ATLAS ROZMIESZCZENIA WAŻEK W POLSCE KOMUNIKAT NR 1 Dlaczego Atlas? Atlasy rozmieszczenia są jedną z podstawowych form prezentacji danych o występowaniu ważek w Europie. Dotychczas ukazały się one w szeregu państw i regionów, np. w Wielkiej Brytanii, Francji, Holandii, Schleswigu-Holsteinie, Słowenii, a w kilku innych (Austria, Belgia, Szwajcaria, Saksonia) są w końcowym stadium opracowywania. Ostatnio podjęto inicjatywę opracowania Atlasu Europejskiego, nad którym prace rozpoczną się już wkrótce. Nie wyobrażamy sobie, żeby zabrakło w nim dokładniejszych danych z Polski. Tymczasem znaczne rozproszenie danych polskich w literaturze, nieopublikowanie większości danych, a wreszcie brak krytycznego, całościowego opracowania bardzo utrudniają korzystanie z tych materiałów specjalistom krajowym, a przede wszystkim zagranicznym. W rezultacie w literaturze przedmiotu aż roi się od błędów, a niektóre z nich mają daleko idące negatywne konsekwencje nie tylko dla wiedzy, ale również w zakresie ochrony przyrody na gruncie krajowym i europejskim. W tej sytuacji opracowanie Atlasu rozmieszczenia ważek w Polsce stało się pilną koniecznością. Choć stan wiedzy jest ciągle daleki od pełnego, znaczna intensyfikacja badań w ostatnich piętnastu latach pozwala mieć nadzieję na, w miarę wiarygodne, przedstawienie rozmieszczenia poszczególnych gatunków krajowych oraz zmian, które w nim zachodzą. Zrealizowanie tego zamierzenia możliwe będzie jednak tylko połączonymi siłami wszystkich osób zbierających dane o ważkach, profesjonalistów i amatorów. Komunikat ten stanowi więc gorące zaproszenie do współpracy skierowane do wszystkich osób dysponujących jakimikolwiek, choćby pojedynczymi, ale konkretnymi danymi o ważkach z obszaru naszego kraju. Ramy organizacyjne Opracowania Atlasu podjęło się grono autorskie w składzie: R. Bernard, P. Buczyński, G. Tończyk, A. Łabędzki, S. Mielewczyk, J. Wendzonka. Natomiast wszyscy Współpracownicy Atlasu będą mieli status autorów danych. Zostaną oni wymienieni na jednej z pierwszych kart książki. Lata 2005-2006 mają być czasem gromadzenia danych, na lata 2006-2007 zaplanowaliśmy ich opracowywanie. Ukazanie się Atlasu drukiem przewidujemy w końcu roku 2007. Dane przekazane dla celów Atlasu nie będą udostępniane i wykorzystywane w żadnej innej formie, chyba że na mocy odrębnego porozumienia między Autorem Atlasu i Autorem danych. Tworzenie Atlasu jest działalnością non-profit i nie wiążą się z nim żadne gratyfikacje materialne ani dla Autorów ani dla Współpracowników. Każdy Współpracownik otrzyma natomiast bezpłatny egzemplarz Atlasu.
Kontaktami ze Współpracownikami Atlasu oraz gromadzeniem i obróbką danych zajmie się Centrum Atlasu. Tu należy kierować wszelkie zapytania i prośby. Poniżej podajemy adresy, na które można kierować korespondencję: - Dr Rafał Bernard, Zakład Zoologii Ogólnej, Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Fredry 10, 61-701 Poznań, rbernard@main.amu.edu.pl, tel. 0-61 829 45 52 - Dr Paweł Buczyński, Zakład Zoologii, Uniwersytet im. Marii Curie-Skłodowskiej, Akademicka 19, 20-033 Lublin, pbuczyns@biotop.umcs.lublin.pl, tel. 0-81 537 50 19 - Dr Grzegorz Tończyk, Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii, Uniwersytet Łódzki, S. Banacha 12/16, 90-237 Łódź, tonczyk@biol.uni.lodz.pl, tel. 0-42 635 44 41 Podstawową jednostką na mapach będzie kwadrat UTM. Siatka UTM jest często stosowana, zarówno w kraju, jak i w Europie. Jednakże na powszechnie dostępnych mapach Polski, kwadraty UTM nie są zaznaczone. Dlatego wszyscy Współpracownicy Atlasu otrzymają odpowiednio przygotowane mapy w skali 1:200 000, z których będą odczytywali kwadraty UTM dla swoich stanowisk. Otrzymają także formularze danych, na których będą nanosili określone informacje, a następnie odsyłali je na jeden z podanych adresów. Odsyłać je można w formie plików komputerowych w załączniku lub pocztą. Szczegółową instrukcję wypełniania formularza danych zamieszczono poniżej. Centrum Atlasu służy także fachową pomocą przy oznaczaniu gatunków (zbiory, zdjęcia) oraz przy weryfikacji oznaczeń. W koniecznych przypadkach może także udostępnić niezbędne klucze do oznaczania. Dane należy przysyłać do połowy roku 2006. Jednakże zważywszy na ich skomplikowaną obróbkę, jak i wiele innych zadań związanych z Atlasem, uprzejmie prosimy autorów o nadsyłanie danych, jeśli to możliwe, do końca roku 2005. A następnie pod koniec roku 2006 można dosłać tylko nowe dane z bieżącego roku. Takie postępowanie znacznie przyspieszy prace nad Atlasem. Atlas rozmieszczenia ważek to zadanie bardzo odpowiedzialne. Nie możemy sobie więc pozwolić na błędy i luźne traktowanie danych. Starajmy się być dokładni i krytyczni, oczywiście na tyle, na ile jest to możliwe, nie dodając elementów, których nie jesteśmy pewni. Wszystkie dane budzące wątpliwości będą weryfikowane przez Centrum Atlasu w kontakcie ze Współpracownikami Atlasu. Jednocześnie Autorzy Atlasu rezerwują sobie prawo do ostatecznego głosu w tych kwestiach. INSTRUKCJA WYPEŁNIANIA FORMULARZA DANYCH Formularz danych został ułożony w taki sposób, aby z jednej strony maksymalnie ułatwić Współpracownikom jego wypełnianie, a z drugiej strony aby uczynić przekazywane informacje jak najbardziej dokładnymi. Potrzebne jest to bowiem przy konstruowaniu map atlasowych, które nie będą przedstawiały tylko samego faktu występowania w danym kwadracie, ale także w pewien ogólny sposób charakteryzowały to występowanie. Oczywiście, nie oznacza to w żadnym wypadku, że w Atlasie zaprezentujemy
szczegółowe dane naszych Współpracowników. Potrzebujemy ich jedynie po to, żeby punktom w kwadratach nadać pewną treść oraz żeby na ich podstawie (między innymi) przygotować krótki komentarz pod mapą. Przy wypełnianiu formularza kierujmy się ściśle instrukcją, a wtedy będzie to proste i zajmie najmniej czasu. W razie jakichkolwiek wątpliwości, co do interpretacji danych czy poleceń instrukcji, proszę kontaktować się niezwłocznie z Centrum Atlasu (e-mail, telefon, patrz wyżej). Jeżeli formularz nie będzie wypełniany komputerowo, prosimy o czytelne i nie budzące wątpliwości pismo i oznaczenia. Jeden formularz obejmuje wszystkie dane z jednego stanowiska. Za stanowisko uznajemy zbiornik wodny, obszar podmokły, fragment cieku czy inne miejsce, gdzie prowadziliśmy obserwacje czy odławialiśmy ważki. Starajmy się nie rozdrabniać nadmiernie stanowisk, np. kompleks stawów traktujmy jako jedno stanowisko, chyba że jest bardzo rozległy a ważki zarejestrowano w jego obrębie w miejscach odległych o kilka km od siebie. Jeżeli różne środowiska sąsiadują ze sobą bezpośrednio i rozdzielenie ich fauny jest trudne, można potraktować ten zespół jako jedno stanowisko. Tak więc do dzieła! CZĘŚĆ OGÓLNA FORMULARZA Informacje o autorze danych Najważniejsze dla nas jest kontaktowanie się ze Współpracownikiem. Niekiedy potrzebny jest pilny (i tani) kontakt. Dlatego prosimy również o podanie adresu e-mail i telefonu. Jednakże wypełnienie tych dwóch rubryk nie jest obowiązkowe. Lokalizacja Kwadrat UTM Kwadrat UTM Współpracownicy będą odczytywali z mapy, którą otrzymają. Przy wstępnym kontakcie z Centrum proszę podać rejony, z których będą Państwo potrzebowali mapy. Jeżeli dane stanowisko leży na granicy dwóch kwadratów, a występowanie ważek stwierdzono w obydwu kwadratach, należy podać obydwa kwadraty, np. WU79/WU89. Podanie kwadratu nie jest absolutnie konieczne. Jeżeli ktoś tego nie uczyni, my znajdziemy kwadrat dla jego stanowiska, musimy jednak dysponować bardzo dokładnymi informacjami o lokalizacji danego stanowiska (patrz niżej). Najbliższa miejscowość Tu podaje się najbliższą miejscowość możliwą do znalezienia na mapie. Korzystamy wyłącznie z nazewnictwa oficjalnego, np. nie podajemy lokalnych nazw przysiółków. Dodatkowe informacje o położeniu stanowiska W tym miejscu prosimy o precyzyjniejsze określenie położenia, jeżeli dysponują Państwo takimi danymi. Jest to bardzo istotne dla osoby, która będzie sprawdzała zakwalifikowanie stanowiska do kwadratu. I tylko do tego celu to określenie będzie służyło. Należy więc tu podać w jakiej części geograficznej (S południe, N północ, W zachód, E wschód albo
mieszane, np. NE) miejscowości leży stanowisko. W przypadku większych miast, podajemy dzielnicę lub określamy geograficzną część miasta, np. Poznań-Antoninek albo Bytom NE. Jeżeli stanowisko leży poza miejscowością, należy opisać tę sytuację jako odległość w określonym kierunku od centrum (głównej części) danej miejscowości, np. 3 km SE od Kórnika. Wszelkie inne szczegóły pomagające zlokalizować stanowisko na mapie (zwłaszcza małe zbiorniki, strumyki etc.) są także ważne. Siedlisko Siedlisko zaznacza się poprzez wstawienie X do odpowiedniego kwadratu. Rodzaje siedlisk podane są w przybliżeniu, i tak też należy traktować swoje dane. Wyjaśnienia do niektórych rodzajów siedlisk, które mogą budzić wątpliwości: - potok/strumień a rzeka w zasadzie w terenie nizinnym będziemy traktowali ciek umownie jako strumień jeśli jego szerokość nie przekracza 3 m, a jako rzekę gdy ma ponad 3 m szerokości. W górach sytuacja jest bardziej skomplikowana, tam potoki są często szersze. Zdajcie się tu Państwo na swoją wiedzę lub na wyczucie. Przy wątpliwościach, można to opisać w dodatkowych uwagach o siedlisku, - kanał celowo wykopany ciek, skanalizowany, najczęściej powyżej 2 m szerokości, w ich nazwach najczęściej już jest słowo kanał, - jezioro a naturalny drobny zbiornik jezioro przyjmujemy umownie jako zbiornik powyżej 1 ha, a naturalny drobny zbiornik poniżej 1 ha; jednak i tu trzeba na wyczucie rozróżniać np. jakieś większe rozlewisko czy częściowo otwarte bagno od jeziora, zwracamy także uwagę, że żwirownie, piaskownie, glinianki, torfianki i starorzecza mają swoje odrębne miejsca do zaznaczania (jeżeli potrafimy je w ten sposób nazwać), natomiast małe zbiorniki położone na torfowiskach sfagnowych (czyli tworzonych przez mchy torfowce Sphagnum) kwalifikujemy do tych torfowisk, - staw pod tą nazwą rozumiemy wyłącznie stawy rybne, także porzucone, - torfowisko niskie pod tą nazwą rozumiemy rozmaite obszary płytko zalane lub podmokłe, zarośnięte roślinnością szuwarową, turzycową itp. Najczęściej mają one postać podmokłych dzikich łąk w dolinach rzecznych lub wokół jezior, zabagnionych turzycowisk, - torfowisko sfagnowe (wysokie/przejściowe) do tej kategorii należy zakwalifikować te siedliska, których podstawowym komponentem są mchy torfowce; zaliczamy tu też różnego rodzaju drobne naturalne zbiorniki na takich torfowiskach położone, - torfianki zwane też potorfiami czy torficami, to różnej wielkości i głębokości zbiorniki będące pozostałością po eksploatacji torfu na torfowiskach. Jeżeli dane stanowisko trudno jest zakwalifikować do jednego rodzaju siedliska, najlepiej zaznaczyć dwa czy nawet więcej siedlisk, których elementy widziano w kontrolowanym miejscu. Podobnie jeżeli na danym stanowisku występują różne siedliska koło siebie, zaznaczyć wtedy należy więcej kwadratów. Linie na dodatkowe uwagi o siedlisku służą przede wszystkim wyjaśnieniom w tych przypadkach, gdy występują trudności z kwalifikacją siedliska, gdy siedlisko nie mieści
się w podanych rodzajach (czyli jest Inne ) lub gdy zamierza się podkreślić specjalnie jakiś element. Poza tym można tam zamieścić hasłową, krótką charakterystykę siedliska, jeżeli ktoś zechce się z nami podzielić szczegółami (jest to zawsze mile widziane, ale niekonieczne). ZESTAWIENIE OBSERWACJI (TABELA 1) Proszę się nie przerażać liczbą kolumn. Osoby dysponujące bardziej szczegółowymi danymi będą wypełniały więcej kolumn, a te, które mają bardziej ogólne informacje tylko niektóre kolumny. Tym niemniej im więcej szczegółów przekażą nam Państwo, tym łatwiej będzie nam dokładnie określić charakter występowania. Znajdzie to potem swoje odbicie na mapie. Tu jednak szczególna prośba. Bardzo prosimy, aby nie podawać w tej tabeli niczego, co nie jest pewne. Wszelkie przypuszczenia należy odrzucać. Lepiej podać mniej, ale z pewnością, niż więcej domyślając się. Jeżeli Współpracownik nie wypełnia danej kolumny pozostawia ją po prostu pustą. Jeżeli wypełnia, stosuje znak X lub plusy w liczbie od jednego do trzech (+, ++, +++), ewentualnie liczby. Plusy i liczby można wstawiać tylko w dziale IMAGINES. Jeżeli nie dysponują Państwo danymi o liczebności (pewnymi!), to w odpowiednich kolumnach działu IMAGINES zaznaczyć należy po prostu X. Jeżeli jednak posiadacie dane o liczebności, powinno się je wyrazić plusami: a) + rzadkie, mało liczne, niewiele, b) ++ średnia liczebność, c) +++ liczne, bardzo liczne, wiele Oczywiście liczebności będą subiektywne, gdyż nie da się ustalić jakichś przedziałów liczebności, obiektywnych i równych dla wszystkich gatunków. Jednak i subiektywna ocena ma dla nas istotną wagę. Jeżeli ktoś z Państwa będzie dysponował konkretną liczbą (np. 6 tandemów, 10 osobników), a nie będzie potrafił wyrazić tego plusami, proszę podać po prostu tę liczbę. Dla przykładu. Mamy w notatkach informację, że widzieliśmy kilka tandemów i 2 znoszenia jaj Calopteryx splendens. Zaznaczamy wtedy ++ w rubryce tandemy oraz + w rubryce znoszenie jaj (lub wpisujemy tu 2). A teraz wyjaśnienia do kolumn: Larwy, wylinki Jeżeli Współpracownik posiada takowe, zaznacza X. Zważywszy na trudności w oznaczaniu tych postaci, wszystkie osoby poza Autorami Atlasu, proszone są w takim przypadku o podanie literatury, według której oznaczano larwy/wylinki. Wpisuje się ją skrótowo pod tabelą, w miejscu na dodatkowe uwagi, np. Larwy Iksiński 1990.
Imagines Ogólnie W tej kolumnie Współpracownik informuje, jaka była liczebność imagines. Jeżeli Współpracownik nie ma żadnych danych o ich liczebności, wstawia X, jeżeli posiada jednak jakieś informacje w tym zakresie, stara się je wyrazić plusami (patrz wyżej) lub liczbą, ewentualnie słowami kilka, kilkanaście, kilkadziesiąt, kilkaset. Teneralne Jako osobniki teneralne traktujemy te, które: - nie są jeszcze w pełni wybarwione i są bardzo miękkie, mają też wyraźnie szkliste, błyszczące skrzydła, - nie wystartowały jeszcze do lotu dziewiczego (czyli pierwszego w życiu), najczęściej spotykamy je przesiadujące wśród roślinności, w pobliżu wylinki, - lub które już fruwają, ale jeszcze bardzo słabo, często przysiadając. liczebności, wstawia X. Jeżeli posiada jednak jakieś informacje w tym zakresie, stara się je wyrazić plusami (patrz wyżej) lub liczbą, lub też ogólnymi określeniami typu kilka, jak wyżej. Terytorialne, patrolujące Oczywiście chodzi tu o samce. U niektórych gatunków utrzymują one terytoria, u innych regularnie patrolują, np. wzdłuż szuwarów. plusami (patrz wyżej) lub liczbą, lub też ogólnymi określeniami typu kilka, jak wyżej. Tandemy plusami (patrz wyżej) lub liczbą, lub ogólnymi określeniami typu kilka, jak wyżej. Kopulacje plusami (patrz wyżej) lub liczbą, lub też ogólnymi określeniami typu kilka, jak wyżej. Znoszenia jaj plusami (patrz wyżej) lub liczbą, lub też ogólnymi określeniami typu kilka, jak wyżej.
Zachowania rozrodcze (ogólnie) Tę kolumnę wypełnia się tylko wtedy, gdy w notatkach występują jakieś ogólne informacje o zachowaniach rozrodczych, ale bez szczegółów, tzn. nie wiadomo czy były tam tandemy czy może znoszenia jaj. Wiadomo tylko tyle, że przebiegał rozród i nic więcej. Żerujące w środowisku rozwoju lub w pobliżu Osobniki takie są z reguły łatwe do wyróżnienia. Latają bowiem wyraźnie wyżej, szybko, często nad nagrzanymi otwartymi przestrzeniami poza wodą czy na skrajach zadrzewień. Jeżeli Współpracownik odnotował, że takie osobniki były, nie posiada jednak żadnych danych o ich liczebności, wstawia X. Jeżeli posiada jakieś informacje w tym zakresie, stara się je wyrazić plusami (patrz wyżej) lub liczbą, lub też ogólnymi określeniami typu kilka, jak wyżej. Z dala od zbiorników i cieków wodnych Kolumna ta dotyczy wszelkich osobników spotykanych w dużej odległości od możliwych środowisk rozwoju. Niektóre gatunki regularnie spotykane są bowiem w lasach, na polach czy łąkach, nawet wiele kilometrów od wody. plusami (patrz wyżej) lub liczbą, lub też ogólnymi określeniami typu kilka, jak wyżej. Teraz kilka przykładów: 1) w notatkach jest tylko informacja o 1 złowionym osobniku Lestes sponsa (imago), a nie mamy odnotowane czy widzieliśmy tam więcej osobników. Jedyną kolumną wówczas wypełnianą będzie ogólnie, gdzie wstawimy X 2) zapisaliśmy, że licznie występowała Enallagma cyathigerum. Jedyną kolumną wówczas wypełnianą będzie ogólnie, gdzie wstawimy +++ 3) Jest trochę szczegółów. W zbiorach mamy ewidentnie teneralnego osobnika Calopteryx splendens, w notatkach informację o bardzo licznym występowaniu gatunku, a nawet jednej widzianej kopulacji. W kolumnie ogólnie zaznaczamy +++, w kolumnie teneralne X lub 1, w kolumnie kopulacje X, lub +, lub 1 4) nad zbiornikiem utrzymywały terytoria samce Anax imperator, nie wiemy jednak ile ich było; w kolumnie terytorialne dajemy X, jest to jedyna kolumna wypełniana 5) jechaliśmy drogą przez las i odłowiliśmy samca Orthetrum cancellatum, a jeszcze przynajmniej kilka widzieliśmy, ciągle się przed nami podrywały. Do najbliższego jeziora jest dobry kilometr. Wystarczy w takim przypadku wypełnić kolumnę z dala od, gdzie wstawiamy +++ albo X jeżeli trudno nam się ustosunkować do liczebności.
Dodatkowe uwagi I już jesteśmy pod tabelą. To miejsce na wyrażenie treści, na które nie ma miejsca w tabeli, również na wątpliwości. DATY ODŁOWU/OBSERWACJI (TABELA 2) W tej tabeli należy podać daty (dzień, miesiąc, rok), z których pochodzą obserwacje/zbiory danego gatunku na danym stanowisku. Jeżeli data dzienna jest nieznana, prosimy o podanie miesiąca. Jeżeli i tym Współpracownik nie dysponuje, wpisuje jedynie rok. Jeżeli informacje dotyczące wszystkich gatunków pochodzą tylko z jednego dnia, wystarczy podać datę przy pierwszym gatunku i dopisać pozostałe gatunki ta sama data. Szanowni Współpracownicy! Wypełnienie formularza nie jest trudne, pod warunkiem że dysponuje się notatkami i poświęci trochę czasu. Zdarza się jednak, że któregoś z tych elementów nam zabraknie, najczęściej zapewne czasu. W takim przypadku proszę wyjść z założenia, że lepiej jest przekazać choć minimum danych (choćby sam fakt obecności gatunku w kwadracie) niż nie przekazać nic, gdyż brakuje czasu na wypełnianie formularza. Każda konkretna informacja jest cenna dla Atlasu, nawet fragmentaryczna! Owocnej pracy życzy CENTRUM ATLASU