GMINNA EWIDENCJA ZABYTKÓW Miasta Jaworzna

GMINNA EWIDENCJA ZABYTKÓW Miasta Jaworzna Zamawiający: Gmina Jaworzno, ul. Grunwaldzka 33, 43-600 Jaworzno Opracowanie: Pracownia Projektowa Artop, ul. Traktorzystów 33, 40-69 Katowice Zespół autorski: mgr inż. arch. Jolanta SINGER - ZEMŁA mgr inż. arch. Marek ZEMŁA czerwiec 2012

Spis treści : nr zawartość strona 1 Podstawa formalna, cel i zakres opracowania 3 2 Metodologia opracowania i przeanalizowane materiały 3 3 Uwarunkowania formalno prawne ochrony zabytków 4 4 Stan dziedzictwa kulturowego na terenie miasta Jaworzna 4 4.1 Zabytki objęte ochroną prawną przez wpis do rejestru 4 4.2 Zabytki chronione ustaleniami miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego 4.3 Obiekty i zespoły o walorach zabytkowych istotne dla dziedzictwa kulturowego miasta 4.4 Budynki dotychczas chronione - kryteria braku wskazań do dalszej ochrony Zestawienia tabelaryczne - legenda 6 6 Wykaz wykorzystanych materiałów i dokumentów źródłowych 7 7 Bibliografia 7 Załączniki : - Zestawienia tabelaryczne obiektów Tabela 1A. Obiekty i tereny wpisane do rejestru zabytków - ujęte w Wojewódzkiej i Gminnej Ewidencji Zabytków Tabela 1B. Strefy - tereny ujęte w Wojewódzkiej i Gminnej Ewidencji Zabytków Tabela 1C. Zabytki archeologiczne ujęte w Wojewódzkiej i Gminnej Ewidencji Zabytków Tabela 2. Zabytki nieruchome - obiekty ujęte w Wojewódzkiej i Gminnej Ewidencji Zabytków Tabela 3. Zabytki nieruchome - obiekty ujęte w Gminnej Ewidencji Zabytków Dla obiektów zawartych w tabelach 1, 2 i 3 opracowano karty adresowe zabytków Tabela 4. Budynki dotychczas chronione - brak wskazań do dalszej ochrony -Karty adresowe zabytków nieruchomych Wojewódzkiej i Gminnej Ewidencji Zabytków 148 sztuk - Karty adresowe zabytków nieruchomych Gminnej Ewidencji Zabytków 14 sztuk - Płyta DVD zawierająca: - Część opisową i tabele w postaci cyfrowej (format pdf) - Karty adresowe wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków w postaci cyfrowej (format jpg) - Fotografie obiektów przypisanych do poszczególnych kategorii (format jpg) 2

1. PODSTAWA FORMALNA, CEL I ZAKRES OPRACOWANIA 1.1. Podstawa opracowania - Umowa nr UA-ZP.272.12.2011 nt Gminna ewidencja zabytków miasta Jaworzna zawarta w dniu 21 października 2011r. pomiędzy Gminą Jaworzno, ul. Grunwaldzka 33, 43-600 Jaworzno a Pracownią Projektową Artop, Jolanta Singer-Zemła, Marek Zemła, ul. Traktorzystów 33, 40-69 Katowice 1.2. Cel opracowania Celem opracowania było wykonanie gminnej ewidencji zabytków miasta Jaworzna zgodnie z Art.22 ust.4 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. nr 162, poz. 168 z późniejszymi zmianami). Karty ewidencyjne zabytków nieruchomych przygotowano do przekazania Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków w Katowicach do ostatecznej weryfikacji listy zabytków do ochrony. 1.3. Zakres opracowania Opracowanie zostało wykonane w zakresie zgodnym z wymaganiami Zamawiającego zawartymi w zaproszeniu do złożenia oferty z dnia 3 października 2011, złożoną ofertą oraz wymogami Art.22 ust.4 i Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (cytowanej powyżej). 2. METODOLOGIA OPRACOWANIA I PRZEANALIZOWANE MATERIAŁY W ramach niniejszego opracowania przeprowadzono wstępną aktualizację i weryfikację list obiektów do ujęcia w gminnej ewidencji zabytków miasta Jaworzna na podstawie analiz materiałów kartograficznych (aktualnych map, zdjęć lotniczych i satelitarnych), wizji w terenie a następnie zlokalizowano je na podkładach mapowych i sporządzono spis adresowy Prace nad opracowaniem listy zabytków nieruchomych obejmowały kolejno : - wykonanie wstępnej analizy stanu dziedzictwa kulturowego na terenie miasta Jaworzna w zakresie uwarunkowań formalno-prawnych, uwarunkowań planistycznych wraz z waloryzacją zabudowy w formie badań archiwalnych w oparciu o posiadane materiały, publikacje i informacje - sporządzenie listy obiektów do weryfikacji będącej sumą list zawartych w : Rejestr zabytków, Wykaz zabytków nieruchomych z terenu gminy Jaworzno wyznaczonych przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków do ujęcia w wojewódzkiej ewidencji zabytków (2010), lista obiektów zabytkowych koniecznych do objęcia ochroną konserwatorską przekazana przez Muzeum w Jaworznie (2008), listy obiektów zabytkowych z terenu miasta Jaworzna włączonych do wojewódzkiej ewidencji zabytków (2006), obowiązującym Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Jaworzno, miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz starszych opracowaniach ( Katalog obiektów objętych ochroną konserwatorską w mieście Jaworznie z 1992r i opracowanie analityczne dla przebudowy Rynku i jego okolic z 2007r). - opracowanie cyfrowej bazy danych dla obiektów ze sporządzonej listy i ich zlokalizowanie na podkładach mapowych, przygotowanie map i tabel do pracy w terenie - ocenę stanu istniejącego obiektów z powyższej listy, która została przeprowadzona na podstawie wizji w terenie wraz z dokumentacją fotograficzną. W trakcie prac w terenie sprawdzano również przypadki braku budynku o wskazanym na liście adresie (stwierdzono przypadki wyburzenia budynków, zmiany adresu a także pomyłek pisarskich na listach). Włączono do listy dodatkowe obiekty o walorach kulturowych - do przeanalizowania, które były pominięte na przekazanych listach. Łącznie na liście obiektów przeanalizowanych znalazło się 449 pozycji. Faza analiz zakończyła się wykonaniem list obiektów w podziale na kategorie. Przyjęto zasadę weryfikacji listy obiektów wskazanych do ochrony ze względu na ich wartość historyczną i artystyczną oraz stan zachowania cech zabytkowych - co spowodowało znaczne ograniczenie ilości obiektów objętych listą. Sporządzono wstępną listę obiektów wskazanych do ochrony w formie wpisu do gminnej ewidencji zabytków, zawierającą 262 budynki i 6 terenów łącznie 268 pozycji oraz listę budynków dotychczas chronionych w różnej formie - brak wskazań do dalszej ochrony, zawierającą 182 pozycje Dla obiektów wskazanych do ochrony w formie wpisu do gminnej ewidencji zabytków opracowano karty adresowe zgodnie z wymogami wymienionego powyżej rozporządzenia i przekazano w lutym 2012r. Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków w Katowicach do ostatecznej weryfikacji listy zabytków do ochrony. 3

Po otrzymaniu pisma WKZ K-PT.140..2012.RW z dnia 14 marca 2012r. i zawartego w nim Wykazu zabytków nieruchomych z terenu Gminy Jaworzno wyznaczonych przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków do ujęcia w Wojewódzkiej Ewidencji Zabytków (stan na 07.03.2012). Prezydent Miasta Jaworzna wraz z autorami opracowania ustosunkował się zarówno do treści pisma jak i załączonej listy. Wykonano korektę opracowania, przy uwzględnieniu wytycznych WKZ - ale przy eliminacji zawartych na dostarczonej liście błędów. Wymagało to przeorganizowania list zabytków wskazanych do ochrony poprzez ich podział na Tabela 1. Obiekty wpisane do rejestru zabytków oraz tereny i zabytki archeologiczne - ujęte w Wojewódzkiej i Gminnej Ewidencji Zabytków łącznie 33 pozycje (w tym: 3 obiekty rejestrowe, terenów, 2 zabytków archeologicznych) Tabela 2. Zabytki nieruchome - obiekty ujęte w Wojewódzkiej i Gminnej Ewidencji Zabytków 117 obiektów Tabela 3. Zabytki nieruchome - obiekty ujęte w Gminnej Ewidencji Zabytków 143 obiekty W Tabeli 3. znalazły się zabytki, w stosunku do których WKZ wyraził zamiar eliminacji ich z listy Wojewódzkiej Ewidencji Zabytków, a które miasto pragnie chronić zapisami planów miejscowych. Obiekty i tereny zawarte w tabelach 1, 2 i 3 będą podstawą prowadzenia w sposób prawidłowy polityki ochrony zabytków na terenie Gminy. Tabela 4. Budynki dotychczas chronione - brak wskazań do dalszej ochrony 203 pozycje Pismem WKZ K-PT.140..2012.RW z dnia 26 kwietnia 2012r. Wojewódzki Konserwator Zabytków zaakceptował powyższe rozwiązanie oraz dostarczył skorygowany i uporządkowany Wykaz zabytków nieruchomych z terenu Gminy Jaworzno wyznaczonych przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków do ujęcia w Wojewódzkiej Ewidencji Zabytków (stan na 20.04.2012). 3. UWARUNKOWANIA FORMALNO-PRAWNE OCHRONY ZABYTKÓW Zasady ochrony zabytków w Polsce regulowane są zapisami ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. nr 162, poz. 168 z późniejszymi zmianami). Art. 7. Formami ochrony zabytków są: 1) wpis do rejestru zabytków; 2) uznanie za pomnik historii; 3) utworzenie parku kulturowego; 4) ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach. W zakresie gminnej ewidencji zabytków obowiązują zapisy Art. 22. 4. Wójt (burmistrz, prezydent miasta) prowadzi gminną ewidencję zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy.. W gminnej ewidencji zabytków powinny być ujęte: 1) zabytki nieruchome wpisane do rejestru; 2) inne zabytki nieruchome znajdujące się w wojewódzkiej ewidencji zabytków; 3) inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. oraz Rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem. 17. 1. Karta adresowa zabytku nieruchomego zawiera następujące rubryki: 1) nazwa; 2) czas powstania; 3) miejscowość; 4) adres; ) przynależność administracyjna; 6) formy ochrony; 7) opracowanie karty adresowej; 8) fotografia z opisem wskazującym orientację albo mapa z zaznaczonym stanowiskiem archeologicznym. 2. Wzór karty adresowej zabytku nieruchomego określa załącznik nr 6 do rozporządzenia. 4

4. STAN DZIEDZICTWA KULTUROWEGO NA TERENIE MIASTA JAWORZNA Aktualnie na terenie miasta Jaworzno zabytki chronione są w formie: - wpisu do rejestru zabytków, - ustaleń ochrony w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego dla indywidualnie wskazanych obiektów oraz stref ochrony konserwatorskiej. Na terenie miasta Jaworzno nie ma obiektów uznanych za pomnik historii oraz nie utworzono parku kulturowego. Do wojewódzkiej ewidencji zabytków włączono 12 obiektów posiadających karty ewidencyjne. 4.1 Zabytki objęte ochroną prawną przez wpis do rejestru zabytków Spośród zabytków nieruchomych, wymienionych w art. 6 ust. 1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, na terenie miasta Jaworzno rejestr zabytków obejmuje 3 pozycje 1) nr rej. C/840/68 - grodzisko kultury łużyckiej, leżące na południowy wschód od miasta na górze zwanej Grodzisko; Jaworzno - miasto. 2) nr rej. A/141/90 - budynek dawnej rzeźni z końca XVIII w., wzniesiony w stylu neorenesansu o uproszczonych formach. Granice obejmują budynek wraz z otoczeniem; Jaworzno Ciężkowice, ul. Ks. Mroczka 143, 3) nr rej. A/218/07 - budynek kościoła parafialnego świętej Elżbiety Węgierskiej oraz jego najbliższe otoczenie z drzewostanem i murowane ogrodzenie, usytuowane w Jaworznie Szczakowej przy ul. Jana III Sobieskiego 1. Wymieniony w piśmie WKZ obiekt nr rej. A/1419/90 - zabudowa dawnej Huty Szkła z początku XX w., wzniesiona w stylu operującym uproszczonymi formami historyzmu; Jaworzno Dąbrowa Narodowa, ul. Dąbrowska został na wniosek Prezydenta Miasta Jaworzna skreślony z rejestru dnia 20.08.2007 r. Decyzja DOZ-AD/00/84/48/06 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego 4.2. Zabytki chronione ustaleniami miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego Według stanu na lipiec 2011 w Jaworznie obowiązywało 3 miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego z czego od czasu uchwalenia w 200 pierwotnej wersji aktualnie obowiązującego Studium, sporządzono 20 planów miejscowych. Z wymienionych powyżej obiekty wskazane do ochrony konserwatorskiej występują w 18 planach łącznie w niniejszym opracowaniu przeanalizowano 171 zabytków nieruchomych wskazanych do ochrony indywidualnej w planach. Zgodnie z zasadami podanymi w pkt.2 w zależności od ich wartości zostały zweryfikowane i 122 obiekty oraz 3 tereny zostały wskazane do objęcia gminną ewidencją zabytków. 4.3. Obiekty i zespoły o walorach zabytkowych istotne dla dziedzictwa kulturowego miasta Obok zabytków wpisanych do rejestru i chronionych ustaleniami miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, na terenie miasta Jaworzno istnieje wiele innych obiektów, zespołów zabytkowych oraz układów urbanistycznych posiadających wartość historyczną i kulturową. Niniejsze opracowanie ze względu na zakres gminnej ewidencji zabytków, obejmujący zabytki nieruchome zawiera listę sporządzoną w sposób opisany w pkt. 2 obejmującą 271 obiektów dotychczas nie chronionych prawnie. Zgodnie z zasadami podanymi w pkt.2 w zależności od ich wartości zostały zweryfikowane i z tej listy 139 dzieł architektury lub budownictwa jest postulowanych do objęcia ochroną w formie indywidualnego wpisu do wojewódzkiej bądź gminnej ewidencji zabytków. Wskazano również nie chronione dotychczas 3 zabytkowe cmentarze jako tereny do objęcia ochroną w formie wpisu do gminnej ewidencji zabytków. 4.4. Budynki dotychczas chronione - kryteria braku wskazań do dalszej ochrony Przyjęto zasadę weryfikacji listy obiektów wskazanych do ochrony ze względu na ich wartość historyczną i artystyczną oraz stan zachowania cech zabytkowych - co spowodowało znaczne ograniczenie ilości obiektów objętych listą. Znalazły się tu również pozycje (adresy) figurujące na dotychczasowych listach a nie istniejące. Nie kwalifikowano do ochrony jedynie ze względu na wiek obiektów o znikomej wartości historycznej i artystycznej przebudowanych w sposób zacierający cechy stylowe oraz w złym stanie technicznym. Dotyczy to zwłaszcza domów mieszkalnych jednorodzinnych, budynków rozproszonych poza historycznymi zespołami zabudowy Grupa 203 obiektów nie wskazanych do dalszej ochrony - zawiera następujące typy obiektów: Usunięte z listy ze względu na całkowity brak wartości zabytkowej

1 - obiekty nowe - prawdopodobnie powstał w miejsce zabytkowego, 2 - obiekty przekształcone w stopniu, który zaciera całkowicie cechy stylowe, 3 - obiekty wyburzone (brak obiektu lub adresu) 4 - obiekty w bardzo złym stanie technicznym (ruina) Usunięte z listy ze względu na bardzo niską wartości zabytkową - obiekty standardowe, przekształcone w stopniu, który zaciera częściowo cechy stylowe, 6 - obiekty ze znikomą wartością artystyczną, bezstylowe, 7 - obiekty standardowe, w złym stanie technicznym. W tabeli 4. Budynki dotychczas chronione - brak wskazań do dalszej ochrony wskazano kryteria usunięcia z listy dla poszczególnych obiektów.. ZESTAWIENIA TABELARYCZNE Legenda do tabel i zbiorów Wartość Stan zachowania Podstawa wartość historyczna lub artystyczna stan zachowania cech stylowych i artystycznych obiektu (nie stan techniczny!) wskazanie obiektu do ochrony konserwatorskiej na podstawie WKZ - wykaz zabytków nieruchomych z terenu gminy Jaworzno wyznaczonych przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków do ujęcia w wojewódzkiej ewidencji zabytków (2010) GEZ - listy obiektów zabytkowych z terenu miasta Jaworzna włączonych do wojewódzkiej ewidencji zabytków (2006) i posiadających karty adresowe S - Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Jaworzno MJ - lista obiektów zabytkowych przekazana przez Muzeum Miasta Jaworzna (2008), KO - Katalog obiektów objętych ochroną konserwatorską w mieście Jaworznie z 1992r mpzp - chronione zapisami miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego AR - opracowanie analityczne dla przebudowy Rynku i jego okolic z 2007r A - wskazane przez autorów opracowania w terenie Grupa GEZ N kwalifikacja obiektów do ochrony - budynki o wysokiej wartości zabytkowej wskazane do objęcia gminną ewidencją zabytków - nie wskazane do ochrony ze względu na całkowity brak wartości zabytkowej lub bardzo niską wartość zabytkową Uwaga - gminna ewidencja zabytków zawiera wykaz zabytków nieruchomych więc nie może zawierać krzyży i kapliczek słupowych, które w rozumieniu ustawy są zabytkami ruchomymi W załączeniu : Tabela 1A. Obiekty i tereny wpisane do rejestru zabytków - ujęte w Wojewódzkiej i Gminnej Ewidencji Zabytków Tabela 1B. Strefy - tereny ujęte w Wojewódzkiej i Gminnej Ewidencji Zabytków Tabela 1C. Zabytki archeologiczne ujęte w Wojewódzkiej i Gminnej Ewidencji Zabytków Tabela 2. Zabytki nieruchome - obiekty ujęte w Wojewódzkiej i Gminnej Ewidencji Zabytków Tabela 3. Zabytki nieruchome - obiekty ujęte w Gminnej Ewidencji Zabytków Dla obiektów zawartych w tabelach 1, 2 i 3 opracowano karty adresowe zabytków nieruchomych Tabela 4. Budynki dotychczas chronione - brak wskazań do dalszej ochrony Integralnym elementem opracowania jest płyta DVD zawierająca foldery z fotografiami obiektów przypisanych do poszczególnych kategorii. 6

6. WYKAZ WYKORZYSTANYCH MATERIAŁÓW I DOKUMENTÓW ŹRÓDŁOWYCH - Umowa nr UA-ZP.272.12.2011 nt Gminna ewidencja zabytków miasta Jaworzna zawarta w dniu 21 października 2010r. pomiędzy Gminą Jaworzno, ul. Grunwaldzka 33, 43-600 Jaworzno a Pracownią Projektową Artop, Jolanta Singer-Zemła, Marek Zemła, ul. Traktorzystów 33, 40-69 Katowice - Wykaz zabytków nieruchomych z terenu gminy Jaworzno wyznaczonych przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków do ujęcia w wojewódzkiej ewidencji zabytków przekazany pismem Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Katowicach znak K-NR-JH/4169/11476/1/10 z dnia 1 grudnia 2010r - Pismo Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Katowicach znak K-RD-KL/4166/4168/06 z 2 października 2006r w sprawie listy obiektów zabytkowych z terenu miasta Jaworzna włączonych do wojewódzkiej ewidencji zabytków - kopie znajdujących się w archiwum Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Katowicach "Decyzji o wpisie zabytków do rejestru" dotyczących zabytków nieruchomych z terenu miasta Jaworzna - karty ewidencyjne zabytków architektury i budownictwa otrzymane przez Zlecającego od Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Katowicach nr wg ewidencji: PSOZ/T/782/96 do PSOZ/T/793/96 (12 sztuk) - karty adresowe Gminnej Ewidencji Zabytków sporządzone w październiku 2007r - wykonawca: Referat Zagospodarowania Przestrzennego w Wydziale Urbanistyki i Architektury Urzędu Miejskiego w Jaworznie (12 sztuk) - lista obiektów zabytkowych koniecznych do objęcia ochroną konserwatorską przekazana przez Muzeum w Jaworznie pismo MMJ-013233/08 z dnia 11.04.2008 r - Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Jaworzna tekst jednolity przyjęty uchwałą VII/ 83 / 2011 Rady Miejskiej w Jaworznie z dnia 28 kwietnia 2011r w sprawie zmiany SUiKZP (w zakresie Ustalenia kulturowe listy: 3. Zabytki nieruchome wyróżniające się w krajobrazie miasta i świadczące o jego historii, proponowane do objęcia ochroną konserwatorską. i 4. Obiekty będące świadectwem kultury materialnej, typowe dla Jaworzna i świadczące o jego historii, wymagające przed likwidacją bądź przebudową sporządzenia dokumentacji inwentaryzacyjnej w porozumieniu ze Śląskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków). - obowiązujące miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego stan na lipiec 2011-3 sztuk i plany będące w opracowaniu (w zakresie list zabytków nieruchomych wskazanych do ochrony) - "Wstępne opracowanie analityczne dla przebudowy Rynku i jego okolic w Jaworznie", wrzesień 2007 opracowanie: Biuro Rozwoju Regionu Sp. z o.o. ul. Skowronków 3, 40-39 Katowice zawierająca m.in. Analiza historyczna układu przestrzennego i zabudowy rynku i Waloryzacja zabudowy - Katalog obiektów objętych ochroną konserwatorską w mieście Jaworznie grudzień 1992r, opracowanie: PPT ELWAT, ul. Kadłubek 1A, 32-00 Chrzanów - Mapy: topograficzna, zasadnicza, ewidencyjna, cyfrowa baza budynków i adresów przekazane przez Zamawiającego - Wykaz zabytków nieruchomych z terenu Gminy Jaworzno wyznaczonych przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków do ujęcia w Wojewódzkiej Ewidencji Zabytków (stan na 07.03.2012). przekazany pismem Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Katowicach znak K-PT.140..2012.RW z dnia 14 marca 2012r - Wykaz zabytków nieruchomych z terenu Gminy Jaworzno wyznaczonych przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków do ujęcia w Wojewódzkiej Ewidencji Zabytków (stan na 20.04.2012). przekazany pismem Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Katowicach znak K-PT.140..2012.RW z dnia 26 kwietnia 2012r 7. BIBLIOGRAFIA I MATERIAŁY ARCHIWALNE Materiały udostępnione przez Muzeum Miasta Jaworzna - Mapy historyczne - Pocztówki i fotografie archiwalne - SA Fabryki cementu Szczakowa film z 2003r - Ikonografia dawnego Jaworzna Wydawnictwo Muzeum Miasta Jaworzna 2008 r. - Wydawnictwo z okazji stulecia nadania praw miejskich 21 IX 1901 21 IX 2001 - Historia miasta Jaworzna - Maria Leś-Runicka - Dzieje przemysłu Stanisław Proksa 7