KONIECZNE REFORMY. POLSKA NA TLE LIDERÓW SYSTEMOWYCH

KONIECZNE REFORMY. POLSKA NA TLE LIDERÓW SYSTEMOWYCH Leszek Balcerowicz Elbląg, 9 marca 26 r. 1

Plan wystąpienia: I. Koszty socjalizmu. II. na tle innych krajów postkomunistycznych. III. Konieczne reformy: na tle liderów systemowych. 2

I. Koszty socjalizmu. Kraje socjalistyczne wyraźnie straciły dystans do krajów Europy Zachodniej. PKB per capita (w dolarach międzynarodowych) w 195 r. i 199 r.: i Hiszpania, Węgry i Austria. 14 (239%) 1221 18 (261%) 16881 1 14 6 2 (12%) (98%) 2447 2397 (42%) 5115 195 199 Hiszpania 1 6 2 (67%) 248 (149%) 376 (38%) 6471 195 199 Węgry Austria Źródło: Maddison A., The World Economy. A Millennial Perspective, OECD, Paris 21. 3

16 PKB per capita (w dolarach międzynarodowych) w 195 r. i 199 r.: Korea Pn. i Korea Płd., Kuba i Chile. (1272%) 14673 12 (44%) 11 12 8 8 4 (1%) (1%) 77 77 1154 195 21 Korea Pn. Korea Płd. 4 (8%) (54%) 246 (187%) 3821 (25%) 2477 195 21 Kuba Chile PKB per capita w dolarach międzynarodowych w Chinach (Europa Zach.=1). 25% 2% 15% 1% 5% % 195 1953 1956 1959 1962 1965 1968 1971 1974 1977 198 1 1983 1986 1989 1992 1995 1998 21 4 Źródło: Maddison Database.

II. na tle innych krajów postkomunistycznych. Kilkanaście lat od upadku komunizmu kraje postkomunistyczne osiągnęły bardzo zróżnicowane wyniki gospodarcze w zakresie: wzrostu gospodarczego, 12 Realny PKB, 24 (1989=1). 18 13 98 99 112 114 12 121 126 142 88 89 9 8 69 76 82 57 44 46 4 Mołdawia Gruzja Ukraina Tadżykistan Azerbejdżan Rosja Bułgaria Litwa Łotwa Armenia Rumunia Kazachstan Estonia Turkmenistan Czechy Węgry Słowacja Słowenia Źródło: EBRD Transition Report, 25; Eurostat. 5

przyciągania bezpośrednich inwestycji zagranicznych brak liberalizacji handlu zagranicznego wystarcza do zablokowania napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych, Skumulowany napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych per capita w okresie 1989-24, (USD). 4 3 2 1 3719 445 3983 2847 294 188 1471 157 1612 1376 15 1212 1212 1188 746 763 42 76 11 161 217 283 329 371 Uzbekistan Tadżykistan Kirgizja Ukraina Mołdawia Turkmenistan Armenia Gruzja Rumunia Bułgaria Azerbejdżan Litwa Słowenia Łotwa Słowacja Estonia Węgry Czechy Tajlandia Korea Grecja Meksyk Chile Skumulowany napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych w okresie 1989-24 (mld USD). 174,2 1 8 6 4 2 56,3 53,8 57,3 41,7 44,8 37,2 16,2,5,6,8 1, 1,1 1,7 1,8 3, 3,7 3,8 4,2 7,8 8,2 1, 11,3 14,4 Tadżykistan Kirgizja Mołdawia Armenia Uzbekistan Gruzja Turkmenistan Słowenia Łotwa Estonia Litwa Ukraina Bułgaria Azerbejdżan Słowacja Rumunia Węgry Czechy Grecja Tajlandia Korea Chile Meksyk Źródło: EBRD Transition Report, 25; IMF IFS. 6

1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 98 78 79 76 63 41 2. Wyników nieekonomicznych poprawy wskaźników zdrowotności, Umieralność niemowląt na 1 żywych urodzeń,199 i 23 r. 69 59 55 57 37 34 18 27 21 18 16 18 15 14 12 23 23 18 16 17 15 14 16 1 8 8 8 1 7 6 4 Źródło: Bank Światowy, World Development Indicators, 25. 8 8 1 8 5 4 4 Korea Grecja Strefa euro 7 Kirgizja Uzbekistan Rumunia Rosja Ukraina Bułgaria Łotwa Estonia Litwa Węgry Słowacja Czechy Meksyk Tajlandia Chile 199 23 Turkmenistan Tadżykistan Kazachstan

zróżnicowania dochodu. Współczynnik Giniego* dla dochodu per capita, lata 1987-9 i 21-2 (w %). 55 45 35 25 19 27 23 31 26 33 35 35 36 26 25 24 21 37 23 39 23 34 28 31 23 34 27 36 42 42 43 31 27 25 29 45 28 47 51 49 49 43 27 28 27 26 15 Czechy Słowenia Łotwa Estonia Litwa Bułgaria Rumunia średnia Kazachstan Białoruś Armenia Ukraina Turkmenistan '98 Mołdawia Gruzja Tadżykistan '99 Kirgizja Rosja Azerbejdżan średnia 1987-199 21-22 * Współczynnik Giniego jest miarą nierówności dochodów % oznacza doskonałą równość (jednakowe dochody wszystkich członków społeczeństwa) a 1% to pełna nierówność dochodów. Źródło: United Nations University, World Income Inequality Database 25. 8

8 7 6 5 4 3 2 1 efektywności ekologicznej. PKB na jednostkę zużycia energii, 1989 i 22 (w USD wg parytetu siły nabywczej na kg ekwiwalentu ropy naftowej). 6, 2, 1,7 1,6 1,8 1,8 1,8 1,9 1,5 1,6 1,7 1,4,9,9,7,8 4,9 4,4 4, 3,6 3,6 3,7 3,8 3,1 2,9 2,7 2,5 2,5 2,6 2,5 2,5 5,4 3,9 3,6 3,6 5,6 5, 4,5 4,6 3,9 Źródło: Bank Światowy, World Development Indicators, 25. 5,3 6,4 9 4,8 6,8 Uzbekistan '92 Turkmenistan '92 Ukraine '92 Tadżykistan '92 Kazachstan '92 Rosja '92 Bułgaria Kirgizja '92 Estonia '92 Słowacja Czechy Rumunia Litwa '9 Łotwa '92 Węgry Korea Tajlandia Meksyk Chile Strefa euro Grecja 1989 22

Dlaczego lepsze wyniki gospodarcze wiążą się z poprawą pozaekonomicznych warunków życia (zdrowie, środowisko, itd.)? Niektóre podstawowe czynniki prowadzące do długookresowego wzrostu gospodarczego prowadzą również do poprawy stanu środowiska naturalnego i zdrowotności społeczeństwa, np. ograniczenie marnotrawstwa reformy gospodarcze jakość i egzekwowanie prawa prywatyzacja (oddzielenie przedsiębiorstw od państwa) mniejsza degradacja środowiska oraz poprawa zdrowotności zdrowsza żywność staje się łatwiej dostępna i relatywnie tańsza przepisy dotyczące ochrony środowiska są lepiej egzekwowane 1

III. Konieczne reformy. na tle liderów systemowych 1. Finanse publiczne. Wydatki sektora finansów publicznych w Polsce są bardzo wysokie. 5 45 4 Wydatki sektora finansów publicznych w 24 r. (% PKB) 4,2 44,8 49,7 35 3 3,1 27,3 33,2 33,7 33,8 25 2 15 17,2 Armenia Korea Litwa Irlandia USA Węgry 1999 24 Źródło: Eurostat, EBOiR, EcoWin, IMF 11

ma znacznie wyższy poziom wydatków sektora finansów publicznych niż kraje OECD wtedy, gdy miały one poziom PKB per capita zbliżony do polskiego w 24 r. Tylko jeden kraj (Irlandia) miał wtedy wyższy poziom wydatków. Kraj Rok, w którym PKB per capita danego kraju osiągnęło poziom najbliższy poziomowi PKB per capita Polski z 24 r. Poziom PKB per capita najbliższy poziomowi PKB per capita Polski w 24 r. (w parytecie siły nabywczej USD z 2 r.) Wydatki sektora finansów publicznych w danym roku (w proc. PKB) (od najniższej wartości) Japonia 197 1295 2,8 Korea Płd. 1993 11848 21,6 Hiszpania 1973 11915 23,6 Australia 1963 11876 24,1 Grecja 1973 1286 25,8 Islandia 197 12542 3,3 Norwegia 1963 11442 32, Finlandia 1969 11741 32,5 Szwecja 1961 11637 33,4 Włochy 1968 11887 33,5 Portugalia 1987 11571 38,6 Francja 1965 11849 38,7 Austria 1968 11772 41,5 24 11682 44,8 Irlandia 1981 11643 54,7 Źródło: OECD Economic Outlook. 12

Badania potwierdzają także pozytywny wpływ zrównoważonych finansów publicznych na wzrost w długim okresie. Niektóre badania empiryczne: Fischer Stanley Pedro de Lima, Alain de Serres and Mike Kennedy The role of macroeconomic factors in growth, NBER Working Paper No. 4565, December 1993. Macroeconomic Policy and Economic Performance, Economics Department Working Papers No. 353, OECD, April 23. Autor dowodzi, że wzrost gospodarki jest negatywnie związany z inflacją, wysokim deficytem budżetowym i zniekształconym rynkiem walutowym. Dodatkowe badania wskazują, że przyczynowość przebiega od polityki makroekonomicznej do wzrostu: zarówno deficyt finansów publicznych jak i inflacja redukują inwestycje i wzrost produktywności. Potencjalną korzyścią wynikającą z konsolidacji fiskalnej jest wzrost wiarygodności stosowanego w większości krajów celu polityki pieniężnej, tzn. stabilności cen. W długim okresie deficyt budżetowy prowadzi do kryzysu powodując obniżenie tempa wzrostu gospodarczego. 6 Deficyt sektora finansów publicznych w latach 197-98 (w % PKB) 5,2 4 2,7 Kraje doganiające Kraje tracące dystans Źródło: The Internal Market Ten Years without Frontiers, Komisja Europejska 22; World Economic Outlook, Maj 2, MFW.

2. Rynek pracy. Porównując stopę bezrobocia w krajach OECD widać, że jest ona wyższa niż przeciętnie w krajach gdzie stosuje się ograniczenia i deformacje rynku pracy. 19, Stopa bezrobocia jako odsetek siły roboczej w 24 r. 16 12 8 4 4,4 5,5 5,4 6,3 8,1 9,3 1, Irlandia USA Dania Szwecja Włochy Niemcy Francja Stopa zatrudnienia jako odsetek populacji w wieku 15-64 w 24 r. 7 6 5 Irlandia 66,3 USA 71,2 51,7 Włochy 57,6 Francja 63,1 Niemcy 65, Szwecja 72,1 Dania 75,7 Wzrost zasobów siły roboczej (populacja 15-64) w latach 1995-24 r. 22 1-2 USA 1,7 Irlandia 17,4 -,2 Włochy Niemcy,1 Dania 1,9 Francja 3,7 4, Szwecja 14 6,5 Źródło: Eurostat, Euromonitor.

Do wysokiego bezrobocia przyczyniają się wysokie podatki, które wynikają z nadmiernych wydatków, zwłaszcza socjalnych. Wydatki socjalne stanowią w Polsce ok. 58% wszystkich wydatków sektora finansów publicznych. Dochody sektora finansów publicznych jako proc. PKB w 24 r. 5 49,8 45 4 4,9 43,2 45,3 35 35,1 3 29,4 25 USA Irlandia Niemcy Włochy Francja Źródło: Eurostat. 15

56 46 56,9 16,7 Kraje, które zmniejszyły wydatki sektora finansów publicznych skutecznie obniżyły także poziom bezrobocia. 59,9 18,7 Wydatki sektora finansów publicznych (jako % PKB słupki, lewa skala) i stopa bezrobocia (w % linie, prawa skala) Słowacja 19,4 43,8 18,7 43,8 17,5 39,7 18,2 4,6 2 15 5 48 46 44 48,1 13,4 44,9 16,4 18,5 44,7 19,8 45,6 19,2 45,8 18,8 44,8 25 2 15 1 5 36 1999 2 21 22 23 24 1 42 1999 2 21 22 23 24 42 4 38 36 34 4,2 13,7 16,4 39,2 16,4 Litwa 13,5 35, 34,2 12,7 1,9 33,1 33,2 2 16 12 8 4 44 4 36 42,3 14, 13,7 37,9 Łotwa 12,9 12,6 36,2 36,1 1,4 35, 9,8 36,2 2 16 12 8 4 32 1999 2 21 22 23 24 32 1999 2 21 22 23 24 Wydatki sektora finansów publicznych ( % PKB) Stopa bezrobocia (%) 16 Źródło: Eurostat.

Mimo pewnej liberalizacji przeprowadzonej w ostatnich latach, rynek pracy w Polsce jest wciąż nadmiernie przeregulowany na tle liderów systemowych. 5 4 3 2 Indeks regulacji rynku pracy w 25* 33 24 14 37 44 1 3 USA Wielka Brytania Czechy Irlandia Litwa * Indeks regulacji rynku pracy jest średnią trzech podindeksów: - Indeksu elastyczności zatrudnienia, - Indeksu elastyczności czasu pracy, - Indeksu elastyczności zwalniania. Niższa wartość indeksu oznacza bardziej elastyczne prawo pracy (indeks może przyjmować wartości od do 1). Źródło: World bank, Doing Business in 26. 17

5 4 3 2 1 3. Otoczenie instytucjonalne. Prawno-administracyjne warunki działania przedsiębiorstw są również wyraźnie gorsze niż u systemowych liderów. 2 5 Rozpoczęcie działalności gospodarczej w 25 r. Czas (w dniach) Koszt (% rocznego dochodu per capita) 11 12 18 24 31 4 47 Australia USA Hong Kong Nowa Zelandia Łotwa Irlandia Czechy Hiszpania 12 1 8 6 4 2 25 2 15 1 Dochodzenie należności 5,2,5 1,9 3,4 4,2 5,3 9,5 16,5 22,2 Nowa Zelandia USA Australia Hong Kong Łotwa Irlandia Czechy Hiszpania Czas (w dniach) Koszt (% należności) 98 913 25 2 15 21,1 14,1 14,4 15,2 12,9 154 157 169 211 217 25 29 5 83 8,7 9,1 9,1 1 7,5 4,8 5,3 5 Nowa Zelandia Dania Litwa Australia Hiszpania Hong Kong Irlandia USA Czechy Słowenia Nowa Zelandia Dania USA Litwa Czechy Hong Kong Hiszpania Australia Słowenia Irlandia Źródło: World bank, Doing Business in 26. 18

Armenia Egzekucja należności zabezpieczonych aktywami w 23 roku 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 19 Węgry Łotwa Słowacja Czechy Litwa Estonia Bułgaria Chorwacja Słowenia Macedonia Kazachstan Serbia i Czarnogóra Ukraina Białoruś Kirgizja Rumunia Albania Rosja Mołdawia Gruzja Azerbejdżan Uzbekistan Turkmenistan Biośnia i Hercegowina * Na podstawie badań ankietowych. Ocena od (najgorsza) do 1 (najlepsza). Źródło: EBRD New Legal Indicator Survey, 23.

4. Blokady prywatyzacji i subsydiowanie przedsiębiorstw. Subsydiowanie przedsiębiorstw w Polsce jest na jednym z najwyższych poziomów w relacji do PKB w UE. 2 Pomoc publiczna udzielona niektórym sektorom* oraz wydatki na budowę dróg w mld zł w Polsce 21, 16 12 9,3 8 4 4,8 4,8 4,3 4,4 4,4 4, 21 22 23 24 Pomoc publiczna Drogi * Dane obejmują pomoc publiczną dla sektorów: górniczego, hutniczego, stoczniowego i kolejowego. Źródło: Program polityki w zakresie pomocy publicznej na lata 25-21, MGiP, 25; Raport o pomocy publicznej udzielonej przedsiębiorstwom w 24 roku, UOKiK, 25; NBP (DAMS). 2

Rozwój gospodarki jest hamowany przez odwlekanie prywatyzacji w chorych sektorach. Wskaźnik rentowności obrotu netto* w latach 22-24** (w %) 5,6 1,8 6,2 4,7 2,4-5 -,4-1,3-1 -9,6 22 23 24 średnia w latach 22-24 Chore sektory** Przedsiębiorstwa ogółem bez chorych sektorów * Wskaźnik rentowności obrotu netto = wynik finansowy netto/przychody z całokształtu działalności. ** Chore sektory obejmują górnictwo węgla kamiennego, hutnictwo, przemysł stoczniowy, przemysł zbrojeniowy oraz transport kolejowy i drogowy. Wysoka rentowność chorych sektorów w 24 r. wynika ze wzrostu cen węgla kamiennego oraz stali na rynkach światowych. Źródło: NBP (DAMS); informacje ze sprawozdań F-1. 21

Konieczne działania dla umocnienia wzrostu gospodarczego ŚRODKI Trwałe ograniczenie wydatków publicznych 1 CELE CZĄSTKOWE Stabilizacja inflacji na niskim poziomie Szybkie dokończenie prywatyzacji Obniżenie obciążeń podatkowych 3 2 4 Uzdrowienie finansów publicznych 12 Obniżenie pozapłacowych kosztów pracy Ograniczenie biurokratycznych barier regulujących rynek pracy Likwidacja barier krępujących przedsiębiorczość Polepszenie jakości i egzekucji prawa 7 8 9 1 5 6 Uzdrowienie chorych sektorów Wzrost nakładów inwestycyjnych firm krajowych oraz wzrost napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych TRWAŁE PRZYSPIESZENIE WZROSTU GOSPODARCZEGO 11 WZROST ZATRUDNIENIA 22

2 3 4 1 12 5 7 8 9 1 Trwałe ograniczenie wydatków publicznych oraz dokończenie prywatyzacji prowadzi do racjonalizacji wydatków oraz równowagi finansów publicznych. Równowaga finansów publicznych zwiększa skuteczność polityki monetarnej w stabilizowaniu inflacji na niskim poziomie. Obniżenie pozapłacowych kosztów pracy zwiększa opłacalność zatrudniania i prowadzi do jego wzrostu. Ograniczenie biurokratycznych barier regulujących rynek pracy oznacza wzrost jego elastyczności, co prowadzi do zwiększenia zatrudnienia przez przedsiębiorstwa. Eliminacja biurokratycznych barier krępujących przedsiębiorczość oraz polepszenie jakości prawa oraz jego egzekucji prowadzi do poprawy klimatu inwestycyjnego, co przekłada się na wzrost inwestycji krajowych i zagranicznych. 6 Szybkie dokończenie prywatyzacji przyczynia się inwestycji. do wzrostu 11 Większym inwestycjom towarzyszy wzrost zatrudnienia. 23