HISTORIA ARCHITEKTURY /materiały dla studentów/

HISTORIA ARCHITEKTURY /materiały dla studentów/ Dr Marzena Królikowska Dziubecka Warszawa 2007

Podstawowe pojęcia z zakresu architektury Apsyda (absyda) - pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy, trójliścia, podkowy, trapezu lub wieloboku, zamykające prezbiterium lub nawę (czasami nawy boczne lub ramiona transeptu), o równej lub mniejszej od nich wysokości i szerokości. Architraw (Epistyl) - belka spoczywająca na kolumnach (filarach lub pilastrach) jako najniższy człon belkowania; pierwotnie podtrzymywał belki stropu ukryte za fryzem. Archiwolta - profilowane lub pokryte ornamentem czoło łuku; w romanizmie i gotyku łuk konstrukcyjny zamykający u góry portale, powtórzony w uciekających w głąb uskokach; ozdobiony dekoracją rzeźbiarską. Arkada - element architektury składający się z dwóch podpór (filarów, kolumn) zamknięty u góry łukiem; posiada funkcje konstrukcyjne (dźwigania i odciążania) oraz dekoracyjne; występuje najczęściej w rzędach. Atrium - dziedziniec otoczony ze wszystkich stron kolumnadą; pośrodku niego znajdował się zbiornik z wodą. Attyka - ścianka, balustrada lub rząd sterczyn, ozdobnych szczycików, wieńcząca elewację budowlę, znajdująca się ponad gzymsem koronującym; może być ażurowa np. tralkowa, pełna w formie ślepej ścianki, grzebieniowa (z cokołem i tzw. grzebieniem ), szczytowa (rząd szczycików). Bęben (tambur) - część budowli na rzucie koła, elipsy lub wieloboku, stanowiąca podstawę kopuły. Blanki (krenelaż) - stosowane w średniowiecznych murach obronnych jako zęby przedpiersia z regularnie rozmieszczonymi prostokątnymi prześwitami, wieńczące mury lub baszty. Boniowanie dekoracyjne opracowanie lica muru okładzinami kamiennymi o profilowanych krawędziach zewnętrznych poszczególnych ciosów por. rustyka opracowanie lica muru na wzór naturalnego łomu kamienia. Bukranion motyw dekoracyjny w formie czaszki byka (symbol zwierząt składanych w ofierze) często łączony z girlandami zawieszonymi między rogami zwierzęcia. Czasza - zasadnicza część kopuły dająca w przekroju łuk półkolisty, koszowy, ostrołukowy, cebulasty, eliptyczny itp.; może być zewnętrzna i wewnętrzna. Eksedra - półkolista wnęka otwarta do wnętrza, przesklepiona konchą; w budowlach starożytnych. Empora - rodzaj galerii lub trybuny mającej na celu powiększenie przestrzeni kościoła dla uczestników nabożeństw. Fasada - elewacja budynku wyróżniona odmienną kompozycją architektoniczną. Filar - pionowa podpora, najczęściej wolno stojąca. Gzyms - element architektoniczny w formie poziomego pojedynczego lub złożonego pasa występującego poza lico muru; pełniący funkcje ochronne (np. przed ściekająca wodą) i dekoracyjne; dzielą się na: koronujący (zwieńczający ścianę budowli), cokołowy ( wieńczący cokół budynku) oraz międzykondygnacyjny kordonowy (dzielący płaszczyznę ściany); występują również gzymsy pod- i nadokienne oraz naddrzwiowe. Interkolumnium odległość między osiami pionowymi następujących po sobie kolumn budowli; wyrażana w modułach; często w praktyce podawano odległość między krawędziami kolumn. Kaseton zagłębienie w drewnianym stropie między odcinkami krzyżujących się belek; mogły być wykute w kamieniu lub wyrabiane w stiuku. Kolumna - pionowa podpora na planie koła, pełniąca funkcje konstrukcyjne i dekoracyjne; składa się z trzech części: głowicy (kapitelu), trzonu i bazy; wykonana z kamienia, mogła składać się z połączonych bębnów. Kolumnada - jeden lub kilka rzędów kolumn połączonych ze sobą belkowaniem lub łukami arkadowymi; może występować w obrębie budowli lub stanowić odrębną budowlę wolno stojącą. Koncha (Półkopuła) - sklepienie, które może mieć formę odciętej pionowo połowy bani lub czaszy. Kopuła - sklepienie zamknięte o pionowej osi, wznoszone nad pomieszczeniami na planie centralnym; wykonuje się ją z klińców kamiennych lub ceglanych, czasami z drewna, w arch. nowoczesnej z żelbetonu i stali; zasadniczą częścią kopuły jest czasza; kopuła może być osadzona bezpośrednio na koronie muru lub na bębnie (tamburze); może mieć zwieńczenie w formie latarni; stosuje się kopuły sferyczne, na bębnie, na trompach lub na żagielkach.

Laskowanie gotycka dekoracja z wąskich kamiennych lasek, o różnych profilach; stosowano je w podziałach pionowych otworów okiennych, dekoracji pól elewacji, wimperg czy obramień otworów. Latarnia ażurowa nadbudówka stosowana od renesansu w budowlach kopułowych, jako zwieńczenie kościołów i kaplic; od zewnątrz często rozczłonkowana arkadami z półkolumnami, pilastrami lub hermami. Lizena - płaski, pionowy pas muru lekko występujący z jego lica, bez głowicy i na ogół bez bazy; stosowany głównie w celu ożywienia płaszczyzny ściany. Maswerk dekoracja architektoniczna charakterystyczna dla sztuki gotyckiej, składająca się z elementów geometrycznych, wykonanych w kamieniu, znajdująca się najczęściej w górnej partii otworów okiennych, rozet, balustrad. Narteks - kryty przedsionek w formie przybudówki na planie prostokąta lub owalu, poprzedzającej wejście do nawy; z czasem w okresie średniowiecza przekształcił się w kruchtę. Nawa część kościoła przeznaczona dla wiernych; w zależności od ilości naw rozróżnia się najczęściej kościoły jednonawowe, dwunawowe, trójnawowe, pięcionawowe (korpus nawowy); w założeniach wielonawowych występuje nawa główna, usytuowana na osi budynku, szersza od naw bocznych, oddzielona od nich rzędami podpór (filarów, kolumn); nawa poprzeczna przecina nawę główną pod kątem prostym, tworząc po obu stronach ramiona, lub krzyżuje się z nawą główną przy prezbiterium. Pastoforia - niewielkie, czworoboczne pomieszczenia, przylegające symetrycznie do boków apsydy. Pendentyw (Żagielek) narożny sferyczny wycinek sklepienia stosowany w budowlach na planie kwadratu umożliwiający ich nakrycie kopułą na planie koła por. kopuła na pendentywach. Pilaster - płaski filar przyścienny pełniący funkcję podpory i dekoracyjnego rozczłonkowania ściany. Pinakiel charakterystyczny dla sztuki gotyckiej element architektoniczny w formie wysmukłej, kamiennej sterczyny, o czworobocznej podstawie, ozdobionej szeregami żabek przy krawędziach, zwieńczonej ostrołukowo z kwiatonem na szczycie; element ten ozdabiał przypory, szczyty, naroża wieżyczek, wimpergi, portale itd. Plan rzut. Plinta płaska, najczęściej kwadratowa płyta umieszczana pod bazą kolumny, filarem, postumentem. Porte-fenetre - okno sięgające podłogi, najczęściej oddzielone od niej progiem, może być zaopatrzone w balustradę zewnętrzną. Portyk - część zewnętrzna budynku, otwarta z jednej strony kolumnadą lub rzędem filarów, obejmująca jedną lub dwie kondygnacje, zwieńczona trójkątnym frontonem (przyczółkiem), wysunięta lub cofnięta (portyk wgłębny). Prezbiterium (chór) - przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa; oddzielona od nawy, wyodrębniona również w bryle zewnętrznej budynku zamknięta prostokątną, półkolistą lub wieloboczną ścianą; w prezbiterium znajdował się ołtarz główny, stalle oraz inne przedmioty potrzebne przy sprawowaniu obrzędów liturgicznych. Mogło być wzbogacone mniejszymi apsydami, obejściem i wieńcem kaplic. Przęsło - przestrzeń między parą podpór dźwigających odrębną konstrukcyjnie część sklepienia; wyodrębnione, rytmicznie powtarzanymi elementami podziału pionowego, część płaszczyzny elewacji. Przypora (Skarpa, Szkarpa) - element konstrukcyjny, pionowy o formie prostego lub uskokowego filara przyściennego, którego pochyła górna część jest ścięta; wzmacnia ściany budynku lub wolno stojącego muru; przenosi część ciężaru sklepienia na fundamenty budynku. Rozeta - kolisty otwór okienny ozdobiony koncentryczną dekoracją, najczęściej maswerkiem, wypełniony witrażem; również dośrodkowy element dekoracyjny o formach roślinno-kwiatowych (róży), często wpisany np. w kaseton. Ryzalit - część budowli wysunięta na całej swojej wysokości przed lico budynku. Rzygacz ozdobne zakończenie rynny dachowej, z którego woda deszczowa wypływa w znacznej odległości od lica muru; stosowano je od czasów antycznych; niezwykle ozdobne formy przybrały rzygacze we francuskiej architekturze gotyckiej.

Sklepienie - konstrukcja budowlana służąca do przekrycia określonej przestrzeni w danej budowli. Tempietto - mała świątynia na planie koła. Tralka pionowy element balustrady, złożony z jednej lub dwóch gruszkowatych w kształcie części, wsparty na bazie, zwieńczony często plintą, dźwigający poręcz. Transept nawa poprzeczna. Trompa narożny wysklepek w formie wycinka stożka; może się składać z jednego lub kilku łuków konstrukcyjnych, zmniejszających się uskokowo ku dołowi; kopuła na trompach pozwala przykryć przestrzeń na planie kwadratu kopułą na planie ośmioboku lub ośmiobocznym sklepieniem klasztornym. Tympanon (Fronton, Przyczółek) - szczyt w formie trójkątnego (arch. antyczna, renesans, klasycyzm) lub półowalnego pola (barok). Wewnątrz może być gładki lub wypełniony płaskorzeźbą. Więźba dachowa - szkielet konstrukcyjny dachu. Wimperga - trójkątny szczyt dekoracyjny umieszczany w zwieńczeniu portalu lub okna, ozdobiony maswerkiem, pinaklami itp.; element charakterystyczny dla architektury gotyckiej. Żabka ozdoba charakterystyczna dla epoki średniowiecza w kształcie zwiniętych liści lub pączków kwiatów; pojawiła się w romanizmie jako ozdoba baz kolumn; w gotyku elementy były osadzane na łodydze jako dekoracja gzymsów, głowic kolumn, archiwoltach, przy obramieniach otworów itd. Klasyczne porządki architektoniczne Porządek architektoniczny jest to system konstrukcyjno-kompozycyjny, w którym wszystkie elementy powiązane są ze sobą określonymi proporcjami według jednostki nazywanej modułem. Moduł - jednostka miary odpowiadająca wielkości określonego elementu architektonicznego, służąca do określania proporcji innych części budowli np. w starożytnej Grecji stosowano średnicę lub promień kolumny. Porządek dorycki - kolumna postawiona bezpośrednio na stylobacie (brak bazy), ze żłobkowanym trzonem (18-20 ostro ciętych żłobków), zwężającym się ku górze, z lekkim wybrzuszeniem (entazis) na 1/2 lub 2/3 wysokości; głowica (kapitel) składa się z echinusa (dolna część w formie okrągłej poduszki) i abakusa (górna część w formie kwadratowej płyty); belkowanie tworzy gładki architraw, listwy regula z łezkami oraz tenia, fryz metopowo-tryglifowy, nad fryzem spłaszczona płytka (mutula) z trzema rzędami łezek (podtrzymująca gzyms), gzyms (geison) zakończony rynną (sima) ozdobioną rzygaczami i antefiksami; pojawia się w architekturze drewnianej, następnie od ok. 600 r.p.n.e. stosowano go w architekturze kamiennej (świątynie w Paestum (Posejdonii), na Sycylii w Akragas, Selinuncie, Segeście). Porządek joński - z profilowaną bazą; trzon żłobkowany (24 żłobki) smuklejszy; głowica z motywem ślimacznic(wolut) z abakusem (w formie cienkiej, profilowanej płytki, ozdobionej rozetą); na belkowanie składa się trójczłonowy architraw, fryz ma charakter ciągły i jest wypełniony dekoracją reliefową; silnie wysunięty gzyms koronujący całość porządku; poszczególne części belkowania przedzielone zostały kimationem z astragalem; stosowano go VI w.p.n.e. ( ok.560 r.p.n.e.). Najsłynniejszą budowlą, w której zastosowano ten porządek była świątynia Artemidy w Efezie oraz zabudowa Akropolu w Atenach Erechtejon i świątynia Ateny Nike Porządek koryncki z profilowaną bazą, żłobkowanym, wysmukłym trzonem; głowica (kapitel) w formie kosza okolonego dwoma rzędami liści akantu; pośrodku i na narożach znajdują się pędy, które zwijają się pod profilowaną płytą abakusa w woluty; powyżej belkowanie z trójczłonowym architrawem, fryzem (płaskorzeźbionym); gzymsem w formie ząbkowania kryjącego pierwotnie czoła belek, rynną z odpływem wody ozdobioną antefiksami; pojawił się w V w.p.n.e. (ok.425 r.p.n.e.) początkowo we wnętrzu świątyni (najstarszy przykład to świątynia Apolla w Bassaj); w okresie hellenistycznym stosowany na zewnątrz budowli. Porządek toskański rzymska odmiana porządku doryckiego; kolumna bardziej uwysmuklona została umieszczona na bazie składającej się z cokołu (plinty) i wałka (torus); trzon jest gładki, z pierścieniem w górnej partii, z echinusem ozdobionym jajownikiem i profilowanym abakusem; na belkowanie składa się niższy architraw, fryz tryglifowo-metopowy z tryglifami narożnymi na osi kolumny i dekoracją na polach metop w formie różnych emblematów, rozet i bukranionów;

z gzymsem i rynną. Porządek kompozytowy rzymski, łączący cechy porządku jońskiego i korynckiego; kolumna ustawiona na plincie i profilowanej bazie; ze żłobkowanym trzonem (często dolna część do 1/3 wysokości ozdobiona wewnątrz żłobków laskami), gładkim lub płaskorzeźbionym; kapitel w formie korynckiego kosza z dwoma rzędami liści akantu i czterema parami wolut jońskich oraz często z astragalem i jajownikiem pod echinusem; na belkowanie składał się architraw z fasciae, płasorzeźbiony fryz, profilowany dekoracyjnie ozdobiony gzyms, podtrzymywany przez konsole wolutowe, z kasetonami w spodniej części gzymsu. Stosowany w rzymskich Łukach Tytusa, Septymiusza Sewera i Konstantyna. Akroterion - architektoniczny element dekoracyjny wieńczący wierzchołek lub/i narożniki frontonu budowli w formie m.in. palmety, ozdobnych liści akantu, przedstawień figuralnych; charakterystyczny dla budowli antycznych. Antefiks element architektoniczny wykonany z kamienia lub terakoty w formie dekoracyjnej płyty zasłaniającej pokrycie dachu, znajdujący się na gzymsie bocznych ścian budowli. Astragal ozdobny profil z perełkowaniem umieszczany między trzonem, a głowicą kolumny; ornament o formie ciągłej składający się z półwypukłych perełek przedzielonych najczęściej dwoma pałeczkami. Baza - podstawa kolumny składająca się z części wypukłej - torusa i części wklęsłej - trochilusa. Entazis - lekkie wybrzuszenie trzonu kolumny w ok. 1/3 lub 2/3 jej wysokości. Znaczne w przypadku kolumny doryckiej, nieznaczne w kolumnach jońskich i korynckich. Fasciae lekko wysunięta pozioma listwa architrawu w porządku jońskim i korynckim. Kimation - ornament ciągły, pasowy składający się ze stylizowanych liści; kimation dorycki - często malowany na elemencie profilowanym w formie podciętego wałka połączonego z leżącym pod nim krajnikiem o wklęsłym profilu, z liściami w układzie jeden liść wałka przykrywa dwa liście krajnika; stosowany w podziałach między poszczególnymi częściami belkowania. Kimation joński (jajownik, wole oczy) o profilu wypukłym składający się z form owalnych i lancetowatych. Kimation lesbijski o profilu wklęsło-wypukłym składający się z ułożonych naprzemiennie listków sercowatych z lancetowatymi. Krepidoma naziemna część podstawy świątyni antycznej, najczęściej trzystopniowa. Metopa kwadratowa lub prostokątna płyta umieszczana między tryglifami na fryzie belkowania doryckiego (wywodząca się z architektury drewnianej płyta np. terakotowa wypełniająca przestrzeń między zakończeniami belek stropowych) najczęściej z dekoracją reliefową. Mutulae płytki podwieszone pod gzymsem w porządku doryckim. Naos (cella) - główna część świątyni, miejsce, gdzie znajdował się posąg bóstwa; mogła być podzielona kolumnami na nawy. Opistodomos pomieszczenie znajdujące się w tylnej części świątyni (naosu), oddzielone od niego murem, otwarte od strony fasady tylnej. Pronaos ( przedsionek) - Regula (regulae) listwa w formie wąskiej płytki z sześcioma łezkami (guttae) umieszczana pod tenią. Stereobat fundament i cokół będące stopniami świątyni. Stylobat - górny stopień krepidomy. Tenia - wąska listwa oddzielająca architraw od fryzu w porządku doryckim. Tryglif prostokątna płyta z trzema, ostrymi nacięciami (wywodząca się z architektury drewnianej jako zakończenie drewnianej belki stropowej), w architekturze kamiennej umieszczana między metopami i na narożach fryzu, w belkowaniu doryckim pod tenią każdego tryglifu regula z sześcioma łezkami; umieszczanie tryglifu w porządku doryckim określała tzw. zasada tryglifu umieszczano je na narożnikach, osi każdej kolumny (tylko nie na narożnych) i na osi interkolumnium.

Architektura starożytnej Grecji Rozwój architektury przypada na następujące okresy: - okres archaiczny (625 480 r.p.n.e.), - okres klasyczny (480 404 r.p.n.e.), - okres późnoklasyczny (404 325 r.p.n.e.), - okres hellenistyczny ( 323 r.p.n.e. II w.). Podstawą budownictwa greckiego była świątynia - dom bóstwa. Świątynie były budowane na planie prostokąta, orientowane, z wejściem na krótszym boku, przekryte dwuspadzistym dachem lub na planie koła tzw. tolosy z naosem (cellą) w formie rotundy, często otoczone kolumnadą; wykształciła się również budowla kolumnowa na planie koła, bez naosu (celli) nazywana monopterosem. Świątynie kamienne pojawiły się na przełomie VII i VI w.p.n.e. Budynki wznosiły się na trzystopniowym podmurowaniu (krepidomie). Budynek czyli naos (cella) był poprzedzony przedsionkiem czyli pronaosem oraz otoczony, często ze wszystkich czterech stron kolumnadą podpierającą dach. Kolumna i belkowanie stanowiły podstawowy element konstrukcyjny. W zależności od ilości kolumn w portyku fasadowym wyróżniano poszczególne typy świątyń: - templum in antis dwie kolumny w pronaosie między antami ( przedłużenie bocznych ścian naosu, a właściwie ich zakończenie), - tetrastylos - cztery kolumny, - heksastylos - sześć kolumn, - oktastylos - osiem kolumn, - dekastylos - dziesięć kolumn, - dodekastylos dwanaście kolumn. Do najważniejszych osiągnięć architektury greckiej należała zabudowa Akropolu powstała w okresie klasycznym (V w.p.n.e.) w czasach Peryklesa, po zniszczeniach powstałych w wyniku najazdu Persów wielkie dzieło Fidiasza, który współpracował z architektami Iktinosem i Kallikratesem. Iktinosowi przypisuje się powstanie najważniejszej świątyni Partenonu poświęconej Atenie Partenos. Przy powstaniu tej budowli użyto jako fundamentów pozostałości wcześniejszej budowli wznoszącej się na tym miejscu. Powstała nowa budowla na planie prostokąta o unikalnych wówczas proporcjach w porządku doryckim. Wprowadzono odpowiednią krzywiznę stylobatu z dużymi różnicami poziomów. Kolumny tej samej wielkości zostały nachylone do wewnątrz, a ich odchylenie do pionu wynosiło ok. 7 cm. Pochylenie to wiązało się ściśle z zasadą tryglifu gdyż zmniejszono w ten sposób interkolumnium w górnej część kolumnady. Na wysokości 2/5 zastosowano enatazis. Świątynia została wzniesiona z marmuru pentelickiego z płytkim pronaosem jako peripteros dorycki w układzie osiem kolumn w fasadach przedniej i tylnej oraz po 17 kolumn w fasadach bocznych. Wnętrze celli było podzielone na nawy dwukondygnacyjną kolumnadą. Opistodomos znajdował się od zachodu. Było to prawie kwadratowa sala z czterema kolumnami jońskimi po środku. Budowla słynęła ze znakomitej dekoracji rzeźbiarskiej, będącej dziełem Fidiasza i jego warsztatu oraz posągu

Ateny Partenos wykonanego w technice chryzoelefantyny. Propyleje monumentalna brama wejściowa na Akropol, wzniesiona z marmuru pentelickiego, dzieło Mnesiklesa z lat 437 432 p.n.e. (nie ukończone). Składała się z korpusu głównego na planie prostokąta i dwóch skrzydeł w porządku doryckim, z kolumnami jońskimi dzielącymi na nawy wnętrze budynku. W północnym skrzydle znajdowała się Pinakoteka. Nieopodal, na skarpie znajdowała się niewielkich rozmiarów świątynia Ateny Nike, zaprojektowana przez Kallikratesa, której budowę rozpoczęto w 425 r.p.n.e. Powstała budowla z marmuru pentelickiego w porządku jońskim jako tetrastylos amfiprostylos (po cztery kolumny w fasadzie przedniej i tylnej). Na fryzie obiegającym dookoła świątynię została przedstawiona bitwa pod Platejami. Erechtejon był świątynią jońską, wzniesioną w latach 421-406 p.n.e. przy północnym stoku wzgórza. Zawierał dwie celle: Ateny i Posejdona oraz miejsca kultu Zeusa, Erechteusa, Hefajstosai miejsce ze śladem po trójzębie Posejdona. Świątynia znajdowała się na różnych poziomach i miała zróżnicowane fasady. Wschodnia fasada to joński heksastylos, z pronaosem prowadzącym do celli Ateny Polias. Od strony północnej, poniżej znajdował się głęboki portyk joński, poprzedzający wejście do głównej celli, z której wiodły schodki prowadzące do wyjścia znajdował się tzw. Ganek Kor, gdzie zamiast kolumn pojawiło się sześć kariatyd figur dziewcząt zamiast kolumn. Fasada zachodnia została zrekonstruowana według stanu zachowanego z I w.p.n.e., gdzie na wysokim cokole stały cztery kolumny jońskie. Pomnik Lizykratesa - pomnik choregiczny z IV w.p.n.e., upamiętniający zwycięstwo dziecięcego chóru chorega Lizykratesa zachowany do naszych czasów. Pierwotnie został ustawiony w Atenach na tzw. ulicy Trójnogów, przy drodze z sanktuarium Dionizosa Eleuterosa do Prytanejonu. Jest to okrągła budowla marmurowa ozdobiona sześcioma półkolumnami w porządku korynckim. Między kapitelami umieszczono relief z motywem trójnogów. Na architrawie (epistyl) znajduje się stosowna inskrypcja. Nad architrawem na fryzie widnieją sceny z bogiem Dionizosem. Całość zwieńczono dachem ozdobionym akroterionem w formie liści akantu. Na nim stał nie zachowany brązowy trójnóg. Całość postawiono na wysokim, czworobocznym cokole, zwieńczonym marmurowym gzymsem.

Obowiązująca znajomość następujących zabytków: - rozróżnianie porządków architektonicznych, - rozpoznanie porządku jednej ze świątyń doryckich ( Paestum, Selinunt, Akargas, Segesta), - świątynia Artemidy w Efezie ( Azja Mniejsza) z poł.vi w.p.n.e., odbudowana w IV w.p.n.e., - zabudowa Akropolu w Atenach ( Propyleje, Partenon, Erechtejon, świątynia Ateny Nike), - tolos Marmaria w Delfach, - skarbiec Ateńczyków w Delfach, - wnętrze świątyni Apolla w Bassaj (rekonstrukcja), - elementy teatru greckiego, - pomnik Lizykratesa, - ołtarz Zeusa w Pergamonie ( rekonstrukcja), Architektura starożytnego Rzymu Architekci rzymscy w przeciwieństwie do Greków musieli rozwiązać problem komponowania obszernych powierzchni, często na planach kolistych. Byli mistrzami w obróbce kamienia posiedli umiejętność stereotomii wykonania brył nie tylko prostopadłościennych, ale także takich, które pozwalały wykonać łuk czy kopułę. Cegła materiał tani i lekki był początkowo stosowany w budowlach takich, jak sklepy, magazyny czy czynszowe budynki mieszkalne. Z czasem jej zastosowanie wzrosło, zwłaszcza gdy można było licować mur na przykład płytami marmurowymi. Wprowadzili na znaczną skalę beton. Stosowali różne wątki muru: m.in. opus incertum, gdy lico muru ma kształt nieregularnych kamieni, czy opus spicatum, gdy ostrosłupy kamienne wstawiano w mur, z zewnątrz mają kształt rombu. Najważniejsze budowle antycznego Rzymu Akwedukty - rzymskie wodociągi doprowadzały wodę do miast otwartym kanałem lub zamkniętymi rurami umieszczonymi na arkadach, wykorzystując naturalne ukształtowanie terenu. Przykładem może być zachowany na terenie Francji akwedukt Pont du Gard wybudowany w czasach Agryppy w

19 r.p.n.e., miał 300 metrów długości i dostarczał wodę do miejscowości Nemausus. Składał się z trzech poziomów arkad. Dwie kondygnacje były wsparte na potężnych filarach. Amfiteatr budowla rzymska na planie elipsy przeznaczona na widowiska. Pośrodku znajdowała się arena, wokół której wznosiła się schodkowa widownia. Budowę Amfiteatru Flawiuszy nazywanego powszechnie Koloseum rozpoczęto w 70 roku. Była to budowla na planie elipsy z areną o monumentalnych rozmiarach, otoczona zewnętrzną fasadą w układzie spiętrzonym porządków architektonicznych. Bazylika - budowla, której nazwa wywodzi się od określenia portyku królewskiego w Atenach (Stoa Basilejos), znajdowała się zazwyczaj na forum i służyła jako miejsce zgromadzeń np. w sprawach handlowych i sądowniczych. Najczęściej był to budynek o dużych rozmiarach, piętrowy lub parterowy, na planie prostokąta, z wnętrzem podzielonym na nawy podłużnymi rzędami kolumn. Mogła być przekryta lub odkryta, z wejściem na dłuższym lub krótszym boku, zakończona półokrągłą trybuną (apsydą). Często nawa środkowa była podwyższana, a umieszczone okna w jej ścianach, ponad nawami bocznymi, doświetlało jej wnętrze. Np. zachowane ruiny Bazyliki Maksencjusza z pocz.iv wieku z wydzielonym miejscem dla cesarza na krótszym boku budowli, z szerszą nawą środkową. Grobowce (Mauzolea) - odrębne budowle kryjące w sobie szczątki zmarłych, najczęściej na planie centralnym, mogące przybierać różne formy np. piramidy; mogły również mieć charakter symboliczny upamiętniający dany ród lub osobę pochowaną w innym miejscu (kenotaf, cenotaf). Grobowiec Cecylii Metelli zbudowany w 2. poł. I w.p.n.e. przy Via Appia Antica w Rzymie. Budowla cylindryczna wzniesiona na prostokątnej murowanej bazie, obłożona od zewnątrz płytami trawertynu. Mur był w górnej partii dekorowany fryzem z bukranionem i festonami, zwieńczony belkowaniem i przykryty prawdopodobnie stożkowatym dachem. Wysoka i okrągła komora grobowa znajdowała się w środku grobowca. Prowadził do niej wąski korytarz z dwoma niszami po bokach. W średniowieczu budowla miała charakter obronny, dobudowano w zwieńczeniu blanki.

Tzw.Mauzoleum Juliuszów w Glanum w okolicach St.Remy we Francji. Budowla nazywana kenotafem powstała w latach ok. 35-25 r.p.n.e., ma wysokość 18 metrów. Składała się z uskokowego cokołu, bazy ozdobionej reliefowym fryzem, tetrapylonu ozdobionego na narożach korynckimi kolumnami i okrągłego monopterosa zwieńczonego stożkowym dachem. Inne rzymskie mauzolea to: Mauzoleum Augusta (I w.) i Mauzoleum Hadriana (II w.) obecnie Zamek św. Anioła. Cechy charakterystyczne świątyni rzymskiej: - na wysokim podium, dostępnym z jednej strony z szerokimi zewnętrznymi schodami, - na planie prostokąta lub koła, - z głębokim przedsionkiem, - cella otwarta ku fasadzie - portyk kolumnowy przedni, - ściany celli otoczone półkolumnami wtopionymi w mur (pseudoperipterosy), - wnętrze przykryte płaskim stropem lub sklepieniem kolebkowych. W prowincjach wschodnich świątynie były budowane w porządkach greckich. Świątynia Herkulesa w Cori Budowla powstała w 50 r.p.n.e. na planie prostokąta na niskim podium, dostępnym z frontu. Kolumny doryckie zostały postawione na bazach uformowanych z abakusa i płaskiego torusa, z szerokim rozstawem kolumn i niezgodnym z zasadami sztuki greckiej umieszczeniem tryglifów, symetrycznych w stosunku do osi kolumn. Jest to przykład przekształconego porządku doryckiego w wersji rzymskiej. Świątynia tzw. Fortuny Virilis (prawdopodobnie dedykowanej bóstwu rzecznemu Portunusowi) na Forum Boarium w Rzymie. Powstała między 80 a 50 r.p.n.e na miejscu wcześniejszej budowli. Jest przykładem jońskiego tetrastylosa (cztery kolumny w portyku przednim) pseudoperipterosa (zewnętrzna kolumnada zastąpiona półkolumnami) umieszczonego na profilowanym podium, z głębokim przedsionkiem i prostokątną cellą, którą obiegają półkolumny. Świątynia tzw. Westy na Forum Boarium w Rzymie okrągła świątynia z IIw.p.n.e. położona nad Tybrem; z cellą otoczoną dwudziestoma korynckimi kolumnami; z wtórnie wmontowanymi kapitelami kolumn; obecnie bez belkowania przykryta spadzistym dachem.

Świątynia Maison Carree w Nimes (antyczne Nemausus - miejscowość na południu Francji). Wybudowano ją między 15 a 12 r.p.n.e ku czci cesarza Oktawiana Augusta, cesarzowej Liwii oraz synów Agryppy, a wnuków Augusta, Gajusza i Lucjusza. Jest to heksastylos (sześć kolumn w portyku przednim) pseudoperipteros (zewnętrzna kolumnada została zastąpiona półkolumnami wtopionymi w mury celli) na planie prostokąta wybudowany w porządku korynckim, z belkowaniem jońskim, na wysokim podium, z głębokim przedsionkiem i cellą otoczoną dwudziestoma półkolumnami. Świątynia Westy w Tivoli (antyczny Tibur) z pocz. I w.p.n.e. stanowi przykład budowli na planie koła usytuowanej na wysokim podium z okrągłą cellą otoczoną osiemnastoma kolumnami w porządku korynckim. Panteon Świątynia położona w sercu Rzymu została zbudowana w latach 118 128 w czasach cesarza Hadriana (II w.) na miejscu prostokątnej budowli wzniesionej w I w.p.n.e. przez Marka Agryppę. Powstała budowla na planie koła (okrągła cella) z głębokim przedsionkiem i portykiem kolumnowym zwieńczonym trójkątnym tympanonem. Drugi fronton, wyższy wznosi się nad westybulem, a nad nim znajduje się wysoka attyka. W portyku fasadowym znalazło się osiem korynckich kolumn z szarego granitu podtrzymujące belkowanie; w głębi przedsionka zostały umieszczone również kolumny w dwóch rzędach po cztery kolumny z różowego granitu flankujące wejście do celli. Po obydwu stronach wejścia znalazły się nisze na posągi. Okrągła cella została przekryta kopułą hemisferyczną o średnicy 43,3 m osadzoną w połowie wysokości celli, na pierścieniu ściany. U góry, pośrodku, został okrągły otwór nazywany oculusem o szer. 8,92 m, będący

jedynym źródłem światła. Wewnętrzne ściany kopuły zostały ozdobione kasetonami, w których pierwotnie znajdowały się rozety wykonane ze złoconego brązu. Główna apsyda została umieszczona na wprost wejścia, a po jej bokach rozmieszczono symetrycznie sześć eksedr półkolistych i prostokątnych. W ścianach między nimi umieszczono 8 filarów o grubości 6 m., podtrzymujących ciężar kopuły. Nad eksedrami ściany zostały wzmocnione ceglanymi łukami odciążającymi. Kopuła tworzy wewnątrz półkulę, która miała pokazywać symboliczny obraz świata przykrytego sklepieniem niebieskim. Łuk triumfalny - wznoszony jako pomnik u czci osoby cesarza lub upamiętniający zdarzenia historyczne. Początkowo stosowano formę łuku jednoprzelotowego ze sklepieniem kolebkowym rozpiętym na dwóch potężnych filarach, zwieńczonym attyką z tablicą inskrypcyjną. Na attyce ustawiono posągi lub wieńczono ją kwadrygą. W okresie późniejszym przyjęły się łuki trójprzelotowe z wyższym przejazdem środkowym i dwoma niższymi po bokach. Od czasów Oktawiana Augusta w artykulacji ścian budowli stosowano kolumny, półkolumny lub pilastry, belkowanie oraz edikule, naczółki itp. W Rzymie zachowały się trzy łuki: - Łuk Tytusa upamiętniał zwycięstwo Flawiuszów w wojnie żydowskiej. Został wzniesiony w 2 poł. I wieku na via Sacra. Jest przykładem łuku jednoprzelotowego wykonanego z marmuru pentelickiego o wysokości przeszło 15 metrów. Przelot flankowany jest stojącymi na cokołach półkolumnami w porządku kompozytowym ze żłobkowanymi trzonami przy otworze i gładkimi na narożnikach budowli. Na attyce od strony wschodniej umieszczono tablicę dedykacyjną z inskrypcją poświęconą cesarzowi Tytusowi. Łuk ozdobiono płaskorzeźbionymi fryzami. Na fryzie, od strony wschodniej pokazano procesję kultową, w pachach łuku postacie Wiktorii, a na zworniku Geniusza Ludu. Również we wnętrzu łuku umieszczono dwa reliefy. Na ścianie południowej pokazano scenę przechodzenia przez łuk triumfalny oraz niesione w triumfalnym pochodzie przedmioty zagrabione w świątyni jerozolimskiej: Arkę Przymierza, trąby i siedmioramienny świecznik. Na ścianie północnej przedstawiono cesarza jako triumfatora na kwadrydze w otoczeniu Wiktorii, Dei Romy, Geniusza Ludu Rzymskiego i Geniusza Senatu. W tle umieszczono postacie liktorów niosących wysokie pęki rózeg z toporami. Przelot został przykryty sklepieniem kolebkowym ozdobionym kasetonami. - Łuk Septymiusza Sewera znajduje się na wschodnim krańcu Forum Romanum, u stóp Kapitolu. Upamiętnia zwycięstwo w wojnie prowadzonej przez cesarza przeciwko Partom, powstał na początku III wieku. Jest to łuk trójprzelotowy, flankowany półkolumnami w porządku kompozytowym. - Łuk Konstantyna stojący przy rzymskim Koloseum, został wystawiony w 315 r., by upamiętnić zwycięstwo w 312 r. cesarza Konstantyna nad Maksencjuszem; trójprzelotowy, rozczłonkowany kolumnami ustawionymi na wysokich cokołach, w porządku kompozytowym. Wszystkie budowle antycznego Rzymu wymienione w tym fragmencie tekstu obowiązują przy zaliczeniu zajęć.

Architektura wczesnochrześcijańska Początki architektury wczesnochrześcijańskiej przypadają na koniec III wieku. Początkowo nabożeństwa odprawiano w domach prywatnych, potem pojawią się kościoły - sale na planie prostokąta, z umieszczonymi na osi, naprzeciwko wejścia, prostokątnymi lub zaokrąglonymi (eksedry) niszami. Później dodawano w kościołach jednonawowych apsydę. Elewacje tych budowli przypominały domy mieszkalne z portykami osłaniającymi wejście. Z czasem zaczęto wykorzystywać układ bazylikowy dla potrzeb liturgicznych i plan krzyża łacińskiego. Rozwój tego typu kościołów nastąpił w IV wieku w czasach panowania cesarza Konstantyna. Powstające kościoły miały wyższą i szerszą nawę główną, dwie lub cztery nawy boczne, czasami nad nimi empory, ściany międzynawowe spoczywały na architrawach lub arkadach, dodatkowo posiadały również nawę poprzeczną czyli transept. Nawa główna była zakończona od wschodu apsydą. W przykryciu wnętrza stosowano drewniane stropy lub otwarte wiązanie dachowe. We wnętrzu używano elementów architektonicznych pochodzących z budowli antycznych. Kolumny, kapitele, belkowanie wykorzystywano wtórnie, przystosowując je do nowych wnętrz. Stosowano zredukowane formy porządku korynckiego. Od zachodu do bryły świątyni przylegało otwarte atrium, pośrodku którego znajdowała się studnia. Wejście do kościoła poprzedzał przedsionek czyli narteks. W IV wieku powstały m.in. znane rzymskie bazyliki chrześcijańskie: Św.Jana na Lateranie, Św.Piotra na Watykanie, Św.Wawrzyńca, Św.Klemensa i Św.Pawła za Murami. Bazylika Św. Piotra na Watykanie konstantyńska została rozebrana w 1506 r. Był to największy kościół na planie krzyża łacińskiego wybudowany w IV wieku na polecenie cesarza Konstantyna w miejscu grobu św. Piotra. Była to budowla pięcionawowa z transeptem i półkoliście zamkniętą apsydą. Ściany nawy głównej oparte były na architrawach z kolumnami, a w ich górnej części znajdowały się niewielkie otwory okienne półkoliście zamknięte, oświetlające nawę główną. Ściany między nawami bocznymi wsparte zostały na arkadach. Od zachodu znajdowało się atrium. Bazylika W tym okresie, na wschodzie, powstawały również kościoły łączące plan budowli bazylikowej z centralną. Do tego typu należał kościół Narodzenia Pańskiego w Betlejem i bazylika Grobu Świętego w Jerozolimie. Rozpowszechnione były też budowle centralne. Powstawały baptysteria, najczęściej na planie ośmioboku i mauzolea. Najbardziej znane jest najstarsze rzymskie mauzoleum Santa Costanza wzniesione przez cesarza Konstantyna dla córki Konstancji. Zostało wybudowane na planie koła otoczonego na przemian prostokątnymi i półkolistymi niszami, z centralną salą przekrytą kopułą i obejściem sklepionym kolebkowo. W kręgu kultury bizantyjskiej Wzorce budowli bizantyńskich wywodziły się z architektury rzymskiej i wczesnochrześcijańskich bazylik z okresu późnego Cesarstwa (IV w.). Na wschodzie typ bazyliki chrześcijańskiej łacińskiej został w V wieku przekształcony w budowlę bazylikową wzbogaconą emporami nad nawami bocznymi, sięgającymi nawy głównej. Wejście od strony zachodniej zostało poprzedzone prostokątną salą nazwaną narteksem, połączoną z emporami. Architektura ta również wykształciła typ nazywany bazyliką kopułową.

Do wyjątkowych miejsc należał Konstantynopol, miasto założone w 324 r. przez cesarza Konstantyna (na miejscu Bizancjum), które zostało w 330 r. stolicą cesarstwa. Najwspanialsze budowle powstały w czasach cesarza Justyniana I (527-565). Należały do nich kościoły Św. Apostołów (zniszczony w XV wieku), Św.Sergiusza i Bachusa oraz Hagia Sophia (kościół Mądrości Bożej). Kościół Św. Sergiusza i Bachusa w Konstantynopolu ( 527-536). Fundowany przez cesarza Justyniana I i jego żonę Teodorę kościół stanowi przykład budowli centralnej, jednonawowej na planie ośmioboku z czterema eksedrami, wpisanego w czworobok, z niszami w narożach. Nawa otoczona jest emporami znajdującymi się nad wąskim obejściem. Od wschodu dodano trójbocznie zamkniętą apsydę. Centralna sala została przekryta nisko umieszczoną kopułą, pozbawioną bębna, z umieszczonymi nisko oknami. Dodatkowo wnętrze oświetlają również okna znajdujące się na emporach. Kopułę poszerzono o znajdujące się po przekątnych cztery konchy zamknięte półkolistymi esedrami. Hagia Sophia ( kościół Mądrości Bożej ) w Konstantynopolu. Wybudowany w latach 532-537 przez Antemiosa z Trales i Izydora z Miletu, o wymiarach 96 x 66 m. na planie centralnym, z podkreśleniem osi wzdłużnej. Został przesklepiony kopułą o średnicy 32 m. oraz dwoma półkopułami. Stworzono wewnątrz olbrzymią przestrzeń, która budziła podziw w całej Europie. Po zajęciu Konstantynopola przez Turków budowla została przemieniona w meczet (wtedy dobudowano minarety).

Rawenna początkowo stolica cesarstwa zachodniorzymskiego w V w.;potem stolica królestwa Ostrogotów, a w latach 565-751 stolica Egzarchatu Rawenny ( bizantyjska stolica Italii). Kościół San Vitale w Rawennie. Zbudowany w 547 r. na planie centralnym. Zewnętrzny ośmiobok kryje obejście i galerię w formie przypominającej absydy wokół części środkowej nakrytej kopułą na trompach. Wnętrze zostało pokryte słynnymi mozaikami. Ponadto dodany został narteks zakończony z obydwu stron absydami oraz wysuniętą część ołtarzową flankowaną okrągłymi pomieszczeniami. Wyraźny podział przestrzeni został tu zastąpiony jej przepływaniem z części centralnej do strefy zewnętrznej, pozostającej w półcieniu. Kościół San Apollinare in Classe w Rawennie, Powstał w latach 535-549, jako trójnawowa bazylika kolumnowa z arkadami międzynawowymi, bez transeptu, brak empor i narteksu. Do korpusu przylega atrium. Pastoforia znajdujące się przy apsydzie dodano później. Wolnostojąca dzwonnica pochodzi z X wieku. Kościół San Apollinare Nuovo w Rawennie. Wybudowany 494-521, był kościołem pałacowym króla Ostrogotów Teodoryka, jako beztranseptowa bazylika trójnawowa bez empor i narteksu. Wszystkie budowle w tych rozdziałach obowiązują przy zaliczeniu zajęć. Architektura czasów Średniowiecza Renesans karoliński. Okres nawiązania zarówno do architektury antycznej, jak i wczesnochrześcijańskiej. Związany był z panowaniem cesarza Karola Wielkiego, który panował w latach. Kaplica pałacowa w Akwizgranie. Powstała w latach 788-ok.800 z fundacji Karola Wielkiego na wzór kościoła San Vitale w Rawennie. Jest to budowla na planie wieloboku z ośmioboczną salą środkową nakrytą sklepieniem klasztornym i szesnastobocznym obejściem sklepionym kolebką z lunetami. Nad obejściem w górnej kondygnacji znajdowały się empory. W przyziemiu szerokie arkady wsparte są na niskich, przysadzistych filarach. Romanizm Początki nowego, monumentalnego stylu w architekturze obejmującego przede wszystkim zachodnią i środkową Europę sięgają XI wieku. Duch reformatorski w kościele i konflikt cesarza z papieżem spowodowały w tym czasie w konsekwencji silny rozwój życia monastycznego. Pojawia się idea kościoła jednego, nadrzędnego nad wszystkimi. Rozwijają się ruchy pielgrzymkowe. W architekturze pojawia się proces nowego zrytmizowania przestrzeni. Nawa kościoła zostaje podzielona na przęsła i przekryta sklepieniem kolebkowym lub kolebkowym na pasach. Wnętrze zostaje zróżnicowane, pojawia się pionowe rozczłonkowanie ścian. Ściana jako gładkie

pole przestaje istnieć. Przestrzeń międzynawową dzielą rytmiczne, półkoliste arkady wsparte na zmiennych rytmach filarów i kolumn. Budowane są wielkie świątynie pielgrzymkowe, przede wszystkim na terenie Francji w A utun, Arles, Tuluzie, Vezelay, Conques. Najbardziej wysuniętą budowlą staje się kościół św. Jakuba i klasztor w Compostelii w północno-zachodniej Hiszpanii. Bazylika Św. Marka w Wenecji. Reprezentuje typ budowli centralnej na planie krzyża greckiego tzw. bazylikę kopułową z ramionami i skrzyżowaniem naw przekrytymi pięcioma kopułami. Został wybudowany w latach 1063-1094. Przykład wpływu sztuki bizantyjskiej we Włoszech (Wenecja prowadziła ożywiony handel ze Wchodem). Obowiązuje znajomość następujących budowli: Kaplica pałacowa w Akwizgranie, Kościół Św. Michała w Hildesheim, Kościół Św. Fides w Conques, Kościół Saint-Sernin w Tuluzie,

Kościół Notre-Dame - la Grande w Poitiers, Kościół św.marii Magdaleny w Vezelay, - Kościół św.jakuba w Composteli (plan, wnętrze), - Zespół katedralny w Pizie,

- Kościół San Miniato al Monte we Florencji, - Baptysterium we Florencji, - Katedra i baptysterium w Parmie,

- Bazylika św. Marka w Wenecji, Gotyk Nazwa stylu, która powstała kilka stuleci później, miała pierwotnie znaczenie negatywne: oznaczała, iż był dziełem Gotów, czyli barbarzyńców. Styl gotycki pojawia się w połowie XII wieku w architekturze wiąże się przede wszystkim ze zmianą konstrukcji budowli, w taki sposób, aby odciążyć ścianę, która traci swoją rolę nośną. Zmiana ta wprowadziła możliwość tworzenia wielkich okien wypełnionych witrażami. Miało to swoje znaczenie symboliczne: ukazanie światła mistycznego w duchu filozofii platońskiej. W budowlach tych zastosowano system przyporowy, który umożliwił przesklepienie dużych przestrzeni na znacznej wysokości. Ciężar zastosowanych sklepień krzyżowo-żebrowych był przenoszony za pomocą służek na filary międzynawowe oraz na umieszczone na zewnątrz budowli przypory dzięki zastosowaniu łuków oporowych (przyporowych) znajdujących się ponad dachami naw bocznych. Zachodnia fasada katedry gotyckiej była dwuwieżowa. Mogły występować także wieże przy fasadach naw poprzecznych (często zespolone z korpusem budowli), na skrzyżowaniu naw czy przy apsydzie. W praktyce nigdy nie zrealizowano idealnej

katedry, wieże pozostały na ogół tępo zakończone, bez wysokich, ostrołukowych hełmów m.in. w katedrze Notre-Dame w Paryżu. Obowiązująca znajomość następujących budowli: - Opactwo Saint Denis pod Paryżem, - Katedra Notre-Dame w Paryżu, - Katedra w Laon, - Katedra w Chartres, - Katedra w Reims,