompletnej dokumentacji medycznej pacjenta jest trudne do stwierdzenia. Z drugiej jednak strony nieskorzystanie z tzw. klauzuli zdrowia, w sytuacji w której zajdzie taka konieczność, może być postrzegane jako niedopełnienie obowiązków zawodowych. Wydaje się, że uprawniony jest wniosek, że ustawodawca, nakładając ten obowiązek prawny na farmaceutów, nie zagwarantował odpowiednich narzędzi do jego pełnej realizacji. Zarówno ustawa Prawo farmaceutyczne z 6 września 2001 r., jak i ustawa z 19 kwietnia 1991 r. o izbach aptekarskich, tekst jednolity Dz.U. z 2008 r. nr 136, poz. 856, jako główny cel pracy aptekarza stawiają troskę o dobro pacjenta. Zgodnie z tym farmaceuta powinien z jednej strony zapewnić dostęp do środków leczniczych, z drugiej natomiast ograniczyć go w momencie, gdy zaistnieje ryzyko użycia tych produktów w celach niezgodnych z zaleceniami medycznymi [18]. W analizie polskich regulacji prawnych odnoszących się do klauzuli sumienia należy zwrócić uwagę na art. 96, ust. 4 ustawy Prawo farmaceutyczne, który stanowi, że farmaceuta i technik farmaceutyczny mogą odmówić wydania produktu leczniczego, jeżeli jego wydanie może zagrażać życiu lub zdrowiu pacjenta, co gwarantuje według niektórych ekspertów ochronę również poczętej istocie ludzkiej we wczesnym etapie jej istnienia [19]. Przeciwko prawu do odmowy wydania produktu przywoływany jest zapis art. 95 ustawy Prawo farmaceutyczne, który określa pozycję, jaką zajmują apteki w kwestii zaopatrywania pacjentów w środki lecznicze: Apteki ogólnodostępne są zobowiązane do posiadania produktów leczniczych i wyrobów medycznych w ilości i asortymencie niezbędnym do zaspokojenia potrzeb zdrowotnych miejscowej ludności, Tom 71 nr 8 2015 ze szczególnym uwzględnieniem leków refundowanych, na które ustalono limit ceny na podstawie odrębnych przepisów, z zastrzeżeniem ust. 2 dotyczącego dostępności środków odurzających i substancji psychotropowych [19]. Tu jednak należy zwrócić uwagę, że w kwestii antykoncepcji obowiązek zapewnienia obywatelom swobodnego dostępu do metod i środków służących świadomej prokreacji dotyczy organów administracji, którymi nie są apteki (art. 2 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, Dz.U. nr 17, poz.78 ze zm.). W Paragrafie 5 Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 18 października 2002 r. w sprawie wydawania produktów leczniczych i wyrobów medycznych z apteki, zostały określone sytuacje, w których aptekarz ma prawo odmówić sprzedaży danego środka leczniczego. Należą do nich: uzasadnione podejrzenie, co do wiarygodności recepty, konieczność dokonania zmian, np. w składzie, na skutek niezgodności bez możliwości skontaktowania się w tej sprawie z osobą uprawnioną do realizacji recept. Z tego aktu prawnego farmaceuta może skorzystać również w momencie, gdy od dnia sporządzenia danego leku recepturowego upłynęło 6 dni lub gdy osoba przedstawiająca receptę nie ukończyła 13 roku życia [20]. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 8 marca 2012 r. w sprawie recept lekarskich, farmaceuci mają prawo do odmowy wydania produktów leczniczych w przypadku uzasadnionego podejrzenia sfałszowania danej recepty [21]. Z kolei art.3 Kodeksu Etyki Aptekarza Rzeczypospolitej Polskiej, na który często powołują się sympatycy sprzeciwu sumienia, podaje że aptekarz, będąc osobiście odpowiedzialnym za wykonywaną pracę, jest wolny w podejmowaniu swoich zachowań, zgodnie ze swym sumieniem i współczesną wiedzą medyczną [4]. Dodatkowo należy zwrócić uwagę na prawo do wolności wyznania i sumienia, które gwarantowane jest przez Konwencję Praw Człowieka oraz Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej [6]. Polska jako cześć Unii Europejskiej podlega prawu uchwalanemu przez Komisję Europejską, która to zdecydowała na początku stycznia 2015 r, że środek ellaone (octan uliprystalu) może być dostępny w krajach Unii Europejskiej bez recepty. Jednak ostateczna decyzja należy do władz poszczególnych krajów członkowskich. Ministerstwo Zdrowia przygotowuje obecnie rozporządzenie mające regulować dostępność pigułki, głównie wiek osoby, której można wydać ellaone. Do czasu wejścia w życie przepisów regulujących kwestie sporne lek ma status bez recepty i, pod warunkiem że jest dostępny, może być sprzedany bez jakichkolwiek ograniczeń wiekowych. Ministerstwo Zdrowia zmierza do ograniczenia dostępności ellaone bez recepty dla 7

osób poniżej 15 roku życia (15 lat to w Polsce tzw. wiek przyzwolenia, zgodnie z art. 200 Kodeksu karnego karalne jest obcowanie płciowe z małoletnim poniżej lat 15), rycina 3. Wyżej wymienione akty prawne nie określają jednoznacznie czy aptekarz ma prawo, czy też nie, odmówić realizacji recepty, kierując się własnymi poglądami i sumieniem. Korzyści płynące z klauzuli sumienia podsumowanie Sprzeciw sumienia jest standardem prawnym umożliwiającym większą wolność w podejmowaniu profesjonalnych decyzji w zawodach medycznych i nadanie go polskim farmaceutom znacznie podniosłoby prestiż profesji, stawiając farmaceutów na równi z innymi przedstawicielami zawodów medycznych. Należy zaznaczyć, że zapis ten nie odnosi się wyłącznie do antykoncepcji hormonalnej, lecz również do innych środków, których stosowanie może być szkodliwe dla pacjenta, np.: botoks, lub budzić kontrowersje, jak np. przygotowywane w aptekach szpitalnych zestawy do eutanazji bądź dostępne w aptekach otwartych środki wykorzystywane do wspomagania samobójstwa czy też preparaty stosowane przy zapłodnieniu in vitro. Prawo jednostki do wolności sumienia i wyznania stanowi podstawę funkcjonującej w naszym kraju demokracji i to właśnie na nim oparta jest klauzula sumienia, nie zaś na regułach chrześcijańskich, z którymi często jest utożsamiana. Klauzula sumienia gwarantuje możliwość sprzeciwu wobec pewnych praktyk zarówno katolikom, jak również osobom niekierującym się wyznaniem, lecz zasadami etycznymi oraz dowodami naukowymi. Zapis ten nie ogranicza jednak wolności kobiet i nie ocenia antykoncepcji hormonalnej. Środki antykoncepcyjne są produktami leczniczymi dostępnymi i sprzedawanymi w aptekach i dostępność do tego rodzaju preparatów jest konieczna, zważywszy na ich wykorzystanie nie tylko w celach antykoncepcyjnych, lecz również leczniczych. Dobrym pomysłem byłby dostęp farmaceutów aktywnie biorących udział w procesie leczenia pacjentów do dokumentacji medycznej pacjenta lub wprowadzenie stosowanych obecnie, np. w Wielkiej Brytanii, odpowiednich oznaczeń na recepcie identyfikujących cel przepisania preparatu oraz regulujących odpłatność (preparaty hormonalne stosowane w celach leczniczych, np. na trądzik, są płatne, natomiast jako środki antykoncepcyjne nie są płatne). Stanowiłoby to zabezpieczenie przed powoływaniem się na klauzulę sumienia w sytuacji terapeutycznego zastosowania leku, kiedy to klauzula sumienia nie ma podstaw do zastosowania. Obowiązkiem farmaceuty jest ochrona życia i zdrowia pacjentów od momentu poczęcia aż do naturalnej śmierci. Farmaceuci, którzy nie zgadzają się z farmakologiczną antykoncepcją powinni mieć prawo wyboru. Jednak należy również zapewnić dostęp do dopuszczonych do obrotu produktów leczniczych pacjentom. Nie ulega wątpliwości, że legislacja klauzuli sumienia, podobnie jak wprowadzenie powszechnej opieki farmaceutycznej, stanowi istotne wyzwanie dla polskiego systemu opieki zdrowotnej. Otrzymano: 2015.03.16 Zaakceptowano: 2015.06.05 Piśmiennictwo Rycina 3. EllaOne (fot. Aneta Paluch) 1. Mezglewski A., Misztal H., Stanisz P.: Prawo wyznaniowe, Wyd. C. H. Beck, Warszawa, 2008, 101 111. 2. Pawlikowski J.: Prawo do wyrażania sprzeciwu sumienia przez personel medyczny - problemy etyczno-prawne, Prawo i Medycyna, 2009, 11, 29-42. 3. Rezolucja Rady Europy nr 1763 w sprawie klauzuli sumienia (prawo do powołania się na klauzulę sumienia w służbie zdrowia, Życie i płodność, 4/2010. 4. Kodeks Etyki Aptekarza Rzeczypospolitej Polskiej zatwierdzony Uchwałą Nr VI/25/2012 VI Krajowego Zjazdu Aptekarzy w dniu 22 stycznia 2012 roku. 5. Magowska A.: Prawo farmaceutów do sprzeciwu sumienia, Czasopismo Aptekarskie, 2008,169,32-33. 6. Blumczyńska J.: ANTY-klauzula sumienia, praca specjalizacyjna z farmacji aptecznej, Poznań 2010, [dostęp on-line, stan na dzień 26.06.2014]. 7. Eide K.: Can a pharmacist refuse to fill birth control prescription on moral or religious grounds, California Western Law Review, 2005, 42, 122. 8. Flynn D.P.: Pharmacist conscience clauses and access to oral contraceptives, Journal of Medical Ethics, 2008,34,517 520. 9. Phillips K.D.: Promulgating Conscience: Drafting pharmacist conscientious objector clauses that balance a pharmacist s moral right to refuse to dispense medication with non-beneficiaries economics 8 Tom 71 nr 8 2015

FARMACJA SPOŁECZNA and legal right, Michigan State Journal of Medicine & Law, 2011, 15, 231. 10. Shaw J.T.: Conceiving Plan B: A proposal to resolve the conflict between women and conscientiously objecting pharmacist over access to emergency contraceptives, Washington & Lee Journal of Civil Rights and Social Justice, 2010, 16, 566. 11. Evans E.W.: Conscientious objection: A pharmacist s right or professional negligence? 2007, 2, 139-141. 12. National s Women Law Centre, Pharmacy Refusals: State Laws, Regulations and Policies,29 March 2011, [dostęp on-line, stan na dzień 8.03.2014]. 13. Pharmacist Conscience Clauses: Laws and Information Updated May 2012, [dostępny on-line, stan na dzień 26.06.2014]. 14. Snyder D. A.: Reasonable Time, Place and Manner Restriction: Medicare Reimbursement Law Should Require Pharmacists to Fill Prescriptions Regardless of Personal Belief, American Journal of Law & Medicine, 2010, 36, 652 681. 15. Deans Z.: Conscientious objection in pharmacy practice in Great Britain, Bioethics, 2013, 1, 48-57. 16. Royal Pharmaceutical Society of Great Britain, Code of ethics for Pharmacists and Pharmacy Technicians, 1th of August 2007, London: Pharmaceutical Press. 17. Balmer L.: Royal Pharmaceutical Society and conscientious objectors, The Lancet, 2006, 17, 367(9527), 1980. 18. Zimmermann A.: Apteka jako ośrodek świadczący opiekę farmaceutyczną, Warszawa: Farmpress, 2010, 162 168. 19. Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne (tekst jednolity Dz. U. z 2008 r. Nr 45, poz. 271 ze zm.) 20. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 października 2002 r. w sprawie wydawania z apteki produktów leczniczych i wyrobów medycznych (Dz. U. 2002 nr 183 poz. 1531). 21. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 8 marca 2012 r. w sprawie recept lekarskich (Dz. U. z 2012 r., poz. 260). 22. http://www.pagb.co.uk/information/docs/06_ehc_pgd_aug_06. doc; stan z dn. 26.06.2014 r. 23. Service specification for the pharmacy contractor provision of an emergency hormonal contraceptive service in somerset, stan z dn. 26.06.2014 r. 24. Guidance on the provision of pharmacy services affected by religious and moral beliefs, wrzesień 2010, stan z dn. 26.06.2014 r. 25. Cooper R.J., Bissell P., Wingfield J.: Ethical, religious and factual beliefs about the supply of emergency hormonal contraception by UK community pharmacists, stan z dn. 26.06.2014 r. Tom 71 nr 8 2015 9