Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Nr 111 Politechniki Wrocławskiej Nr 111 Konferencje Nr 43 2005 Piotr GISMAN* górnictwo, historia górnictwa, prawodawstwo ROZWÓJ PRAWODAWSTWA GÓRNICZEGO W POLSCE W artykule przedstawiono zarys problematyki poruszanej w trzech polskich aktach prawnych dotyczących górnictwa, powstałych w ciągu XX wieku. Ukazano główne elementy pierwszego polskiego prawa górniczego z roku 1930 i zmiany wprowadzone w ramach prawa górniczego z roku 1953. Na tym tle przedstawiono założenia ustawy Prawo geologiczne i górnicze uchwalonej w roku 1994. 1. WSTĘP W przedmowie do pierwszego wydania komentarza do Prawa górniczego z 1953 r. Tadeusza Płodowskiego, prof. Bolesław Krupiński napisał m.in. Górnictwo ma w Polsce równie dawną tradycję jak państwowość polska, a nawet znacznie dawniejszą, gdyż bogactwa naturalne kraju nad Wisłą i Odrą były eksploatowane już w bardzo odległych prehistorycznych czasach... dlatego i w Polsce tradycja prawa górniczego, pierwotnie zwyczajowego, później pisanego, jest równie odwieczna jak samo górnictwo. Zostawmy jednak historykom rozważania nad rozwojem polskiego prawa górniczego i jego związkom z dziejami polskiego górnictwa. Zasadniczą uwagę poświęćmy trzem polskim prawom górniczym z lat: 1930, 1953 i 1994 (ostatnie to Prawo geologiczne i górnicze zmienione w zasadniczy sposób w 2001 r., aczkolwiek problematykę geologii i górnictwa regulowały zarówno prawo górnicze z 1930 r. i z 1953 r. to ostatnie do roku 1960, kiedy powstało pierwsze i jedyne polskie prawo geologiczne). Omawiając wymienione prawa nie sposób wspomnieć o urzędach górniczych. Istnieje, bowiem ścisły związek powstawania wszystkich tych praw z ich działalnością, w szczególności z działalnością Wyższego Urzędu Górniczego. To Wyższy Urząd Górniczy w Katowicach wpłynął znacząco na rozwiązania omawianych praw, na ich stosowanie, a przede wszystkim na powstanie aktów wykonawczych do tych praw. * Wyższy Urząd Górniczy, 40-956 Katowice, ul. Poniatowskiego 31.
72 2. PRAWO GÓRNICZE Z 1930 r. Wolność, którą odzyskaliśmy w l918 r. zastała nas w stanie, w którym na terenie Państwa Polskiego obowiązywały następujące ustawy górnicze byłych państw zaborczych: rosyjska ustawa górnicza z 1912 r., austriacka powszechna ustawa górnicza z 1854 r., pruska powszechna ustawa górnicza z 1865 r. Ponadto na terenie byłej Galicji obowiązywały austriacka powszechna ustawa naftowa z 1884 r. i krajowa galicyjska ustawa naftowa z 1908 r. Wszystkie te ustawy, z wyjątkiem dwóch ostatnich naftowych, zostały uchylone przez pierwsze polskie prawo górnicze z 28 listopada 1930 r., które weszło w życie z dniem 1 stycznia 1932 r. na obszarze Państwa Polskiego, z wyjątkiem Województwa Śląskiego. Po wyrażeniu zgody przez Sejm Śląski, prawo to zaczęło obowiązywać także w Województwie Śląskim od 1 stycznia 1933 r. Prawo górnicze z 1930 r. związane było z zasadą obowiązującego wówczas prawa rzeczowego, że własność nieruchomości obejmuje także przestrzeń nad i pod jej powierzchnią. Stosownie do tej zasady właściciel nieruchomości był również właścicielem minerałów złóż występujących pod powierzchnią jego nieruchomości i mógł w granicach określonych przez ustawy korzystać z tych złóż z wyłączeniem innych osób, względnie rozporządzać przysługującym mu prawem własności do złóż w jakikolwiek, zgodny z prawem sposób. Były to tak zwane minerały przynależne do gruntu, które nie mogły być przedmiotem odrębnej własności górniczej. Wydobywanie tych minerałów podlegało niektórym przepisom prawa górniczego, jeżeli eksploatacja złoża odbywała się za pomocą robót podziemnych. Wśród minerałów przynależnych do gruntu znajdowały się m.in. kamienie pochodzenia magmowego, osadowego i metamorficznego, wysokowartościowe piaski formierskie i szklarskie, kryształy naturalne oraz kamienie szlachetne i półszlachetne - a przede wszystkim złoża bituminów (ropa naftowa, gaz ziemny) oraz solanki mineralnych źródeł leczniczych. Niektóre, szczegółowo wymienione minerały, znajdujące się w swych naturalnych złożach nie były związane z prawem własności gruntu i podlegały woli górniczej, tj. mogły być przedmiotem własności górniczej, nadawanej każdemu pod warunkami przepisanymi w prawie niniejszym (art. l ust. l prawa górniczego z 1930 r.). Była to grupa minerałów posiadających najbardziej istotne znaczenie gospodarcze. Wśród nich wymienić należy nadające się do technicznego uzyskiwania z nich metali - rudy piętnastu rzadkich pierwiastków metalicznych, minerały nadające się do wydobywania z nich siarki, minerały fosforowe, glinki i łupki ogniotrwałe, niektóre kwarcyty, magnezyty, kopaliny, grafit, kreda i węgiel brunatny.
Inna grupa minerałów, niezwiązana z prawem własności gruntu, zastrzeżona została na rzecz Państwa, tj. minerały te mogły być przedmiotem własności górniczej nadawanej jedynie Państwu. Były to następujące minerały: węgiel kamienny, antracyt, sól kamienna, sole potasowe, magnezowe, borowe oraz solanki nadające się do technicznego otrzymywania z nich soli kuchennej lub soli potasowych. Prawo własności złóż minerałów podlegających woli górniczej powstawało przez tzw. nadanie górnicze. Odkrycie minerału w jego naturalnym złożu stanowiło źródło uprawnień eksploatacyjnych dla odkrywcy i było warunkiem uzyskania nadania własności górniczej. Przedmiotem prawa własności górniczej było pole górnicze tj. złoże naturalne minerału w granicach oznaczonych liniami na powierzchni ziemi i przechodzącymi przez te linie płaszczyznami pionowymi. Pole górnicze stanowiło specyficzną nieruchomość i mogło być przedmiotem obrotu prawnego w granicach uprawnień właściciela i przepisów prawa. Państwo występujące w charakterze przedsiębiorcy górniczego zrównane było w zasadzie z innymi osobami fizycznymi i prawnymi. Przedstawicielem Państwa, jako właściciela pól górniczych i w sprawach uzyskiwania własności górniczej był wobec władz kurator państwowych pól górniczych, powoływany przez Ministra Przemysłu. Prawo górnicze z 1930 roku zawierało zakaz eksploatacji minerałów w sposób rabunkowy. Jeśli chodzi o przepisy regulujące ruch techniczny zakładu górniczego, prawo to zawierało nakaz, że ruch ten powinien być prowadzony zgodnie ze wskazaniami techniki i tak, by o ile możności eksploatacja tych samych i sąsiednich złóż minerałów nie była w przyszłości utrudniona oraz by życie i zdrowie ludzkie, tudzież interes publiczny nie były narażone na niebezpieczeństwo. Władze górnicze nadzorowały zakłady górnicze ze względu na bezpieczeństwo samego zakładu, bezpieczeństwo pracy, życia i zdrowia osób postronnych, ochrony powierzchni ze względu na urządzenia użyteczności publicznej. Według prawa górniczego: władzą I instancji były okręgowe urzędy górnicze, władzą II instancji wyższe urzędy górnicze, władzą III instancji Minister Przemysłu i Handlu. Nadzór władz górniczych w zakresie bezpieczeństwa ruchu technicznego zakładów górniczych zarówno państwowych, jak komunalnych i prywatnych obejmuje sprawy: 1) ochrony wyrobisk górniczych i urządzeń zakładu górniczego, jako też wyrobisk zakładów sąsiednich, 2) bezpieczeństwa technicznego pracy, 3) bezpieczeństwa życia i zdrowia osób postronnych, znajdujących się w obrębie zakładu górniczego i w jego sąsiedztwie, zarówno pod ziemią jak i na powierzchni, 73
74 4) ochrony powierzchni w interesie bezpieczeństwa życia i zdrowia ludzkiego, trwałości i dogodności publicznego ruchu komunikacyjnego, jako też prawidłowego działania urządzeń gazociągowych, wodociągowych i innych urządzeń użyteczności publicznej oraz zachowania i całości przedmiotów, podlegających ochronie na mocy specjalnych ustaw i rozporządzeń, 5) ochrony obszarów, objętych planami zabudowania miast przed takim ich uszkodzeniem wskutek robót górniczych, że mogłyby się one stać niezdatnymi do zabudowy, 6) ochrony leczniczych źródeł mineralnych, dla których został ustanowiony okrąg ochrony górniczej, 7) zapobiegania innym szkodom, jakie ruch techniczny zakładu górniczego mógłby wyrządzić interesowi publicznemu, 8) baczenia, by ludność nie była pozbawiona wody do picia i dla celów gospodarczych. Ruch techniczny zakładu górniczego wolno było prowadzić tylko na podstawie planu ruchu, zatwierdzonego uprzednio przez okręgowy urząd górniczy, a obejmującego każdorazowo okres dwuletni. Do rozpatrywania odwołań od orzeczeń wyższych i okręgowych urzędów górniczych zostało powołane w roku 1933 przy Ministrze Przemysłu i Handlu Kolegium Górnicze. 3. PRAWO GÓRNICZE Z 1953 r. Przedstawione wyżej zasadnicze założenia prawa górniczego z 1930 r. stanęły w jaskrawej sprzeczności z sytuacją polityczną, gospodarczą i społeczną, kształtującą się w Polsce po 1945 r. Rozwój sytuacji uczynił i uchylił de facto większość przepisów tego prawa, aczkolwiek formalnie obowiązywały one do dnia 30 listopada 1953 r., kiedy to wszedł w życie dekret z dnia 6 maja 1953 r. Prawo górnicze. Wcześniej jednak dokonano częściowych zmian prawa górniczego z 1930 r. na mocy dekretu z dnia 8 stycznia 1946 r. o zmianie prawa górniczego, który poddawał woli górniczej (Państwa), czyli wyłączeniu z woli właściciela nieruchomości gruntowej, na całym obszarze Państwa: glinki, kwarce i kwarcyty, łupki ogniotrwałe i kwarcytowe, kaoliny, boksyty, magnezyty i piaski ogniotrwałe. Następną zmianę wprowadził dekret z dnia 3 lutego 1947 r., który zastrzegł na rzecz Państwa: uran, srebro, ołów, kadm, cynk, miedź, nikiel, żelazo i sole jodowe oraz węgiel brunatny na terenie ówczesnych województw: poznańskiego, pomorskiego, szczecińskiego i wrocławskiego. Od roku 1950 opracowywany był projekt nowego prawa górniczego w Ministerstwie Górnictwa i Energetyki przez zespół pod przewodnictwem Tadeusza Płodow-
skiego, a w jego skład wchodził Prezes Wyższego Urzędu Górniczego Tadeusz Rumanstorfer. Prace ukończono w 1953 r. i prawo górnicze wydane zostało jak już wspomniano dekretem z dnia 6 maja 1953 r. (Dz.U.1953.29.113), a zmieniono następnie dekretem z dnia 21 października 1954 r. (Dz.U.1954.47.224) o zmianie prawa górniczego. Jednolity tekst prawa górniczego, uwzględniający powyższe zmiany, ogłoszony został obwieszczeniem Prezesa Rady Ministrów z lutego 1955 r. (Dz.U.1955.10.65). Zasadnicze założenia i rozwiązania prawa górniczego z 1953 r. były następujące. 1) Odrzucone zostało kryterium przynależności minerału do gruntu i kryterium podlegania minerału woli górniczej, które wywodziły się w prawie z 1930 r. z indywidualnego prawa własności do nieruchomości, 2) Oparto prawo na zasadzie społecznej gospodarki złożami kopalin i eksploatacji tych złóż zgodnie z narodowymi planami gospodarczymi, przy założeniu, że prawo wydobywania kopalin służy wyłącznie Państwu, jeżeli prawo górnicze nie stanowi inaczej. 3) Znosząc instytucję własności górniczej, zniesiono konsekwentnie instytucję pola górniczego, jako bezprzedmiotową. Ustawowym przepisem zniesiono z mocy prawa i uległy wykreśleniu z ksiąg wieczystych wszelkie wpisy dotyczące nadań górniczych i prawa wydobywania kopalin. 4) Nastąpiło scalenie działalności eksploatacyjnej państwowych przedsiębiorstw górniczych z działalnością innych uczestników gospodarki społecznej - wprowadzono nieznaną zupełnie prawu górniczemu z 1930 r. zasadę planowej gospodarki górniczej. 5) Utrzymano obowiązek sporządzania przez przedsiębiorcę programu technicznego zakładu górniczego oraz planu ruchu w nawiązaniu do technicznego programu. Program techniczny miał przewidywać taką rozbudowę urządzeń, aby zakład górniczy przy zachowaniu niezbędnych warunków bezpieczeństwa, uzyskał i utrzymywał maksymalną w stosunku do rozmiaru inwestycji moc produkcyjną. Plan ruchu zakładu górniczego miał umożliwiać realizację planowych zadań produkcyjnych. 6) Unormowano sprawy stosunku przedsiębiorstwa górniczego do właścicieli i użytkowników nieruchomości, budynków i urządzeń, poprzez przyznanie przedsiębiorstwu specyficznych szczególnych uprawnień, które umożliwiały eksploatację złóż kopalin. 7) Wprowadzono odrębne niż w prawie cywilnym unormowanie szkód górniczych i ich naprawy, które stanowiło konsekwentne uzupełnienie zespołu przepisów zapewniających prymat interesów górnictwa na terenach zalegania złóż kopalin. Prawo z 1930 r. rozwiązywało to zagadnienie na płaszczyźnie odszkodowania pomiędzy przemysłowcem górniczym a poszkodowanym. Prawo z 1953 r. ujmowało sprawę z punktu widzenia interesów gospodarki społecznej. Utworzono Komisje do Spraw Szkód Górniczych, które rozstrzygały w trybie postępowania administracyjnego sprawy o szkody górnicze. 75
76 8) Prawo ustalało zasady planowania i prowadzenia poszukiwania złóż kopalin przez Państwo oraz jego Państwową Służbę Geologiczną (zagadnienie zasad prowadzenia prac geologicznych, sporządzania i zatwierdzania dokumentacji geologicznych bilansowania zasobów oraz państwowej administracji geologicznej uregulowała ustawa z dnia 16 listopada 1960 r. o prawie geologicznym (Dz.U.1960.52.303)). 9) Wprowadzono instytucję obszaru górniczego dla określonego złoża kopaliny, przy delegacji dla Rady Ministrów do ustalenia zasad i sposobu tworzenia zmian obszarów górniczych. 10) Przewidziano odpowiedzialność dyscyplinarną osób sprawujących kierownictwo lub dozór ruchu zakładu górniczego za naruszenie obowiązków zapisanych w prawie górniczym, niezależnie od odpowiedzialności karnej, cywilnej i porządkowej. 11) Powołano nową instytucję, jaką była Państwowa Rada Górnictwa, działająca przy Ministrze Górnictwa. Tak najbardziej skrótowo można przedstawić założenia prawa górniczego z 1953 r. 4. PRAWO GEOLOGICZNE I GÓRNICZE Obowiązujące do dnia 2 września 1994 r. prawo górnicze z 1953 r. i prawo geologiczne z 1960 r. były przyjęte i funkcjonowały w systemie nakazowo-rozdzielczym. Przemiany ustrojowe, jakie dokonały się w Polsce w ciągu ostatnich lat spowodowały, że znaczna część zawartych w nich unormowań stała się nieaktualna, nie przystając do zmienionej rzeczywistości. Ponadto poprzedni stan prawny w wielu kwestiach nie zawierał kompleksowych rozwiązań, co wielokrotnie prowadziło do przyjmowania rozwiązań o charakterze doraźnym. To wszystko spowodowało konieczność nowego uregulowania całej dziedziny szeroko rozumianego gospodarowania zasobami naturalnymi. Uchwalona w dniu 4 lutego 1994 r. ustawa Prawo geologiczne i górnicze zwana dalej p.g.g. tworzy nowy system prawny w zakresie górnictwa i geologii. Ustawa ta opublikowana w Dzienniku Ustaw Nr 27 pod poz. 96, zaczęła obowiązywać od dnia 2 września 1994 r. i w niezmienionym stanie funkcjonowała praktycznie do dnia 31 grudnia 2001 r. Zmiany jednakże stosunków własnościowych w górnictwie, powszechnie znana zła kondycja finansowa kopalń (nie tylko węgla kamiennego), niezbędne procesy restrukturyzacyjne w górnictwie, wynikająca z dotychczasowego stanu prawnego ingerencja organów państwa często nieuzasadniona - oraz konieczność dostosowania postanowień prawa geologicznego i górniczego do prawa Unii Europejskiej spowodowały konieczność zmiany ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze.
Uchwalona w dniu 27 lipca 2001 r. ustawa o zmianie ustawy Prawo geologiczne i górnicze spełniająca wszystkie wskazane wymagania weszła w życie z dniem 1 stycznia 2002 r. Przygotowanie projektu ustawy poprzedziła przeprowadzona w Wyższym Urzędzie Górniczym i Ministerstwie Środowiska analiza dotychczasowego funkcjonowania ustawy na bazie, której międzyresortowy zespół przygotował projekt rozwiązań legislacyjnych. Rada Ministrów we wrześniu 1999 r przyjęła projekt i skierowała go do Sejmu RP W trakcie prac parlamentarnych Rząd reprezentował m.in. Prezes Wyższego Urzędu Górniczego. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. znowelizowana ustawą z dnia 27 lipca 2001 r. o zmianie ustawy Prawo geologiczne i górnicze, wraz z aktami wykonawczymi tworzy system, który obecnie jest spójny z obowiązującym porządkiem prawnym, w szczególności z Konstytucją RP i wymaganiami prawa Unii Europejskiej, dostosowany do potrzeb gospodarki rynkowej, zabezpieczający interesy Państwa odpowiedzialnego za prawidłowe wykorzystanie bogactw wnętrza ziemi, interesy społeczności lokalnych bezpośrednio narażonych na skutki działalności geologicznej i górniczej oraz interesy podmiotów gospodarczych prowadzących taką działalność. Zakres spraw objętych regulacją jest bardzo szeroki, obejmuje w zasadzie cały proces działalności związanej z prowadzeniem racjonalnej gospodarki wnętrzem ziemi. Zasadniczym przedmiotem regulacji, wynikającym z art. 1 p.g.g. są zasady i warunki: wykonywania prac geologicznych, wydobywania kopalin ze złóż, ochrony złóż kopalin, wód podziemnych i innych elementów środowiska w związku z wykonywaniem prac geologicznych i wydobywaniem kopalin. Ponadto z mocy dalszych przepisów, jej zakres przedmiotowy rozciąga się na: bezzbiornikowe magazynowanie substancji oraz składowanie odpadów w górotworze, w tym w podziemnych wyrobiskach górniczych, w zakresie ustalonym rozporządzeniem Rady Ministrów do prowadzenia innych aniżeli dotąd wymienione robót podziemnych z zastosowaniem techniki górniczej. W toku dalszych rozważań przedstawione zostaną tylko te rozwiązania, które zasadniczo różnią się od uregulowań dotychczasowych, ze zwróceniem szczególnej uwagi na zasady prowadzenia ruchu zakładu górniczego, przede wszystkim w zakresie przestrzegania wymogów bezpieczeństwa pracy a także prawidłowej organizacji zakładów górniczych. Złoża kopalin w przeciwieństwie do pozostałych zasobów naturalnych są dobrani nieodtwarzalnymi. Stąd też istotne znaczenie dla ochrony złóż kopalin i pewności obrotu prawnego, ma jasne uregulowanie własności tych złóż. 77
78 Właścicielem w zasadzie wszystkich złóż kopalin jest Skarb Państwa, wyjątek dotyczy jedynie tych kopalin, które położone są w granicach przestrzennych nieruchomości gruntowej - wówczas należą one do właściciela tej nieruchomości. Skarb Państwa jako właściciel złóż kopalin może nimi rozporządzać przez ustanawianie na rzecz innych podmiotów, szczególnego prawa rzeczowego w postaci tzw. użytkowania górniczego. Ustanowienie tego prawa następuje w drodze umowy cywilno-prawnej, zawieranej przez organ koncesyjny z podmiotem ubiegającym się o uzyskanie tytułu prawnego do przestrzeni obejmującej oznaczone złoże kopaliny, która rodzi skutki prawne dopiero z chwilą uzyskania koncesji. Zasadą jest bowiem, że wszelka działalność objęta zakresem przedmiotowym p.g.g. wymaga koncesji. Wyjątek dotyczy jedynie niektórych prac geologicznych np. poszukiwania i rozpoznawania wód podziemnych. Koncesja jest aktem nadzoru państwa nad prowadzeniem działalności regulowanej tym prawem. W powiązaniu ze wspomnianą już instytucją użytkowania górniczego powinna ona zapewnić prawidłowe gospodarowanie zasobami surowców mineralnych. Wśród wielu istotnych zmian wprowadzonych p.g.g. zasadniczej zmianie uległy dotychczasowe przepisy dotyczące stosunków sąsiednich oraz odpowiedzialności za szkody. Podkreślić należy, że w ramach pierwszego ze wspomnianych zakresów, zamiast dotychczasowych cząstkowych instrumentów za pomocą, których dochodziło do ograniczenia prawa własności, takich jak np. czasowe zajęcie nieruchomości czy prawo wstępu na cudzą nieruchomość - ustawa wprowadziła jeden środek prawny, którym jest uprawnienie do żądania ograniczenia własności na czas oznaczony, dla zapewnienia możliwości wykonania uprawnień objętych koncesją. Ewentualne spory w tym zakresie będą rozstrzygane przez sądy powszechne. W odniesieniu zaś do drugiego, wspomniane zmiany są jeszcze dalej idące. Przede wszystkim nowy stan prawny zrywa zarówno z pojęciem szkody górniczej jak i szkody wyrządzonej pracami geologicznymi, w zasadzie jednolicie normując odpowiedzialność za wszystkie szkody wyrządzone ruchem zakładu górniczego. Znacznemu rozszerzeniu uległ zakres tej odpowiedzialności obejmując nie tylko rekompensatę za poniesione straty, ale również ewentualne korzyści, jakie mógłby poszkodowany osiągnąć gdyby mu szkody nie wyrządzono. Generalnej zmianie uległa procedura dochodzenia roszczeń z tego tytułu. Całość spraw w tym zakresie została przekazana do właściwości sądów powszechnych, uzależniając jednakże wystąpienie na drogę sądową od wyczerpania obligatoryjnego postępowania ugodowego pomiędzy poszkodowanym a podmiotem odpowiedzialnym za szkodę. Kolejna zmiana dotyczy sytuacji społeczności lokalnych, zamieszkującej tereny, na których prowadzona jest działalność regulowana p.g.g.
Realizując konstytucyjne uprawnienia organów samorządu terytorialnego jako gospodarza terenu - zapewniono udział tych organów w całym przebiegu procesów związanych z wykonywaniem działalności geologicznej i górniczej, poczynając od momentu uzyskiwania uprawnień do prowadzenia takiej działalności, poprzez wpływ na określenie warunków jej wykonywania, na likwidacji wspomnianej działalności kończąc. Punktem wyjścia dla dalszych rozważań jest wyjaśnienie dwóch podstawowych pojęć, mianowicie pojęcia przedsiębiorcy i zakładu górniczego. W myśl art. 6 ust. 6 p.g.g. przedsiębiorcą jest podmiot posiadający koncesję na prowadzenie działalności regulowanej ustawą. Zakładem górniczym natomiast jest wyodrębniony techniczne i organizacyjnie zespół środków służących do bezpośredniego wydobywania kopaliny ze złoża, w tym wyrobiska górnicze, obiekty budowlane oraz technologicznie związane z nimi obiekty i urządzenia przeróbcze (art.6 ust.7 p.g.g.). Do tak wyodrębnionego organizmu, znajdującego się w dyspozycji przedsiębiorcy mają zastosowanie wprost przepisy p.g.g. określające obowiązki i uprawnienia w zakresie prowadzenia ruchu zakładu górniczego. Podstawowym dokumentem, w oparciu o który prowadzony jest ruch zakładu górniczego, jest plan ruchu tego zakładu. Przedsiębiorca zobowiązany jest sporządzić na podstawie warunków określonych w koncesji oraz projektu zagospodarowania złoża dla każdego zakładu górniczego plan ruchu i uzyskać decyzję organu nadzoru górniczego zatwierdzającą ten plan. W planie tym powinny być określone przedsięwzięcia niezbędne w celu zapewnienia: bezpieczeństwa powszechnego, bezpieczeństwa pożarowego, bezpieczeństwa i higieny pracy pracowników zakładu górniczego, prawidłowej i racjonalnej gospodarki złożem, ochrony środowiska wraz z obiektami budowlanymi, zapobiegania szkodom i ich naprawiania. Wymieniony plan ruchu, przedsiębiorca może zmienić w przypadku zmiany naturalnych, technicznych oraz organizacyjnych warunków wydobywania kopaliny. Wspomnieć tutaj należy, iż planu ruchu zakładu przedsiębiorca nie musi sporządzać w przypadku prowadzenia ruchu zakładu górniczego, wydobywającego kopalinę pospolitą w niewielkim rozmiarze tj. do 2 ha powierzchni, wydobyciu do 20 tys. m 3 kopalin rocznie i bez użycia materiałów wybuchowych oraz w przypadku wykonywania robót geologicznych poza granicami obszaru górniczego lub wykonywanych bez użycia materiałów wybuchowych albo, gdy projektowana głębokość wyrobiska nie przekracza 100 m. Należy przy tym podkreślić, iż zgodnie z art. 68 p.g.g. ruch zakładu górniczego może odbywać się tylko pod kierownictwem i dozorem osób posiadających odpowiednie kwalifikacje. Kwalifikacje osób kierownictwa i dozoru ruchu oraz osób 79
80 zatrudnionych stanowiskach ruchu zakładu górniczego na stanowiskach wymagających szczególnych kwalifikacji zawodowych i zdrowotnych stwierdzają dyrektorzy okręgowych urzędów górniczych, natomiast kierowników ruchu podziemnych zakładów górniczych, mierniczych górniczych i geologów górniczych stwierdza Prezes Wyższego Urzędu Górniczego. Podmiotem, na którym z mocy ustawy Prawo geologiczne i górnicze ciążą obowiązki związane z zapewnieniem bezpiecznych i higienicznych warunków pracy jest przedsiębiorca. Art.73 p.g.g. zobowiązuje przedsiębiorcę w szczególności do: rozpoznawania zagrożeń związanych z ruchem zakładu górniczego i podejmowania środków zmierzających do zapobiegania i usuwania tych zagrożeń, w tym do oceniania i dokumentowania ryzyka zawodowego występującego w ruchu zakładu górniczego oraz stosowania niezbędnych środków profilaktycznych zmniejszających to ryzyko, posiadania odpowiednich środków materialnych i technicznych oraz właściwie zorganizowanych służb ruchu dla zapewnienia bezpieczeństwa pracowników i bezpieczeństwa ruchu zakładu górniczego, prowadzenia ewidencji osób przebywających w zakładzie górniczym. Duża złożoność procesów technologicznych stosowanych przy wydobywaniu kopalin oraz występowanie zagrożeń naturalnych powoduje, że bez współdziałania ze strony pracowników, działania przedsiębiorcy zmierzające do zapewnienia odpowiednich warunków pracy mogłoby okazać się nieskuteczne. Przedsiębiorca jest z mocy art. 74 p.g.g. zobowiązany przeszkolić pracowników zakładu górniczego w zakresie znajomości przepisów regulujących bezpieczne wykonywanie pracy i nie może zatrudnić pracownika, który nie wykazał się dostateczną znajomością tych przepisów. Stwierdzenia posiadania przez przedsiębiorcę lub jednostkę trudniącą się szkoleniem odpowiedniej kadry oraz niezbędnych środków umożliwiających właściwe przeszkolenie pracowników, dokonują w drodze decyzji organy nadzoru górniczego. Obowiązujący poprzednio system przepisów dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy oraz prowadzenia ruchu w zakładach górniczych cechowała ogromna kazuistyka, rozproszenie oraz znaczna ilość uregulowań niepublikowanych. Aby usunąć te mankamenty, nowa ustawa zobowiązała ministra właściwego do spraw gospodarki do określenia w drodze rozporządzenia jednolitych zasad dotyczących bezpiecznego prowadzenia ruchu w poszczególnych rodzajach zakładów górniczych a także zasad oceniania szczególnych dokumentowania ryzyka zawodowego oraz stosowania niezbędnych środków profilaktycznych zmniejszających to ryzyko, szczególnych formie dokumentu bezpieczeństwa szczególnych ochrony zdrowia pracowników zatrudnionych szczególnych ruchu zakładu górniczego.. Wśród szczególnych w stosunku do powszechnie obowiązujących przepisów regulacji prawnych, dotyczących bezpieczeństwa pracy w górnictwie, na uwagę zasługuje sformułowany w art. 75 ust. l pkt l p.g.g. nakaz posiadania przez przedsiębiorcę
zorganizowanego ratownictwa górniczego oraz nakaz stałej możliwości udziału w akcji ratowniczej zawodowych specjalistycznych służb Centralnej Stacji Ratownictwa Górniczego lub innego podmiotu zawodowo trudniącego się wykonywaniem czynności w zakresie ratownictwa górniczego. Przyjęty w nowym Prawie geologicznym i górniczym. model ratownictwa górniczego zdecydowanie odbiega od uregulowań dotychczasowych. Całkowicie odmienną od dotychczasowego stanu prawnego, regulację zawiera ustawa w zakresie budowy obiektów budowlanych zakładu górniczego. Wspomniana odmienność nowych rozwiązań w tym zakresie polega na przyjęciu generalnej zasady, że do projektowania budowy, utrzymania i rozbiórki obiektów budowlanych zakładu górniczego stosuje się przepisy prawa budowlanego. Na organy nadzoru górniczego (urzędy górnicze) zostały nałożone w związku z tym nowe zadania związane z pełnieniem funkcji organów administracji architektoniczno budowlanej i nadzoru budowlanego w dziedzinie górnictwa w odniesieniu do wszystkich obiektów budowlanych zakładu górniczego. Znaczące zmiany wprowadzono w Prawie geologicznym zakresie górniczym w zakresie działania organów nadzoru górniczego. Sprawują one nadzór i kontrolę nad ruchem wszystkich zakładów górniczych w zakresie wydobywania wszelkich kopalin a także w zakresie wykonywania robót geologicznych. Sprawują również nadzór i kontrolę nad wykonywaniem przez przedsiębiorców obowiązków w zakresie rekultywacji gruntów i zagospodarowania terenów po działalności górniczej oraz sprawy związane z gospodarowaniem funduszu likwidacji zakładu górniczego. Reprezentują również Skarb Państwa w sprawach związanych z dochodzeniem roszczeń związanych z występowaniem szkód wywołanych ruchem zakładu górniczego w przypadku braku przedsiębiorcy lub jego następcy prawnego. Z tytułu wykonywania swoich obowiązków organy nadzoru górniczego mają współdecydujący wpływ na funkcjonowanie zakładów górniczych poprzez m.in.: nakazanie usunięcia nieprawidłowości powstałych wskutek naruszenia przepisów o ruchu zakładu górniczego, zwłaszcza, jeżeli stwarzają one zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu górniczego, jego pracowników, bezpieczeństwa powszechnego lub środowiska, wstrzymanie w całości lub w części ruchu zakładu górniczego lub jego urządzeń oraz nakazanie podjęcia niezbędnych środków zapobiegawczych, zakazanie, na czas nie przekraczający dwóch lat, wykonywania określonych czynności w ruchu zakładu górniczego osobom kierownictwa naruszającemu dozoru ruchu, mierniczym górniczym naruszającemu geologom górniczym naruszającym dyscyplinę i porządek pracy, a zwłaszcza określone ustawą i wydanymi na jej podstawie przepisami. Podsumowując, należy stwierdzić, że nowe prawo geologiczne i górnicze wraz z 30 aktami wykonawczymi tworzy nowoczesny, odpowiadający podstawowym standardom światowym system prawny w zakresie geologii i górnictwa, obejmujący 81
82 swym zakresem wszystkie aspekty problematyki związanej z prowadzeniem prac geologicznych i wydobywaniem kopalin oraz wykonywaniem niektórych innych rodzajów działalności we wnętrzu ziemi. System ten dostosowany jest do potrzeb gospodarki rynkowej, uwzględnia coraz większe wymagania w zakresie ochrony środowiska, a równocześnie zabezpiecza interes państwa oraz godzi nie zawsze zbieżne interesy różnych grup społecznych, bądź to prowadzących działalność regulowaną ustawą, bądź też znajdujących się w zasięgu jej oddziaływania.