Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr. OL PAN, 2012, VIII/1, 7-18 DIAGNOZA STANU I WALORÓW PARKÓW MIEJSKICH LUBLINA ORAZ WYTYCZNE DO ICH KSZTA TOWANIA Pawe Adamiec, Ewa Trzaskowska Katedra Kszta towania Krajobrazu, Instytut Architektury Krajobrazu, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Paw a II Department of Landscape Formation, John Paul II Catholic University of Lublin ul. Konstantynów 1H, 20-950 Lublin, e-mail: paweladamiec@kul.pl, etrzaskowska@kul.pl Streszczenie. Parki mog by postrzegane z jednej strony jako warto kulturowa miasta, tereny realizuj ce ró ne potrzeby mieszka ców, z drugiej w kontek cie kszta towania rodowiska przyrodniczego miasta, pe ni cego funkcje przyrodnicze: biologiczne, hydrologiczne i klimatyczne. W obu podej ciach na pierwszy plan wysuwa si warunek kompleksowej oceny i badania ca o ci tworzywa, wskazuj c na istot budowania przez parki systemu, którego celem jest zapewnienie mieszka com miasta dost pu do zieleni. W pracy przeprowadzono wieloaspektowe analizy przestrzeni parków Lublina, które pozwoli y na sformu owanie wytycznych dotycz cych ich kszta towania, modernizacji, aby jak najlepiej pe ni y zadane im funkcje. S owa kluczowe: parki, tereny zieleni, rewitalizacja, Lublin WST P Parki swoj s aw zawdzi czaj naturalnym walorom miejsca, cechom unikatowym, nowatorskim sposobom kreacji przestrzeni, a czasem dobrej reklamie. W ka dej epoce s wska nikiem rozwoju cywilizacyjnego, poziomu ycia, zapisem potrzeb, manifestacj zamo no ci. Obecnie odwiedzanie parków jest form turystyki kulturowej, sposobem rekreacji i odnowy [Zachariasz 2009]. Parki poza wymienionymi funkcjami s równie miejscem, gdzie kszta tuj si warunki ycia dla ró nych organizmów, w tym cennych gatunków flory i fauny [Biadu 2004]. Odnalezienie z otego rodka pomi dzy realizowaniem podstawowych funkcji dla u ytkowników terenu a funkcjami ekologicznymi powinno by poprzedzone szeregiem analiz dotycz cych struktury miejsca oraz uwarunkowa historycznych i przyrodniczych. Celem pracy jest diagnoza stanu zieleni, zagospodarowania i walorów estetycznych parków miejskich Lublina. A nast pnie opracowanie wytycznych do programu dzia a rewitalizacyjnych.
8 P. Adamiec, E. Trzaskowska MATERIA I METODA Analizom poddano 11 parków po o onych na terenie Lublina (ryc. 1), w tym parki wspó czesne, zak adane wraz z rozwojem nowych dzielnic Lublina, dostosowane do aktualnych potrzeb u ytkowników (parki: Rury, Czuby, Kalina) oraz parki historyczne, o znacznym walorach historyczno-kulturowych (parki: W glin, Poczekajka, Abramowice, Bronowice, Ludowy, Saski, Akademicki, Rusa ka) (tab. 1). Wybór badanych obszarów warunkowany by pe nionymi przez nie funkcjami oraz przyrodniczym charakterem. Ryc. 1. Po o enie parków miejskich Lublina: 1. Rury, 2. Czuby, 3. W glin, 4. Poczekajka, 5. Abramowice, 6. Bronowice, 7. Ludowy, 8. Saski, 9. Akademicki, 10. Rusa ka, 11. Kalina Fig. 1. Location of parks in Lublin Przeprowadzone zosta y, inwentaryzacja struktury ro linnej parków i dominuj cych fitocenoz, ocena zagospodarowania parków oraz analizy: sensualna, funkcjonalno-przestrzenno-kompozycyjna, struktury ekologicznej parku. Badaniom podlega y dobór, ilo i stan zachowania ro lin, jako i wiek nasadze,
DIAGNOZA STANU I WALORÓW PARKÓW MIEJSKICH LUBLINA 9 Rury Park Okres powstania Creation date lata 80. XX w Powierzchnia Area 40 ha Czuby 2006 r 27 ha Kalina W glin lata 70. XX w lata 70. XIX w Tabela 1. Charakterystyka parków Lublina Table 1. Description of the parks in Lublin Typ za o enia, dost pno Park type, availability Etap urz dzenia Phase of development park osiedlowy; naturalistyczne za o enie o du ych otwartych uko czony przestrzeniach; park przyrodniczy; ogólnodost pny naturalistyczne za o enie o du ych otwartych przestrzeniach; park przyrodniczy; ogólnodost pny uko czony w 60%, reszta terenu na etapie budowy 6 ha park osiedlowy; ogólnodost pny uko czony 4 ha Poczekajka 1951 r. 7 ha Abramowice 1830 r. 8,5 ha Bronowice 1869 r. 2,6 ha Ludowy 1950 r. 28,5 ha Saski 1837 r. 13 ha Akademicki 1947 r. 6 ha Rusa ka po. XIX w 9 ha park historyczny; naturalistyczne za o enie o charakterze cienistego ogrodu; teren prywatny, zamkni ty park uniwersytecki. za o enie o charakterze cienistego ogrodu wraz z otwartymi terenami muraw. ogólnodost pny park przyszpitalny; ogród barokowy; ostatecznie charakter krajobrazowy; ogólnodost pny przebudowa, zabiegi rewitalizacyjne uko czony uko czony park miejski; naturalistyczne za o enie o charakterze widnego uko czony lasu; ogólnodost pny park historyczny miejski, nawi zuj cy do g ównego fragmentu niewielkie uko czony, ogrodów wersalskich; ogólnodost pnlane roboty budow- park miejski; za o enie w typie na etapie przebudowy, teren angielskim, ostatecznie naturalistyczne za o enie o charakterze zamkni ty cienistego ogrodu; ogólnodost pny park miejski, za o ony jako ogród dendrologiczny obecnie park uko czony krajobrazowy; ogólnodost pny park miejski; naturalistyczne za o enie o du ych otwartych przestrzeniach; park przyrodniczy; ogólnodost pny uko czony, propozycje przebudowy na etapie konsultacji Elementy wyró niaj ce Distinguishing elements pomnik Pomordowanych na Rurach obiekty sportowe, nowe realizacje w obr bie ma ej architektury s siedztwo 4 cmentarzy zabytkowy dworek w bardzo z ej kondycji odbudowany zabytkowy dworek budynki dworskie zaadoptowane na pomieszczenia szpitalne brak amfiteatr, o za o- enia. cz terenu przej ta pod hala Targów muszla koncertowa, za o enie wodne s siedztwo obiektów sportowych obiekty sportowe, s siedztwo zabudowy historycznej formy ich wyst powania, zale no ci przyrodnicze oraz powi zania kompozycyjne. W ród elementów zagospodarowania przestrzeni uwzgl dniono ma architektur, ci gi komunikacyjne oraz podzia y funkcjonalno-przestrzenne. Szczególn uwag zwrócono na ocen jako ci wypoczynku w poszczególnych parkach, wra enia, jakich te miejsca dostarczaj. W badaniach wykorzystano równie wywiad swobodny, celowy przeprowadzony w ród u ytkowników par-
10 P. Adamiec, E. Trzaskowska ków, dotycz cy oceny jako ci zieleni i warunków wypoczynku w danym obiekcie. Na podstawie wyników bada okre lono mo liwo ci rewitalizacji badanych parków oraz opracowano wytyczne do kszta towania tego typu terenów zieleni z uwzgl dnieniem, miejscowych aspektów spo eczno-kulturowych, ekologicznych i funkcjonalnych. WYNIKI BADA W wyniku przeprowadzonej analizy sensualnej, kompozycyjnej i funkcjonalno-przestrzennej, okre lono wyst powanie w poszczególnych parkach elementów, warunkuj cych doznania estetyczne i zmys owe. Pozytywy i negatywy przestrzeni przedstawiono w 5-stopniowej skali. W ocenie brano pod uwag warto ci wizualne, odczucia w chowe i s uchowe oraz mo liwo pobudzenia zmys ów dotyku i smaku (tab. 2). Najwy sz ilo punktów w ocenie jako ciowej uzyska y parki Rury i Czuby pobudzaj ce swoim pi knem i rozleg o ci, sk aniaj ce do wypoczynku czynnego oraz biernego. Wysoko ocenione zosta y równie parki: Poczekajka, Saski i Kalina, jednak mimo licznych walorów, nie spe niaj one wszystkich funkcji przypisywanych parkom. Nast pn grup stanowi tereny, w których realizowane s podstawowe funkcje parków, jednak brak funkcjonalno ci elementów ro- linnych i u ytkowych, zniszczone nawierzchnie oraz awki wp ywaj negatywnie na odbiór przestrzeni (parki Bronowice, Akademicki i Ludowy). S to miejsca naznaczone chuliga stwem i przebywanie na ich terenie wi e si z ryzykiem utraty zdrowie lub mienia. Najgorzej wypad y w badaniach parki Rusa ka i Abramowice. Pierwszy z nich, po o ony w centrum Lublina, otoczony zabytkow zabudow, pe ni niegdy olbrzymi rol rekreacyjno-wypoczynkow, obecnie zosta ca kowicie zaniedbany. Park przy szpitalu w dzielnicy Abramowice, który mimo swojej lokalizacji nie posiada funkcji terapeutycznych, jest ciemnym i przyt aczaj cym miejscem, cho o du ym potencjale biologicznym. Teren parku W glin obecnie jest wy czony z u ytkowania. Miejsce to jednak po udost pnieniu okre lonym grupom u ytkowników mo e by doskona ym miejscem do wypoczynku, na co wskazuj wyniki analiz. Zadrzewienia i zakrzewienia wyst puj ce w parkach Lublina to w wi kszo ci sztuczne nasadzenia. Pozosta o ci naturalnych skupisk ro linnych, w czonych w przestrze parku, spotka mo na jedynie w parkach: Ludowym, Czuby i Rury. Nasadzenia drzew i krzewów zajmuj ró ne powierzchnie oraz przyjmuj ró ne formy. Stopie intensywno ci zadrzewie i zakrzewie determinuje charakter i w a ciwo ci parków. Ze wzgl du na ilo ci ro linno ci i ich ukszta towanie parki Lublina mo na podzieli na 3 grupy: parki le ne (udzia ro linno ci wysokiej powy ej 50%), odznaczaj ce si dominacj drzew i krzewów, du ym zwarciem nasadze (Akademicki 85%, Bronowice 80%, Saski 75%, W glin 70%, Abramowice 65%),
DIAGNOZA STANU I WALORÓW PARKÓW MIEJSKICH LUBLINA 11 Tabela 2. Ocena jako ciowa zagospodarowania parków Lublina Table 2. Values assessment of parks in Lublin Elementy zagospodarowania Elements of park development Park Rury Park Czuby Park Kalina Park W glin Park Poczekajka Park Abramowice Park Bronowice Park Ludowy Park Saski Park Akademicki Park Rusa ka Ci gi piesze 3 4 2 0 3 1 3 2 2 1 1 Ci gi dojazdowe 3 3 2 3 3 3 3 2 2 3 2 cie ki rowerowe 2 4 2 1 1 1 2 3 1 1 1 Aleje g ówne, deptaki 4 4 2 0 2 1 1 2 2 2 0 Ilo przedeptów 2 3 2 2 2 2 2 1 2 2 1 Parkingi (dost pno ) 2 2 2 2 3 3 1 3 1 1 1 Stan nawierzchni 2 4 2 1 3 1 2 1 2 2 1 awki, kosze, latarnie 4 4 2 0 2 1 2 1 2 2 1 Place zabaw 3 4 2 0 0 0 2 2 3 0 1 Elementy wodne 0 0 0 0 0 0 0 0 3 0 0 Rze by, kapliczki, instalacje 3 3 1 1 3 1 0 1 1 0 0 Budki, poide ka dla zwierz t 3 3 2 0 2 2 0 0 1 1 0 Pojazdy, rampy, por cze 2 4 2 1 4 3 1 1 3 1 1 Oznaczenia informacyjne 3 3 2 1 2 1 1 2 3 1 1 Uk ady infrastruktury 3 3 3 3 3 2 3 2 3 2 3 Estetyka zagospodarowania 3 4 2 3 2 1 2 1 3 1 1 Strefa sportu i rekreacji 3 4 4 0 3 1 1 1 2 1 2 Miejsca reprezentacyjne 4 4 2 3 2 1 2 2 3 1 1 Strefy wypoczynku kameralnego 4 4 2 3 2 1 2 2 3 2 2 Strefy wypoczynku czynnego 4 4 3 3 2 1 1 3 2 2 1 Stan terenów nieurz dzonych 5 3 3 1 2 1 1 1 1 1 1 Ziele wysoka 4 3 3 4 3 1 3 3 3 3 2 Ziele krzewiasta swobodna 4 3 3 3 3 1 3 2 3 2 2 ywop oty 3 2 2 2 2 1 3 1 2 2 1 Ziele niska (runo) 3 3 2 2 2 1 2 2 2 2 1 Trawniki 3 3 3 1 3 1 2 2 2 2 1 Skalniaki, rabaty, kwietniki 2 2 1 0 2 1 2 2 3 0 0 Formy naturalistyczne zieleni 4 4 2 3 1 1 2 2 2 1 1 Dobór ro lin 4 3 2 4 3 1 3 3 3 3 1 Stan zdrowotny ro lin 4 4 3 3 3 1 3 2 3 2 2 Kompozycja i funkcje zieleni 4 3 2 4 3 1 3 2 2 2 1 Powi zanie z otoczeniem 3 4 2 3 2 3 2 2 2 2 2 Estetyka nasadze 3 3 2 3 3 1 3 2 2 2 1 Ocena ogólna 103 108 71 60 76 42 63 58 74 50 37
12 P. Adamiec, E. Trzaskowska parki pó otwarte (udzia ro linno ci wysokiej od 25 do 50%), w których stosunek ro linno ci wysokiej i redniej równowa y si z terenami kowo- -murawowymi (Ludowy 45%, Poczekajka 25%), parki otwarte (udzia ro linno ci wysokiej do 25%), wyró niaj ce si rozleg ymi terenami kowo-murawowymi oraz wyst puj cymi w formie skupisk, k p i zieleni soliterowej nasadzeniami drzew oraz krzewów (Kalina 15%, Rury 15%, Czuby 15%, Rusa ka 10%). Jak wynika z analiz (tab. 2), ogólny stan ro linno ci wysokiej i redniej parków Lublina mo na okre li jako dobry. Zale y on od okresu za o enia oraz ich obecnej piel gnacji i u ytkowania. W ocenie zdrowotno ci ro lin najlepiej wypad y parki Rury i Czuby, za najgorsza sytuacja wyst puje w parkach: Rusa ka, Abramowice i Ludowy. W dwóch ostatnich widoczne s zaniedbania w kwestii szeroko poj tej piel gnacji ro lin oraz brak okre lenia kierunków prowadzenia tych prac. W przypadku wszystkich parków problemem jest dewastacja. Sk ad gatunkowy ro linno ci w parkach Lublina w znacznym stopniu warunkowany jest histori badanych terenów oraz okresem ich za o enia. W parku Akademickim (dawnym ogrodzenie botanicznym) oraz Saskiem spotykane s charakterystyczne dla parków miejskich, ro liny egzotyczne, takie jak: Gleditsia triacanthos, Ginkgo biloba, Liriodendron tulipifera, Pseudotsuga menziesii czy Tsuga canadensis. W pozosta ych parkach w sk adzie gatunkowym przewa aj drzewa naturalnych zbiorowisk le nych: klony, lipy, jesiony, d by, graby, buki wierki, topole, jarz by. W ród krzewów zdecydowanie wi cej jest ro lin sprowadzonych ni rodzimych, które nie pe ni tak znacz cej roli w ekosystemach. W ród ro lin dojrza ych i starszych we wszystkich parkach wida wyra nie podobie stwo w sk adzie gatunkowym. Wskazuje to na stosowanie ujednoliconego doboru gatunkowego. Ró nice pojawiaj si w sk adzie gatunkowym krzewów. Wynikaj one z ró nic w dost pno ci do materia u szkó karskiego, trendów oraz ceny materia u szkó karskiego. Dobór ogranicza si do gatunków i odmian wybieranych ze wzgl du na warto ci estetyczne, bez uwzgl dniana znaczenia ro- linno ci dla miejsca i u ytkowników. Niepokoj cy jest fakt, e w wi kszo ci parków w nowych nasadzeniach przewa aj gatunki obce i egzotyczne, a unika si sadzenia ro lin rodzimych, du o bardziej odpornych na choroby i lepiej znosz cych niekorzystne warunki klimatyczne. Przy doborze ro lin pomijane jest ich znaczenie jako baza pokarmowa i siedliskowa dla zwierz t. Wa nym elementem parków, bez wzgl du na ich wielko, po o enie, zagospodarowanie i czas powstania s trawniki. Ich funkcje ograniczone zosta y jedynie do zape niania przestrzeni, zupe nie pomijaj c aspekty estetyczne czy wypoczynkowe. O murawach rekreacyjnych mo na mówi jedynie w parkach: Rury, Czuby, Kalina i Poczekajka (tab. 2). W pozosta ych parkach s one w mniejszym lub wi kszym stopniu zaniedbane i pe ni rol psich toalet. Dzia ania piel gnacyjne ograniczaj si do koszenia, przez co ulegaj degradacji. Na wszystkich murawach znacz cy udzia maj gatunki ro lin synantropijnych [Trzaskowska i Adamiec 2011]. Najcz ciej spotykane s murawy ze
DIAGNOZA STANU I WALORÓW PARKÓW MIEJSKICH LUBLINA 13 znacznym udzia em kultywowanych traw i gatunków kowych, tworz ce uk ady przej ciowe od muraw nawi zuj cych do rz du Arrhenatheretalia; b d muraw dywanowych ze znacznym udzia em gatunków ruderalnych ze zwi zku Sisymbrion, rzadziej z rz du Onopordetalia. Ma a rola przypada zio oro lowym zbiorowiskom ze zwi zku Arction, które ograniczaj si do niewielkich enklaw w najbardziej zaniedbanych partiach zieleni. We wszystkich parkach pojawiaj si liczne przedepty, na których spotykane s zbiorowiska muraw deptanych ze zwi zku Polygonion avicularis. Zbiorowiska te nale w wi kszo ci do zespo u Lolio-Polygonetum. Stopie wykszta cenia tego zbiorowiska wi e si przede wszystkim z nat eniem wydeptywania. W runie parków nie odnotowano gatunków rzadkich i podlegaj cych ochronie. Warstwa zielna charakteryzuje si niewielkim zró nicowaniem, najwi cej gatunków odnaleziono w parkach: Saskim (106 gatunków) i Akademickim (101 gatunków). Runo w zwartych nasadzeniach dendroflory jest s abo wykszta cone (parki Rury, Poczekajka, Abramowice). W parkach: Saskim, Akademickim, W glin i Poczekajka pojawiaj si geofity: Ficaria verna i Gagea lutea. Z gatunków le nych rozpowszechniony jest Aegopodium podagraria, a z gatunków zr bów i cienistych okrajków: Alliaria officinalis, Anthriscus silvestris, Sambucus nigra, Impatiens parviflora, Geranium robertianum. W miejscach lepiej do wietlonych pojawi si Impatiens parviflora i Chelidonium majus. Na skutek prowadzonej piel gnacji (koszenie 3 4 razy w roku) bardziej stabilne gatunki le ne zast powane s przez gatunki muraw okrajkowych z rz du Glechometalia. Bardzo cz sto wyst puje odporna na koszenie Duchesnea indica. W parku Akademickim, w warstwie zielnej pojawia si bardzo efektowna, wzgl dnie trwa a kombinacja gatunków o nawi zuj ca z jednej strony do zespo u Prunello- Plantaginetum, z drugiej za do zbiorowisk k i muraw. Przeprowadzone badania wskazuj, e w wi kszo ci parków sporadyczne spotykane s ywop oty, rabaty czy skalniaki. Dobór ro lin na ywop oty nie zawsze jest trafny, przez co nie posiadaj one wi kszych walorów estetycznych, a jedynie funkcjonalne. W przypadku kwietników problemem jest przypadkowo w ich lokalizacji oraz zaniedbania w piel gnacji. adne, wypiel gnowane rabaty wyst powa y tylko w parku Saskim, gdzie stanowi y element podkre laj cy g ówn o za o enia. Wyniki bada dotycz cych wszystkich parków wyra nie pokrywaj si z opiniami u ytkowników o stanie ich zagospodarowania, pe nionych funkcjach i estetyce przestrzeni. Stan parków Lublina wskazuje na konieczno podj cia dzia a rewitalizacyjnych b d rewaloryzacyjnych w o miu na jedena cie parków. Najwy ej ocenione zosta y parki Rury i Czuby o du ych warto ciach przyrodniczych oraz rekreacyjnych. W parkach Saskim oraz W glin podj to ju prace modernizacyjne. Niewielkich przemian w obr bie wymiany nawierzchni oraz usprawnienia podzia ów funkcjonalno-przestrzennych i poprowadzenia nowych ci gów wymagaj parki: Kalina i Poczekajka. Du ych przemian i zastosowania nowator-
14 P. Adamiec, E. Trzaskowska skich rozwi za wymagaj parki: Akademicki, Ludowy, Bronowice, Kalina i Abramowice. Konieczna jest przebudowa najni ej ocenionych parków: Abramowice i Rusa ka. Chocia posiadaj du y potencja zarówno kulturowohistoryczny, jak i przyrodniczy s bardzo zaniedbane, niew a ciwie u ytkowane. We wszystkich parkach problematycznym dzia aniem jest nieuzasadnione i przypadkowe nasadzanie drzew i krzewów, bez wst pnego zamys u koncepcyjnego oraz niedostosowanie doboru gatunkowego do siedliska. Zabiegi piel gnacyjne takie jak koszenie, grabienie li ci, przycinanie, prowadzone s cz sto niew a ciwie. Najwi ksz uwag przywi zuje si do drzew, du o mniejsz do krzewów i rabat. Zupe nie pomija si prawid owe kszta towanie runa oraz muraw trawnikowych. Brakuje wielopi trowego uk adu ro linno ci, nie dosadza si m odego drzewostanu. Pojawiaj ce si w parkach runo trawiaste jest pod wzgl dem ekologicznym du o mniej warto ciowe od le nego. Du y wp yw na stan parków maj sami u ytkownicy. Brak wiadomo ci ekologicznej oraz wra liwo ci na pi kno przyrody cz sto skutkuje niew a ciwym traktowaniem przestrzeni parku oraz zachowaniami chuliga skimi. Nie atwe jest pogodzenie funkcji i charakteru miejsca z potrzebami u ytkowników, np. trudno w parku historycznym wybudowa skate park, cho z pewno ci takie potrzeby istniej, o czym wiadczy wykorzystanie w parku Saskim nieczynnego zbiornika wodnego przez rolkarzy do swoich potrzeb. Wyra nym problemem jest brak programów dla poszczególnych parków, dok adnie okre laj cych sposoby ich u ytkowania oraz zakres pe nionych funkcji. Skutkuje to przypadkowo ci w nasadzeniach i prowadzeniu ci gów komunikacyjnych, doborze elementów w obr bie ma ej architektury oraz zaburzaniem uk adów historycznych. Parki s odizolowane od innych terenów zieleni, co uniemo liwia sprawne funkcjonowanie systemu przyrodniczego miasta. DYSKUSJA Miasto jest wielop aszczyznowym uk adem zale no ci: struktury spo ecznej przestrzennej i gospodarczej, wynikaj cej z potrzeb cz owieka oraz uk adu ekologicznego o cis ych warunkach przyrodniczych, stanowi cego przecie rodowisko ycia cz owieka jako organizmu [Szulczewska i Kaftan 1996]. Trudno jest wytyczy wyra n granic pomi dzy przyrodnicz, a kulturow stron w ca o- ciowej koncepcji przestrzennej systemów zieleni miejskiej, co potwierdzaj przeprowadzone badania. Tym bardziej istotnym staje si synteza wszystkich elementów w ramach kszta towania systemów zieleni miejskiej wed ug standardów zrównowa onego rodowiska miejskiego. Parki miejskie nawet w cz ciowo zachowanej strukturze przyrodniczej pe ni w swoich granicach funkcje ekologiczne. Przy braku wyra nych barier, takich jak wysoka zwarta zabudowa, funkcje te oddzia uj na tereny otaczaj ce. Rylke [1987], Szumacher [2005] wskazuj na rol ekologiczn gleb, biotyczn
DIAGNOZA STANU I WALORÓW PARKÓW MIEJSKICH LUBLINA 15 i poch aniania zanieczyszcze, funkcj przewietrzaj c i regeneracji powietrza parków. Nie mo na pomija tak e roli spo ecznej, z tym jednak, e nale y do wyra nie wyró ni dwa ró ne typy: park ródmiejski o charakterze presti owym, silnie zintegrowany z otaczaj c architektur oraz park podmiejski (najcz ciej po o ony poza obszarem centrum) zintegrowany z systemem zieleni miejskiej, cz cy elementy postmodernistyczne z zasad minimalnej ingerencji w rodowisko przyrodnicze i kulturowe. Obydwa typy powinny by kszta towane i modernizowane zgodnie z innymi zasadami. Jednocze nie ich rola jest tak samo du a, podnosz warto ci s siaduj cych nieruchomo ci i przyci gaj nowe inwestycje, cho koszty ich utrzymania b d inne (w przypadku ekoparków nak ady na za o enie i piel gnacj s minimalne) [Drapella-Hermansdorfer 2006]. W przypadku obu typów parków niezmiernie wa ne jest zapewnienie ich wielofunkcyjno ci. Takie dzia ania w przypadku parków wspó czesnych polegaj na tym, e obok tradycyjnych funkcji, które pe ni dzisiaj, staje si miejscem retencjonowania i uzdatniania wody, miejscem prezentacji ró norodnych technologii ekologicznych i promocji zdrowego stylu ycia oraz placówk edukacyjn [Wolski 2006]. Wielofunkcyjno powinna dotyczy równie doboru ro linno ci i jej piel gnacji. Intensyfikacja piel gnacji ro linno ci parków prowadzi do gruntownych zmian w strukturze i sk adzie gatunkowym, na ogó zmniejsza si liczba wyst puj cych gatunków. W piel gnacji parków i opracowywaniu planów ich zarz dzania powinna by ocena struktury ro linno ci, sk adu gatunkowego oraz dynamiki zmian ro linno ci [Jackowiak i in. 2008]. Badania przeprowadzone przez Öckinger i in. [2009] w parkach wskazuj, e cenniejsze dla zwierz t s parki tzw. seminaturalne, gdzie zabiegi piel gnacyjne, koszenie ograniczone jest do 1 2 razy w ci gu roku, co bezpo rednio przek ada si na zwi kszenie ró norodno- ci biologicznej w porównaniu z parkami tradycyjnymi. Tematyka taka szeroko opisywana jest równie przez Dunnett i Hitchmough [2008], którzy proponuj odtwarzanie runa le nego w parkach, ale tak e bardzo wa ne wprowadzenie ró nych stref piel gnacji muraw trawnikowych. Prowadz c prace porz dkowe i piel gnacyjne w obr bie parków, rzadko my- li si o potrzebach zwierz t, w dzia aniach przewa a nadmierny funkcjonalizm oraz stosowanie wzgl dnej estetyki. Warto w nich podejmowa dzia ania z ogrodów ekologicznych. Ptaki najch tniej wij gniazda w krzewach o g stych i szerokich, które zapewniaj ochron przed drapie nikami (np. kotem lub kun ). Dlatego warto pozostawia nieprzyci te krzewy tam, gdzie to mo liwe, a ewentualne prace prowadzi wiosn przed sezonem l gowym lub jesieni po zako czeniu l gów. Du warto przedstawiaj stare dziuplaste drzewa. Mo na zostawia zebrany chrust dostarczaj cy kryjówek licznym zwierz tom, takim jak je e, ryjówki, jaszczurki, zaskro ce, aby, ropuchy. Podobnie opad e li cie zagrabione i pozostawione na kupkach stanowi miejsca zimowania owadów, p azów, gadów, i drobnych ssaków. W miejscach ustronnych mo na pozostawia
16 P. Adamiec, E. Trzaskowska niezagrabione li cie, dostarczaj one glebie substancji od ywczych i stanowi naturaln ochron przed mrozem [Kreuter 2009]. Wa ny jest aspekt dotycz cy dzia a mog cych chroni naturalne d wi ki i ich percepcje w parku. Zwi kszenie zadrzewienia i zakrzewienia na granicach parku, zwi kszenie mozaikowato ci zieleni w parkach, zachowanie enklaw ptasich [Szumacher i in. 2008]. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Nadrz dnym celem w przypadku modernizacji i kszta towania parków Lublina jest usprawnienie ich wielofunkcyjno ci, przy uwzgl dnieniu walorów rodowiskowych, historycznych i kulturowych. W celu poprawienia funkcjonowania komunikacji wskazane jest utworzenie nowych tras pieszych i rowerowych, wykorzystuj c uk ady ju istniej ce. Nale a oby równie przeprowadzi prace modernizacyjne nawierzchni. Konieczne jest tworzenie dodatkowych, oznakowanych wej do parków oraz usprawnie dla inwalidów i wózków dzieci cych oraz odpowiedniej ilo ci miejsc postojowych. Przy wprowadzaniu elementów ma ej architektury ogrodowej, takich jak awki, dodatkowe o wietlenie czy urz dzenia do zabaw wa ne jest ujednolicenie stylu detali ogrodowych. Parki pe ni ce funkcje baz rekreacyjnych powinny uwzgl dnia w swoim programie urz dzenia umo liwiaj ce czynny wypoczynek. Po dane jest tworzenie boisk, torów i placów. Tereny parków powinny zaspokaja w optymalnym stopniu potrzeby u ytkowników w zakresie zabawy, wypoczynku oraz kontaktu z przyrod bez szkód dla rodowiska. Poprzez modelowanie uk adami zieleni powinno si stworzy p ynne przej- cia zieleni parkowej w osiedlow i miejsk. Parki wymagaj równie przekszta ce kompozycyjnych w zakresie otwar widokowych, panoram i bram oraz podzia ów przestrzennych bezpo rednio okre laj cych funkcje miejsc. Wa nymi i niezb dnymi dzia aniami, dotycz cymi zieleni wprowadzonej s : uporz dkowanie istniej cej ro linno ci drzewiastej i krzewiastej, uzupe nienie i wzbogacenie kompozycji oraz zmiany w doborze gatunkowym (gatunki rodzime z siedlisk potencjalnych). Istniej ce m ode nasadzenia b d grupy ro lin o ma ej warto ci przyrodniczej nale y podporz dkowa programowi parku. Nowe nasadzenia nie powinny wymaga zbyt cz stej piel gnacji. Ze wzgl du na ekologiczn warto synantropijnych zbiorowisk ro linnych wyst puj cych w wi kszo ci parków wa nym aspektem jest zaadoptowanie istniej cych zbiorowisk, w celu zachowania pó naturalnego, a zarazem bardzo efektownego charakteru poszczególnych terenów oraz utrzymywanie funkcji przyrodniczej. Dzia- ania introdukcyjne ro linno ci zielnej powinny zmierza w kierunku odbudowy potencjalnych zbiorowisk ro linnych, takich jak np. ki wie e. Nasadzenia na terenach parków nowych drzew lub krzewów powinny by uprzedzone badaniem charakteru siedlisk ro linnych. Konieczne jest wprowa-
DIAGNOZA STANU I WALORÓW PARKÓW MIEJSKICH LUBLINA 17 dzenie wielowarstwowo ci i jak najwi ksze ró nicowanie ro linno ci i to zarówno na drodze dosadzania, jak i naturalnej sukcesji. Nowe nasadzenia powinny korzystnie wp ywa na rozwój i wymian gatunków flory i fauny oraz zapewnia im optymalne warunki dla rozwoju. Nie nale y sadzi pojedynczych ro lin, poniewa nie mog wytworzy si dla nich pe ne kompleksy fito- i zoofagów, w zwi zku z czym nara one s one na gradacj szkodników. W procesie rewitalizacji parków nale y uwzgl dni likwidacj wszelkich barier blokuj cych migracj fauny, przep yw wody i sp yw powietrza, w celu poprawienia funkcjonowania tych terenów jako korytarzy lub w z ów ekologicznych. Powinno podejmowa si prób takiego przekszta cania parków, aby zacz - y tworzy rozleg e kompleksy, buduj c system przyrodniczy (ekologiczny) miasta. A to umo liwi tak e prowadzenie biodynamicznej gospodarki w parkach. Wa ne jest utrzymanie i kszta towanie to samo ci parku. Warto wprowadza lub kultywowa w obr bie parków elementy wiadcz ce o historycznej to samo- ci miejsca oraz b d ce poszanowaniem dla tradycji. Budowania genius locci miejsc pozwoli zachowa ich walory i dotrze do szerszej grupy u ytkowników. Silne eksponowanie warto ci kulturowych ma na celu umocnienie poczucia lokalnej wi zi spo ecznej. Powinno si dba o to, by pe ni on cztery podstawowe funkcje spo eczne: zapewnia u ytkownikom dobry kontakt z przyrod, zaspokaja potrzeby ruchu i potrzeby estetyczne oraz umo liwia kontakt z innymi u ytkownikami. Przestrze parku powinna by wykorzystywana do realizowania programu edukacji spo ecznej i wychowania. Wa ne jest, aby nowy program przekszta cania parku czy z rozwi zywaniem lokalnych problemów spo ecznych [Wolski 2006]. PI MIENNICTWO Biadu W., 2004. Ptaki Lublina. Wyd. AM Lublin. Drapella-Hermansdorfer A., 2006. Wspó czesny park miejski w Europie [w:] Wizja rozwoju Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku im. Gen. Jerzego Zi tka. Mat. konf. Katowice, Urz d Marsza kowski Woj. l skiego (on-line: www.silesiaregion.pl/wpkiw/spec_adh.htm) Dunnett N., Hitchmough J., 2008. The Dynamic Landscape. Taylors&Francis, London. Jackowiak K., Sikorski P., Szumacher I., 2008. Interdyscyplinarne badania rodowiska przyrodniczego parków miejskich podstaw zrównowa onego gospodarowania nimi [w:] Studia krajobrazowe jako podstawa w a ciwego gospodarowania przestrzeni, Zak ad Geografii Regionalnej i Turystyki, Uniw. Wroc awski, Wroc aw, 135 144. Kreuter M.-L., 2009. Ogród w zgodzie z natur. wiat Ksi ki, Warszawa Öckinger E., Dannestam Å., Smith H.G., 2009. The importance of fragmentation and habitat quality of urban grasslands for butterfly diversity. Landscape & Urban Plann. 93, 31 37. Rylke J., 1987. Warto ci starych parków, Wyd. SGGW, Warszawa. Szulczewska B., Kaftan J., (red.) 1996. Kszta towanie systemu przyrodniczego miasta. IGPiK, Warszawa.
18 P. Adamiec, E. Trzaskowska Szumacher I., 2005. Funkcje ekologiczne parków miejskich. Prace i Studia Geograficzne. T. 36. Wyd. WGiSR, Warszawa, 107 120. Szumacher I., Jackowiak K., Konopski M., 2008. D wi k w krajobrazie jako przedmiot bada interdyscyplinarnych. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego t. XI. Instytut Nauk o Ziemi UMCS,, Lublin, 211 219. Trzaskowska E., Adamiec P., 2011. Runo parków miejskich Lublina. Acta Sci. Pol. Formatio Circumiectus 10(4), 51 59. Wolski P., 2006. Wspó czesny park miejski w Europie [w:] Wizja rozwoju Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku im. Gen. Jerzego Zi tka. Mat. konf. Katowice, Urz d Marsza kowski Woj. l skiego (on-line: www.silesiaregion.pl/wpkiw/spec_pw.htm) Zachariasz A., 2009. Wspó czesne kierunki i tendencje w projektowaniu parków publicznych. Nauka Przyr. Technol. 3, 1, #60. THE DIAGNOSIS OF THE CONDITION AND VALUES OF URBAN PARKS IN LUBLIN AND GUIDELINES FOR DEVELOPMENT Abstract. The parks can be seen as a cultural value of the city, areas for implementing the different needs of residents and natural areas performing the biological, hydrological and climatic functions. The parks undergoes adverse changes, but modernization of the green areas are done up rarely. One of the problems is skipping some of the features of parks and lack of designed solutions and revitalization process. In this work, on example of eleven parks in Lublin, was showed condition of green and values and problems of space. In this study was also indicated how to restore all functions of the parks areas. Key words: parks, green areas, revitalization, Lublin