22.1. Struktura SIP w zakładzie pracy 22. Społeczna inspekcja pracy 22.2. Podstawowe prawa i obowiązki społecznych inspektorów pracy Informacja: Rozwinięcie powyższej tematyki w książce Poradnik społecznego inspektora pracy. Dodatkowo polecamy szkolenie z tego zakresu: PP-BHP-D-1 Szkolenie BHP dla społecznych inspektorów pracy.
22.1. Podstawy prawne działalności społecznej inspekcji pracy (SIP). Struktura SIP w zakładzie pracy Ustawa o społecznej inspekcji pracy podstawowy akt prawny wydany w dniu 24 czerwca 1983 r., regulujący zasady działalności SIP. Do chwili obecnej ustawa ta była 5-krotnie nowelizowana. W ustawie powyższej nie przewidziano w zasadzie żadnych delegacji do wydawania przepisów wykonawczych. Jedynie w art. 23 ustawy (przepisy przejściowe) przewidziano określenie przez Radę Państwa wytycznych: do przeprowadzenia pierwszych wyborów społecznych inspektorów pracy M.P. z 1983 r. Nr 23, poz. 127, tymczasowych wytycznych do działalności społecznych inspektorów pracy M.P. z 1983 r. Nr 23, poz. 128. Te drugie wytyczne miały obowiązywać do czasu uchwalenia właściwych wytycznych przez ogólnokrajowe organizacje związkowe. Ponieważ te nigdy nie wywiązały się z tego obowiązku, w dalszych rozważaniach będziemy się także opierać na ww. wytycznych. Poza wzmiankowaną ustawą uregulowania dotyczące SIP znajdują się w ustawach: z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy: Społeczną kontrolę przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów i zasad bezpieczeństwa higieny pracy, sprawuje społeczna inspekcja pracy. (art. 18 5 ), Pracodawca jest obowiązany chronić zdrowie i życie pracowników poprzez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. W szczególności pracodawca jest obowiązany: (...) 4) zapewniać wykonanie zaleceń społecznego inspektora pracy. (art. 207) Pracodawca zatrudniający więcej niż 250 pracowników powołuje komisję bezpieczeństwa i higieny pracy (...). Przewodniczącym komisji jest pracodawca lub osoba przez niego upoważniona, a wiceprzewodniczącym społeczny inspektor pracy lub przedstawiciel pracowników. (art. 237 12 ), z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy: Państwowa Inspekcja Pracy przy realizacji swoich zadań współdziała ze związkami zawodowymi, organizacjami pracodawców, organami samorządu załogi, radami pracowników, społeczną inspekcją pracy oraz z organami administracji państwowej, a w szczególności z organami nadzoru i kontroli nad warunkami pracy, Policją, Strażą Graniczną, Służbą Celną, urzędami skarbowymi i Zakładem Ubezpieczeń Społecznych, a także organami samorządu terytorialnego. (art. 14 ust. 1) Państwowa Inspekcja Pracy może, na wniosek związków zawodowych, prowadzić szkolenie i instruktaż oraz udzielać pomocy w szkoleniu społecznych inspektorów pracy, a także podejmować działania na rzecz doskonalenia i zwiększenia skuteczności działania społecznej inspekcji pracy. (art. 14 ust. 3) z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników: W okresie objęcia szczególną ochroną przed wypowiedzeniem lub rozwiązaniem stosunku pracy pracodawca może jedynie wypowiedzieć dotychczasowe warunki pracy i płacy pracownikowi: ( ) 5) będącemu społecznym inspektorem pracy ( ). (art. 5 ust. 5) Jeżeli wypowiedzenie warunków pracy i płacy powoduje obniżenie wynagrodzenia, pracownikom przysługuje, do końca okresu, w którym korzystaliby ze szczególnej ochrony przed wypowiedzeniem lub rozwiązaniem stosunku pracy, dodatek wyrównawczy obliczony według zasad wynikających z Kodeksu pracy. (art. 5 ust. 6) z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych: Do zakresu działania zakładowej organizacji związkowej należy w szczególności: (...) 4) kierowanie działalnością społecznej inspekcji pracy (...) (art. 26) z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy: Służba medycyny pracy, wykonując swoje zadania, współdziała z: 2) pracownikami i ich przedstawicielami, a zwłaszcza ze związkami zawodowymi;. (art. 7 ust. 1) Poza aktami prawnymi rangi ustawy niektóre uprawnienia i obowiązki SIP są uszczegółowione w aktach niższej rangi, jak np. rozporządzenie RM z dnia 1 lipca 2009 r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy (Dz. U. Nr 105, poz. 870). Zgodnie z ustawą z dnia 24 czerwca 1983 r. społeczna inspekcja pracy jest służbą społeczną pełnioną przez pracowników, mającą na celu zapewnienie przez zakłady pracy bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz ochronę uprawnień pracowniczych, określonych w przepisach prawa pracy. Pomimo, że SIP kierowana jest przez zakładowe organizacje związkowe, reprezentuje ona interesy wszystkich pracowników zakładu pracy. Od pewnego czasu trwają prace nad dużą nowelizacją ustawy o społecznej inspekcji pracy. Poza celami porządkującymi, przystosowującymi starą przecież ustawę do obecnych realiów, ma ona na celu przede wszystkim: umożliwienie utworzenia SIP u pracodawców, u których nie działają związki zawodowe,
wprowadzenie obowiązku wzięcia udziału przez nowowybranych społecznych inspektorów pracy udziału w specjalnym szkoleniu, w okresie trzech miesięcy od wyborów, wprowadzenie obowiązku udziału w szkoleniach w trakcie trwania kadencji nie rzadziej niż raz w roku, uporządkowanie sposobu wybierania SIP, umocnienie pozycji osób pełniących funkcję SIP przez wprowadzenie 2-letniej ochrony stosunku pracy po ustaniu kadencji SIP, określenie minimalnego zakresu zwolnienia od wykonywania pracy w celu wykonywania swej funkcji (8 godzin w miesiącu). Poza tymi, w sumie pozytywnymi zmianami w działalności SIP, projekt zmian przewiduje również niestety rezygnację z minimalnego wymaganego stażu pracy w branży i u pracodawcy. Zakładowe organizacje związkowe dostosowują organizację SIP do potrzeb wynikających ze struktury zakładu pracy. SIP w zakładzie pracy tworzą: zakładowy społeczny inspektor pracy (ZSIP) dla całego zakładu pracy, oddziałowi (wydziałowi) społeczni inspektorzy pracy (OSIP) dla poszczególnych oddziałów (wydziałów), grupowi społeczni inspektorzy pracy (GSIP) dla komórek organizacyjnych oddziałów. O tym, jaka ma być struktura SIP w zakładzie pracy, decydują zakładowe organizacje związkowe. Praktycznie jednak bardzo rzadko zdarzają się bardziej rozbudowane organizacje SIP. Najczęściej ograniczają się one jedynie do ZSIP.
22.2. Podstawowe prawa i obowiązki społecznych inspektorów pracy Społeczni inspektorzy pracy mają prawo: kontrolować: stan budynków, maszyn, urządzeń technicznych i sanitarnych oraz procesy technologiczne z punktu widzenia bezpieczeństwa i higieny pracy, przestrzeganie przepisów prawa pracy, w tym postanowień układów zbiorowych i regulaminów pracy, w szczególności w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem, młodocianych i osób niepełnosprawnych, urlopów i czasu pracy, świadczeń z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, stosowanie przez pracodawców właściwych środków zapobiegawczych przed wypadkami przy pracy i chorobami zawodowymi, realizację planów poprawy warunków bezpieczeństwa i higieny pracy i planów rehabilitacji zawodowej, uczestniczyć: w kontroli przestrzegania w zakładzie pracy przepisów dotyczących ochrony środowiska naturalnego, w przeprowadzaniu społecznych przeglądów warunków pracy, brać udział: w ustalaniu okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy, w analizowaniu przyczyn powstawania wypadków przy pracy, zachorowań na choroby zawodowe i inne schorzenia wywołane warunkami środowiska pracy, w pracach komisji bezpieczeństwa i higieny pracy jako jej wiceprzewodniczący (to uprawnienie wynika z ustawy Kodeks pracy), opiniować projekty planów poprawy warunków bezpieczeństwa i higieny pracy i planów rehabilitacji zawodowej, podejmować działania na rzecz aktywnego udziału pracowników w kształtowaniu właściwych warunków bezpieczeństwa i higieny pracy, oddziaływać na przestrzeganie przez pracowników przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, wykonywać inne zadania określone w ustawie i przepisach szczególnych. Dla wykonywania ww. zadań społeczny inspektor pracy ma prawo wstępu w każdym czasie do wszelkich pomieszczeń i urządzeń zakładu pracy. Społeczny inspektor pracy ma także prawo żądać od pracodawcy lub osób kierownictwa zakładu pracy informacji oraz okazania dokumentów dotyczących spraw wchodzących w zakres jego działania. Wykonywanie czynności przez SIP następuje z zachowaniem przepisów o ochronie informacji niejawnych. Każdy społeczny inspektor pracy, w razie stwierdzenia, że: nie są przestrzegane przepisy w zakresie przez siebie kontrolowanym informuje o tym pracodawcę (osobę kierownictwa), czyniąc odpowiedni zapis w oddziałowej lub zakładowej księdze zaleceń i uwag, pracownik narusza przepisy i zasady bhp zwraca mu uwagę na obowiązek przestrzegania tych przepisów i zasad, zachowanie pracownika na stanowisku pracy wskazuje na niedostateczną znajomość przepisów i zasad bhp oraz nieumiejętność wykonywania pracy w sposób bezpieczny dla siebie lub innych pracowników zwraca się do pracodawcy (osoby kierownictwa) o czasowe odsunięcie pracownika od tej pracy i zapoznanie go z przepisami i zasadami bhp. Pracodawca (osoba kierownictwa) podejmuje decyzje w sprawie usunięcia stwierdzonych nieprawidłowości i informuje o tym społecznego inspektora pracy. Wydawanie zaleceń pracodawcy (kierownikowi zakładu pracy) należy natomiast do samoistnych uprawnień ZSIP. Zalecenia wydawane są na podstawie ustaleń własnych ZSIP lub OSIP bądź GSIP, w formie pisemnej, z podaniem terminu usunięcia uchybień. W razie bezpośredniego zagrożenia mogącego spowodować wypadek przy pracy, ZSIP występuje do pracodawcy (kierownika zakładu pracy) o natychmiastowe usunięcie tego zagrożenia, a w razie braku reakcji wydaje, w formie pisemnej, zalecenie wstrzymania pracy danego urządzenia technicznego lub określonych prac. Pracodawca (kierownik zakładu pracy) ma prawo wniesienia sprzeciwu od zalecenia ZSIP do właściwego inspektora PIP. Należy go wnieść: w przypadku zaleceń wydawanych w normalnym trybie w ciągu 7 dni od dnia doręczenia zalecenia, w przypadku zaleceń wydawanych w trybie natychmiastowym niezwłocznie. Omawiając uprawnienia SIP nie sposób nie wspomnieć o obowiązkach pracodawców odnośnie społecznej inspekcji pracy. Chodzi oczywiście nie tylko o fakt, że uniemożliwianie lub utrudnianie działalności SIP jest wykroczeniem.
Zgodnie z ustawą o SIP pracodawca jest obowiązany zapewnić społecznym inspektorom pracy odpowiednie warunki realizacji ich zadań, czyli: zakupuje prasę i literaturę fachową, zakłada zakładową księgę zaleceń i uwag oraz oddziałowe księgi uwag, zapewnia obsługę administracyjno-biurową, zapewnia udział w szkoleniach. Wszelkie koszty związane z działalnością SIP ponosi pracodawca.