Instytut Socjologii Wydział Historyczno Socjologiczny Uniwersytet w Białymstoku - Agnieszka Maszkowska -3579- Trenerzy w organizacjach pozarządowych na tle procesu profesjonalizacji trzeciego sektora w Polsce. Praca magisterska pod kierunkiem Prof. Dr hab. Piotra Glińskiego Białystok, 2004
SPIS TREŚCI Wprowadzenie. 5 Rozdział 1. Profesjonalizacja trzeciego sektora. 9 1.1.Trzeci sektor - definicje, funkcje, teorie. 9 1.2. Etapy rozwoju trzeciego sektora w Polsce. 15 1.2.1. Geneza działalności pozarządowej w Polsce. 15 1.2.2. Okres od końca II wojny światowej do 1989 roku. 16 1.2.3. Lata 1989-2004. 17 1.3. Rozwój jakościowy trzeciego sektora w Polsce. 18 1.4. Profesjonalizacja działań trzeciego sektora teoria i praktyka. 25 Rozdział 2. Zawód trener. 41 2.1. Trener, szkolenie podstawowe definicje. 41 2.2. Teorie uczenia się. Andragogika. 42 2.3. Zasadnicze aspekty szkolenia. 48 2.3.1. Uczenie się przez doświadczenie. Metody aktywizujące. 51 2.4. Inne formy uczenia się a rola trenera. 55 2.5. Warsztat pracy trenera - od zbadania potrzeb do oceny szkolenia. 57 2.6. Kompetencje trenera. 61 2.6.1. Umiejętności techniczne. 61 2.6.2. Umiejętności konceptualne. 62 2.6.3. Umiejętności interpersonalne. 63 2.7. Etyka w pracy trenera. 64 2
Rozdział 3. Założenia metodologiczne. 67 3.1. Cele i przedmiot badań. 67 3.2. Problemy badawcze. 67 3.2. Hipotezy badawcze. 68 3.3. Przedstawienie metody badawczej. 69 3.3.1. Uzasadnienie wyboru metody badawczej. 69 3.3.2. Przedstawienie narzędzia badawczego. 70 3.3.3. Dobór próby. 72 3.4. Realizacja badania. 73 3.5. Inne źródła informacji. 75 Rozdział 4. Powstanie środowiska trenerskiego w Polsce. Stowarzyszenie Trenerów Organizacji Pozarządowych. 77 4.1. Powstanie Stowarzyszenia Trenerów Organizacji Pozarządowych. 77 4.2. Działalność Stowarzyszenia Trenerów Organizacji Pozarządowych. 81 4.2.1. Lista Kompetencji trenera STOP. System certyfikacji. Karta Etyczna. 81 4.2.2. Szkoły Trenerów STOP. 83 4.2.3. Baza organizacji szkoleniowych. Informatory o Organizacjach Prowadzących Szkolenia. STOP w Internecie. 84 4.2.4. Szkolenia wewnętrzne. Samokształcenie. 86 4.2.5. Inne działania STOP-u. 87 Rozdział 5. Charakterystyka środowiska trenerów organizacji pozarządowych. 89 5.1. Etapy rozwoju trenerskiego badanych. 89 5.2. Tematyka prowadzonych szkoleń. 93 5.3. Filozofia szkolenia. 95 5.4. Motywacja. 98 5.5. STOP w wypowiedziach członków. 101 3
5.5.1. Dlaczego powstało Stowarzyszenie Trenerów Organizacji Pozarządowych? 101 5.5.2. Jakie znaczenie ma Stowarzyszenie Trenerów Organizacji Pozarządowych dla swoich członków? 103 5.5.3. Ocena działań Stowarzyszenia Trenerów Organizacji Pozarządowych. 106 5.5.4. Problemy STOP-u. 113 Rozdział 6. Trenerzy o procesie profesjonalizacji trzeciego sektora w Polsce. 117 6.1. Trenerzy o zmianach w trzecim sektorze w Polsce. 117 6.1.1. O profesjonalnej organizacji pozarządowej. 119 6.2. Rola trenerów organizacji pozarządowych w procesie profesjonalizacji trzeciego sektora. 125 6.3. Rola Stowarzyszenia Trenerów Organizacji Pozarządowych w procesie profesjonalizacji trzeciego sektora w Polsce. 131 6.4. Jak procesy profesjonalizacji wpływają na trenerów organizacji pozarządowych? 135 Zakończenie 139 Aneks 144 Bibliografia 148 4
Wprowadzenie. W niniejszej pracy zajmę się charakterystyką zawodu trenera i środowiska trenerów organizacji pozarządowych 1 na tle przemian zachodzących w trzecim sektorze, które zdaniem niektórych badaczy można określić profesjonalizacją. W tym procesie dynamicznych zmian, jakim podlegają organizacje pozarządowe w ciągu ostatnich kilkunastu lat, dużą rolę w przypisuje się właśnie trenerom organizacji pozarządowych. Na podjęcie tematu zdecydowałam się z kilku powodów. Po pierwsze na rynku wydawniczym nie ma wielu dostępnych publikacji w języku polskim dotyczących zawodu trenera. Nie przeprowadza się w Polsce badań ukazujących charakter i zróżnicowanie tego zawodu. W prasie również pojawia się niewiele informacji opisujących to zagadnienie. Wyjątkiem jest prasa specjalistyczna, w której zamieszczane są artykuły związane ze szkoleniami 2. Ze względu na to, że zawód ten jest wykonywany w Polsce od niedawna, społeczeństwo nie jest jeszcze zorientowane w jego specyfice i nie zawsze potrafi go poprawnie zdefiniować. Po drugie, moim zamiarem jest przybliżenie profesji trenerów poprzez zdefiniowanie podstawowych narzędzi, z jakich korzystają oni w swojej pracy, tj. metod interaktywnych. Jestem bowiem przekonana, że metody uczenia przez nich stosowane, zyskują coraz większy krąg zwolenników. Wydaje się to bardzo ważne, gdyż żyjemy obecnie w świecie, gdzie wiedza jest jednym z najcenniejszych kapitałów posiadanych przez człowieka. Peter Drucker [1999, s. 40] twierdzi nawet, że dziś wiedza jest jednym znaczącym zasobem, ale zasobem, który nieustannie podlega zmianom, a w związku z tym istnieje duże zapotrzebowanie na ludzi, którzy pomogą w przyswajaniu ciągle nowej, często specjalistycznej wiedzy. Poza tym dzielę z trenerami przekonanie o skuteczności metod przez nich wykorzystywanych oraz ich przydatności w uczeniu dorosłych. 1 Zawód trenera organizacji pozarządowych został zdefiniowany przez Stowarzyszenie Trenerów Organizacji Pozarządowych, m.in. w artykule K. Tarki Zawód: trener organizacji pozarządowych, opublikowanym w: Informator, 1996, s. IV-VI. 2 Przykładem jest czasopismo Personel i zarządzanie, w którym można znaleźć artykuły na temat trenerów i szkoleń, głównie z sektora biznesu. 5
Istnieje wiele środowisk trenerskich w Polsce. Podstawę ich zróżnicowania stanowią obszary, w których działają. Nie jest moim zamiarem opisanie wszystkich kategorii trenerów. Uważam, że większą wartość ma opisanie jednego środowiska, gdyż pozwala to na dużo pełniejszy i precyzyjniejszy obraz. Ze względu na to, że jestem trenerką oraz od niedawna także członkinią Stowarzyszenia Trenerów Organizacji Pozarządowych, zdecydowałam się poświęcić swoją pracę analizie środowiska trenerów organizacji pozarządowych związanych ze STOP-em. Dzięki stałej obecności w tym środowisku mam możliwość przyglądania się wielu procesom w nim zachodzącym, które nieraz trudno byłoby dostrzec obserwatorowi z zewnątrz. Jednocześnie mój stopień zaangażowania w działalność trenerską nie jest na tyle wysoki, by mógł negatywnie wpłynąć na obiektywizm, z jakim badacz powinien opisywać i interpretować zjawiska go interesujące. Mówiąc o trenerach organizacji pozarządowych, mam na myśli osoby zaangażowane w pracę na rzecz trzeciego sektora, wspomagające uczenie się liderów, pracowników i wolontariuszy organizacji pozarządowych w obszarach tematycznych specyficznych dla trzeciego sektora [Informator 2003, s. 4]. To, kim jest trener, definiują Elżbieta Sołtys i Radosław Tendera [2003]: Kiedy piszemy trener to mamy na myśli trenera organizacji pozarządowych ( ), czyli osobę potrafiącą zorganizować sytuację edukacyjną, wciągnąć odbiorców szkolenia w aktywne stawianie pytań i odpowiedzi i wreszcie, poruszającą się swobodnie w delikatnej tkance ruchu pozarządowego. Trenerzy posiadają zespół specyficznych narzędzi, tzw. metod interaktywnych, którymi posługują się w swojej pracy, tworząc sytuacje edukacyjne [ibidem, s. 4]. Ich stosowanie odróżnia trenerów od innych zawodów związanych z edukacją. W Polsce trenerzy w rozumieniu wyżej przedstawionym zaczęli być aktywni na początku lat 90., czyli od momentu, gdy trzeci sektor zaczął się odradzać po kilkudziesięcioletnim okresie trwania systemu socjalistycznego, w którym działalność obywatelska nie rozwijała się swobodnie. Część trenerów pracujących w trzecim sektorze, od 1995 roku jest zrzeszona w Stowarzyszeniu Trenerów Organizacji Pozarządowych STOP, którego celami są m.in.: wypracowanie standardów pracy trenera i dbałość o ich przestrzeganie, podnoszenie kwalifikacji zawodowych trenerów oraz zwiększenie dostępności szkoleń dla organizacji pozarządowych. Celem pracy jest ukazanie relacji, jakie zachodzą pomiędzy trenerami organizacji pozarządowych, a zmianami mającymi miejsce w trzecim sektorze w Polsce od początku lat 90. Zasadniczą tezą niniejszej pracy jest stwierdzenie, że z jednej strony profesjonalizacja trzeciego sektora jest możliwa dzięki działaniom 6
trenerów organizacji pozarządowych, z drugiej zaś strony dążenie do profesjonalizacji przyczynia się do zmian zachodzących w tym zawodzie oraz w całym środowisku trenerskim organizacji pozarządowych. Aby ukazanie tych zależności było możliwe, uważałam za niezbędne przybliżenie z jednej strony zmian mających miejsce obecnie w sektorze organizacji pozarządowych, z drugiej zaś charakterystykę trenerów w nim pracujących. Perspektywa teoretyczna, przyjęta do zbadania powyższego problemu badawczego, obejmuje przede wszystkim teorię profesjonalizacji trzeciego sektora, dlatego w pierwszym rozdziale pracy zajmę się przedstawieniem kolejno: podstawowych zagadnień definicyjnych i teorii dotyczących trzeciego sektora, etapów rozwoju trzeciego sektora w Polsce oraz teorii profesjonalizacji trzeciego sektora wraz z opisem tego procesu w Polsce. Na ten temat również nie istnieje usystematyzowana i obszerna literatura naukowa, zwłaszcza dotycząca teorii profesjonalizacji. Dlatego oprócz pozycji książkowych zawierających analizy i komentarze na ten temat, w pracy korzystałam także z artykułów umieszczanych w prasie trzeciosektorowej (Asocjacje) oraz w Internecie. Na charakterystykę trenerów organizacji pozarządowych składają się trzy obszary zagadnień. Pierwszy obszar, przedstawiony w rozdziale drugim, dotyczy specyfiki zawodu trenera z uwzględnieniem konstytuujących ten zawód elementów, takich jak podstawowe definicje, problematyka uczenia dorosłych oraz metody aktywne, jak też ukazuje różnice między trenerami a innymi zawodami związanymi z edukacją dorosłych. W swojej pracy do scharakteryzowania tego obszaru korzystałam przede wszystkim z materiałów szkoleniowych powstałych na potrzeby Szkoły Trenerów Stowarzyszenia Trenerów Organizacji Pozarządowych oraz materiałów własnych, z książek poświęconych problematyce szkoleń oraz z publikacji na ten temat w języku angielskim. Drugi obszar zagadnień charakteryzujący trenerów dotyczy Stowarzyszenia Trenerów Organizacji Pozarządowych jako organizacji mającej dużą rolę w ukształtowaniu się środowiska trenerskiego organizacji pozarządowych. Rozdział czwarty niniejszej pracy, zawiera informacje na temat okoliczności powstania STOP-u oraz jego działalności i ma charakter monograficzny. Podstawowymi źródłami informacji w tym zakresie były sprawozdania merytoryczne Stowarzyszenia Trenerów Organizacji Pozarządowych za działalność w latach 1999-2003 oraz strona internetowa Stowarzyszenia. Część empiryczna pracy, oparta na wywiadach swobodnych, zaczyna się od przedstawienia etapów rozwoju trenerskiego badanych, sposobów rozumienia przez 7
nich pracy, którą wykonują, ich motywacji do pracy w trzecim sektorze. Za szczególnie istotne dla scharakteryzowania środowiska trenerskiego uznałam zbadanie tego, jaki stosunek do STOP-u mają jego członkowie, dlatego znaczną część rozdziału piątego stanowi analiza wypowiedzi badanych na temat znaczenia STOP-u dla członków i oceny jego działalności. Rozdział szósty, podobnie jak poprzedni, zawiera analizę materiału empirycznego i skonstruowany jest w taki sposób, by ukazać relacje, jakie zachodzą pomiędzy trenerami organizacji pozarządowych, a zmianami mającymi miejsce w trzecim sektorze. Zawarte w nim są opinie trenerów na temat profesjonalizacji organizacji pozarządowych oraz roli, jaką pełnią w tym procesie. Mam nadzieję, że niniejsza praca przyczyni się do lepszego poznania środowiska trenerów organizacji pozarządowych. Wierzę także, że wnioski, które otrzymałam, pobudzą trenerów do refleksji nad zmianami zachodzącymi w organizacjach pozarządowych oraz nad rolą i wyzwaniami, które stoją przed tym środowiskiem w związku z profesjonalizacją trzeciego sektora w Polsce. 8
Rozdział 1. Profesjonalizacja trzeciego sektora. 1.1. Trzeci sektor - definicje, funkcje, teorie. Zdefiniowanie trzeciego sektora nie jest rzeczą prostą. Liczba określeń, jakie dotyczą tej dziedziny rzeczywistości społecznej jest bowiem bardzo duża. W literaturze funkcjonuje wiele terminów takich jak na przykład: trzeci sektor, organizacja pozarządowa, sektor nonprofit, organizacja społeczna, które często stosowane są jako tożsame. Ich dookreślenie jest jednak rzeczą konieczną w przypadku badaczy, gdyż bez tego ich prace (badawcze dotyczące trzeciego sektora uzup. moje A. M.) nie mają walorów porównawczych i grzęzną w mówieniu na różne tematy przy przekonaniu, że się mówi o tym samym [Wygnański 1997, s. 29]. Termin trzeci sektor (third sector) został wprowadzony przez P. Druckera w koncepcji społeczeństwa robotników umysłowych, które składa się z trzech sektorów. Pierwszym z nich jest publiczny sektor rządowy, drugim prywatny sektor biznesu, zaś trzecim szeroko rozumiana sfera działań obywatelskich i społecznych, które realizowane są przez tzw. organizacje pozarządowe. Idąc za tym podziałem, można wyodrębnić cechy, które odróżniają trzeci sektor od dwóch pozostałych, takie jak: niezależność od władz sektora publicznego, niekomercyjność, dobrowolność uczestnictwa. W oparciu o powyższe cechy funkcjonują inne określenia trzeciego sektora: - Sektor niezależny ma na celu podkreślenie niezależności organizacji tego sektora od pozostałych podmiotów istniejących w społeczeństwie oraz jego podmiotowości wyrażającej się w swobodzie i wolności decyzji odnośnie podejmowanych działań. - W podobnym kontekście można uzasadnić funkcjonowanie określenia sektor pozarządowy, które jest bezpośrednim tłumaczeniem amerykańskiego terminu nongovernmental sector (w skrócie NGO). - Sektor niedochodowy (nonprofit, not for profit, sektor niekomercyjny) w odróżnieniu od firm, organizacje trzeciego sektora nie są nastawione w swojej 9
działalności na maksymalizację zysków, a swoje dochody przeznaczają w całości na realizację celów statutowych. - Sektor dobrowolny (wolontarystyczny) podkreśla znaczenie, jakie w tych organizacjach mają nieodpłatnie pracujący wolontariusze. W Polsce jednym z najczęściej używanych terminów na określenie organizacji należącej do tego sektora jest organizacja pozarządowa. Jak definiuje to pojęcie Piotr Gliński [2003], jest to ( ) współczesna forma samoorganizacji społecznej, struktura integrująca grupy obywateli, charakteryzująca się względnie dojrzałą tożsamością społeczną, określonym stopniem zorganizowania, prywatnym charakterem inicjatywy, dobrowolnością uczestnictwa, niezależnością i niekomercyjnością, a także na ogół znacznym udziałem wolontariatu ( ) 3. Organizacjom pozarządowym przypisuje się także istotną rolę w kształtowaniu postaw ludzkich, co się przyczynia do zmiany społecznej: ( ) Produktem organizacji jest zmiana, która zachodzi w człowieku pod wpływem jej działania. Organizacje są agentami zmian zachodzących w ludziach [Drucker 1995, s. 10]. Organizacje pozarządowe powstają najczęściej oddolnie (tzw. grass-roots organizations), dzięki czemu znajdują się wewnątrz lokalnych wspólnot, blisko ludzi, umożliwiając im aktywne uczestnictwo w realizacji postawionych celów i misji organizacji. Do funkcji, jakie spełniają organizacje trzeciego sektora zalicza się m.in.: - Artykulację i identyfikację potrzeb i interesów różnych grup społecznych, w tym mniejszości, grup upośledzonych społecznie; - Sygnalizowanie niebezpieczeństw i konfliktów społecznych; - Samodzielne zagospodarowywanie sfery pozakomercyjnej, pozasamorządowej i pozapaństwowej (elastyczne i szybkie reagowanie na potrzeby społeczeństwa, realizacja własnych programów, kontraktacja usług); - Formułowanie alternatyw i wizji rozwojowych; - Uczestnictwo w procedurach prawnych dotyczących różnorakich decyzji władz; - Kontrolę działań władzy; - Samoedukację (awans dzięki uczestnictwu w organizacjach pozarządowych); - Edukację społeczeństwa [Gliński 2001, s.28]. Inny autor J. Wygnański [1996, s. 55] wymienia następujące funkcje organizacji pozarządowych: 3 Obowiązująca obecnie w Polsce Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie z dnia 24 kwietnia 2003 r. określa, że organizacjami pozarządowymi są stowarzyszenia, fundacje oraz utworzone na podstawie przepisów ustaw osoby prawne lub jednostki nieposiadające osobowości prawnej, które nie są jednostkami sektora finansów publicznych oraz które nie działają w celu osiągnięcia zysku. 10
- Organizowanie dóbr i usług, których nie zapewnia ani państwo, ani rynek ; - Działania ma rzecz społecznej integracji; - Działania na rzecz politycznej integracji; - Tworzenie i różnicowanie opinii; - Mobilizacja oczekiwań społecznych. Szczególne znaczenie, zdaniem autora, ma funkcja integracji społecznej, która oznacza, że to właśnie organizacje pozarządowe, tworzone przez obywateli są najlepszym i najbardziej naturalnym sposobem organizowania się jednostek na rzecz realizowania wspólnych celów. Dzieje się tak dlatego, że organizacje trzeciego sektora cechują się przystępnym członkostwem i altruistycznym rodowodem, co wzmacnia ich atrakcyjność. Dzięki uczestnictwu w życiu społeczności lokalnych organizacje te potrafią rozpoznać potrzeby i problemy ludzi oraz w sposób kreatywny, innowacyjny podejść do ich rozwiązania. Często są spontaniczne i elastyczne w działaniu. Zaangażowanie oraz skłonność do poświęceń osób w nich pracujących przyczynia się z jednej strony do kształtowania się poczucia wspólnoty i solidarności grupowej, z drugiej zaś wpływa na stosunkowo niskie koszty funkcjonowania organizacji (o ile te osoby są wolontariuszami, co jest tendencją dominującą w polskich organizacjach). Organizacje utrzymują bezpośredni kontakt z beneficjentami, gdyż obsługują ich bez pośredników. Dzięki dążeniu do rozwoju społecznego unikają rutyny charakterystycznej dla społeczeństw masowych [por. Woźniak 2001, s. 13, Gliński 2003, s. 15]. Ze względu na podstawowe funkcje można wyróżnić kilka typów organizacji w obrębie trzeciego sektora: organizacje samopomocowe, organizacje rzecznictwa (nacisku), organizacje opiekuńcze, organizacje ethosowe [por. Gliński 2003, s. 17]. Organizacje samopomocowe rozumiane mogą być dość szeroko, jako takie, które świadczą pomoc bezpośrednią i udzielają wsparcia w różnych formach, takich jak: poradnictwo, informacja, edukacja. Zadaniem organizacji rzecznictwa jest rzecznictwo interesów określonych grup społecznych w różnych kwestiach, na przykład socjalnych, zawodowych lub kulturowych, a także dążenie do uzyskania korzyści sprzyjających realizacji zadań statutowych, zmian w polityce lokalnej i w centrum, w postawach społecznych itp., przygotowywanie ekspertyz dla prac ustawodawczych ( ) [Woźniak 2001, s. 12], co jest w istocie realizowaniem zadań grup nacisku 4. Organizacje opiekuńcze zajmują się przede wszystkim sferą socjalną. Działania przez 4 Autor oddziela co prawda funkcję rzecznictwa od funkcji realizowania zadań grup nacisku, jednakże jeśli przyjmiemy, że organizacje pozarządowe stanowią grupę interesu, wówczas powyższe rozróżnienie nie ma charakteru rozłącznego. 11
nie podejmowane są odpowiedzią na konkretne problemy społeczne i polegają często na wypełnianiu luk w systemie wsparcia społecznego w odniesieniu do różnych grup społecznych. W przeciwieństwie do wyżej wymienionych organizacji realizujących wartości instrumentalne, grupy ethosowe skupiają się wokół wartości autotelicznych, zajmując się budową nowych lub ochroną istniejących tożsamości społecznych religijnych, obywatelskich czy kulturowych. Mimo uściśleń definicyjnych, jakie badacze trzeciego sektora próbują czynić, nie ma jednej, doskonałej definicji, dlatego w każdym badaniu tego zagadnienia nakreśla się własną definicję czy też obszar badawczy, który rozumie się pod pojęciem trzeci sektor. I tak na przykład Stowarzyszenie KLON/JAWOR, prowadzące badania nad organizacjami pozarządowymi od 1994 roku, w ich skład zalicza tylko stowarzyszenia i fundacje. Natomiast w badaniu międzynarodowym przeprowadzonym przez w ramach projektu Johns Hopkins University 5 w skład trzeciego sektora wchodzą również: Ochotnicze Straże Pożarne, związki zawodowe, organizacje pracodawców, partie polityczne, organizacje samorządu gospodarczego i zawodowego z wyłączeniem tych, w których członkostwo jest obligatoryjne, organizacje społeczne działające na podstawie odrębnych przepisów (m.in.: Polski Czerwony Krzyż, Polski Związek Łowiecki, komitety rodzicielskie, komitety społeczne) oraz jednostki kościołów i związków wyznaniowych prowadzące działalność świecką. Warto też podkreślić punkt widzenia, który prezentuje Piotr Frączak, a mianowicie, że pojęcie trzeciego sektora jest szersze niż określenie organizacje pozarządowe. Nie jest to tylko suma działających organizacji pozarządowych, ale nowa jakość, której cechami konstytutywnymi są: poczucie przynależności, czyli świadomość udziału we wspólnej misji na rzecz podnoszenia jakości poszczególnych ludzi i społeczeństwa jako całości 6 oraz istnienie infrastruktury trzeciego sektora, czyli systemu instytucji umożliwiających przepływ informacji, artykulację interesów i ich reprezentację [Frączak 1996, s. 19]. Instytucje tworzące infrastrukturę to: organizacje wspierające (Regionalne Ośrodki Wsparcia, wojewódzkie centra informacji), zajmujące się m.in.: poradnictwem i szkoleniami; organizacje przedstawicielskie (Forum Fundacji Polskich, WRZOS), reprezentujące większą liczbę podmiotów działających w określonej branży lub regionie; Fora Inicjatyw Pozarządowych, regionalne i ogólnopolskie, odbywające się od 1994 roku, stanowiące fora dyskusyjne o najważniejszych sprawach sektora. 5 The Johns Hopkins Comparative Non-profit Sector Project był realizowany w Polsce od 1997 roku. Ze strony polskiej udział w nim brali E. Leś i S. Nałęcz z Instytutu Studiów Politycznych PAN [zob. E. Leś, S. Nałęcz i in., 2000]. 6 Z. Lasocik, 1993, za: P. Frączak, 1996, s. 19. 12
Istnieje wiele koncepcji usiłujących wyjaśnić istnienie sektora organizacji pozarządowych. Generalnie można je podzielić na: ekonomiczne, ujmujące sektor z punktu widzenia podaży, popytu i zarządzania oraz socjologiczne, odnoszące się do klasycznej myśli społecznej z zakresu teorii wspólnot, społeczeństwa obywatelskiego czy ruchów społecznych. Do najstarszych należy ekonomiczna koncepcja zawodności wolnego rynku i sektora rządowego w zaspokajaniu potrzeb społecznych (government market failure theory) autorstwa Burtona Weisbroda. Podkreśla ona znaczenie organizacji trzeciego sektora w przypadku, gdy ani rynek, ani rząd z różnych powodów nie są w stanie zapewnić realizacji potrzeb różnych grup społecznych, zwłaszcza w przypadku dużej heterogeniczności społeczeństwa. Kolejną koncepcją ekonomiczną jest teoria zawodności kontraktu (contract failure theory) Nelsona i Krashinsky ego, wiążąca się ściśle z teoriami wiarygodności (thrust theories), w której stwierdza się, że organizacje niedochodowe są bardziej wiarygodne niż sektor biznesu odnośnie jakości oferowanych usług (gdyż prowadzą działalność nie dla zysku), stąd też są nieraz traktowane jako pośrednicy, pomagający klientom ocenić jakość usług oferowanych na rynku [por. Gliński 2003, s. 8]. Innym podejściem ekonomicznym są teorie subsydialne (subsidy theories), które zaznaczają umiejętność organizacji nonprofit korzystania z różnych zewnętrznych źródeł finansowania i subsydiów. Ważny nurt teorii ekonomicznych stanowią teorie podażowe (supply-side theories), które podkreślają znaczenie osób, które angażują się w tworzenie organizacji, mających na celu zaspokajanie potrzeb na określone usługi. Są to tzw. społeczni przedsiębiorcy (social entrepreneurs), których bezinteresowna motywacja oraz dobre przygotowanie i profesjonalizm sprawiają, że organizacje pozarządowe są postrzegane jako dostarczyciele usług o bardzo wysokiej jakości. Kolejną teorię rozwinął Lester Salomon, który przeciwstawił się ujmowaniu stosunków sektora państwowego i pozarządowego w kategoriach rywalizacji, ogniskując uwagę na współzależności obu sektorów w rozwiązywaniu problemów społecznych. Ten sam autor podkreśla znaczenie tradycji historycznej w rozwoju organizacji sektora nonprofit (social origin theory). W myśl tej koncepcji na charakter trzeciego sektora w danym kraju mają wpływ czynniki historyczne, takie jak system polityczny czy struktura społecznoekonomiczna. Ta teoria jest już bliższa teoriom socjologicznym, wyjaśniającym istnienie i specyfikę sektora organizacji nonprofit, gdyż podkreśla znaczenie społecznego kontekstu dla jej kształtu. Jak zauważa P. Gliński [2003, s. 13] ( ) socjologiczne koncepcje sektora pozarządowego są silnie osadzone w teoriach społeczeństwa obywatelskiego i teoriach demokracji. Już klasyczna myśl społeczna A. de Tocqueville a zawiera przekonanie, że na charakter demokracji w Ameryce duży 13
wpływ miały wspólnoty obywatelskie. Również współcześni polscy badacze transformacji systemowej traktują organizacje pozarządowe jako podstawowy, enklawowy, obszar instytucjonalizacji społeczeństwa obywatelskiego [Gliński 2003, s. 13]. To podejście wynika z przekonania, że organizacje pozarządowe tworzą domenę niezależnych od państwa działań jednostek i grup, stanowiąc swoisty bufor przeciwdziałający zbyt intensywnej penetracji zbiorowości ze strony państwa i jego agend [Woźniak 2001, s. 8]. A jak twierdzi wielu teoretyków i badaczy demokracji, to właśnie dzięki silnemu społeczeństwu obywatelskiemu, czyli samoorganizacji obywateli, demokracja funkcjonuje w sposób prawidłowy. W analizie organizacji pozarządowych można też korzystać z dorobku socjologicznych teorii ruchów społecznych, zwłaszcza teorii mobilizacji zasobów czy teorii nowych ruchów społecznych. Ruch społeczny jest pewną formą zorganizowania zbiorowego zachowania, którego zasadniczymi cechami są: wspólnotowa interakcja jednostek oraz istnienie w aktywnej relacji do zmiany społecznej bądź/i kulturowej. W zależności od teorii kładziony jest nacisk na różne aspekty tego zjawiska. I tak analiza ruchów społecznych w teorii mobilizacji zasobów stosuje podejście organizacyjne. Według tej teorii zmiana społeczna dokonuje się przez procesy dobrze zorganizowane. Podkreśla się w niej przede wszystkim znaczenie dostępności i wykorzystania zasobów, takich jak: baza materialna i członkowska oraz warunków zewnętrznych dotyczących relacji z otoczeniem (np. z mediami) w realizacji celów ruchu. Zwolennicy tej teorii analizują również procesy przystępowania do ruchu z punktu widzenia racjonalnego wyboru: koszty versus zyski. Osiągnięty sukces zwiększa wydatnie partycypację w ruchu społecznym, co skłoniło przedstawicieli teorii mobilizacji zasobów do analizy czynników, które przyczyniają się do sukcesu. Zaliczono do nich szeroko rozumiane uwarunkowania polityczne, takie jak: struktura możliwości politycznych, rola koalicjantów, znaczenie interakcji z władzami [Gliński 1996, s. 86]. Szczegółową analizą tej teorii zajmę się w dalszej części rozdziału poświęconej procesom profesjonalizacji trzeciego sektora. Teoria nowych ruchów społecznych jest podejściem makrostrukturalnym, skupiającym uwagę na zrozumieniu istoty, genezy i roli, jaką pełnią ruchy społeczne w społeczeństwie. W odróżnieniu od tzw. starych ruchów społecznych, nowe charakteryzują się odmiennymi wartościami, do których zaliczyć trzeba przede wszystkim: indywidualizm, prawa człowieka, tolerancję dla inności, pacyfizm, apolityczność, ochronę środowiska naturalnego, zorientowanie na sprawy publiczne, wspólnotowość, w opozycji do wartości społeczeństwa kapitalistycznego takich jak: komercjalizacja, kultura masowa czy konsumpcjonizm. Jak uważa Claus Offe, 14
najważniejszymi cechami nowych ruchów społecznych są autonomia i tożsamość (z ich organizacyjnymi korelatami w postaci decentralizacji, samorządności i samopomocowości) oraz opozycja wobec manipulacji, kontroli, uzależnienia, biurokratyzacji, regulacji itp. 7 Nowy rodzaj tożsamości zbiorowej, który reprezentują nowe ruchy społeczne, skupiające przede wszystkim członków klasy średniej, budowany jest na tych właśnie wartościach, a nie na tradycyjnych czynnikach takich jak status społeczny czy opcje polityczne. Kształtowana jest ona [tożsamość uzup. moje A.M.] w toku praktycznych działań ruchu, w trakcie zbiorowego uczenia się jego uczestników (Eder), poprzez dynamiczne interakcje zachodzące pomiędzy członkami ruchu i ruchem a jego otoczeniem ( ) [Gliński, 1996, s.102]. Za nowymi wartościami preferowanymi przez ruchy idą też nowatorskie formy aktywności. Często są to działania kontrkulturowe, o charakterze protestu, odbywające się w małych, niezależnych grupach. Nie oznacza to jednak rezygnacji z politycznych sposobów aktywności. Claus Offe umieszcza działania ruchów społecznych w sferze polityki nieinstytucjonalnej, gdyż ich celem jest nie tyle zdobycie władzy, co raczej wywarcie wpływu na pewne procesy decyzyjne odnoszące się do działań ruchu. Podobne cechy, jakimi charakteryzuje się ruch społeczny, wykazuje wiele organizacji pozarządowych, które można określić organizacjami ruchu społecznego (social movement organizations). Geneza wielu organizacji niebędących stricte organizacjami ruchu społecznego wywodzi się z uczestnictwa jej członków w przeszłości w różnych ruchach społecznych. 1.2. Etapy rozwoju trzeciego sektora w Polsce. 1.2.1. Geneza działalności pozarządowej w Polsce. Wbrew powszechnej opinii organizacje pozarządowe w Polsce nie powstały wyłącznie w wyniku przełomu lat 1989-1990. pisze Ewa Leś [2000, s. 20] Historia fundacji i stowarzyszeń ma długą tradycję w naszym kraju, gdyż fundacje klasztorne, jak fundacja Klasztoru Jasnogórskiego ufundowano w drugiej połowie XIV wieku., a korporacje brackie, np. korporacje robotników żupnych z Kopalni Soli w Wieliczce organizowano już za panowania Kazimierza Wielkiego. Ponadto w kolejnych wiekach powstały także fundacje stypendialne, zapomogowe i posagowe. A zatem mimo iż o organizacjach pozarządowych i trzecim sektorze mówi się w Polsce dopiero od 7 C. Offe, 1985, za: P. Gliński, 1996, s. 94. 15
kilkunastu lat, istnieje sięgająca głęboko w przeszłość tradycja oddolnych działań społecznych, inicjowanych przez różne grupy społeczne. W okresie zaborów po 1772 roku organizacje społeczne, z których część działała oficjalnie, a część w konspiracji, pełniły bardzo ważną rolę podtrzymywania kultury narodowej. Po odzyskaniu niepodległości organizacje te uzupełniały działalność administracji publicznej głównie poprzez świadczenie usług w dziedzinie ochrony zdrowia, pomocy społecznej i oświaty. W 1939 roku istniało 1545 fundacji o charakterze opiekuńczym i leczniczym. 1.2.2. Okres od końca II wojny światowej do 1989 roku. W porównaniu z okresem międzywojennym, okres po II wojnie światowej był niekorzystny dla działania i rozwoju organizacji pozarządowych w Polsce. Władze komunistyczne przejęły ścisłą kontrolę nad aktywnością obywateli. Mimo iż konstytucja gwarantowała prawo do swobody zrzeszania się i wolność słowa, prawa te były systematycznie łamane. Władza poddawała ścisłej kontroli tworzące się inicjatywy, narzucała własne regulacje oraz restrykcje. Nierzadko kluczowe stanowiska obsadzała swoimi ludźmi. Ponadto dekretem z 1952 roku zostały zniesione fundacje, a ich majątek skonfiskowano. Organizacje istniejące w okresie komunizmu były para-rządowymi agendami i de facto pozbawione były swojej największej siły: definiowania oraz zaspokajania potrzeb społecznych niezależnie od rządu [Leś 1994, s. 6]. Wiele grup społecznych pozbawiono w ten sposób możliwości artykulacji swoich potrzeb. Jednak gdy w końcu lat 70. socjalistyczne państwo opiekuńcze zaczęło się rozpadać, społeczeństwo manifestowało swoje niezadowolenie. Powstało tzw. drugie społeczeństwo (zwane też paralelnym lub alternatywnym ), które zaczęło podejmować nieformalne inicjatywy obywatelskie w wielu dziedzinach życia społecznego. Przykładem może być powstały w 1976 roku po wydarzeniach w Radomiu i Ursusie Komitet Obrony Robotników (KOR), który początkowo niósł pomoc strajkującym robotnikom, z czasem zaś stał się organizacją opozycyjną wobec komunistycznej władzy. Kościół katolicki także miał duże znaczenie w stymulowaniu aktywności społecznej. W ścisłym związku z Kościołem powstał ruch społeczny Solidarność, którego przełomowego znaczenia zarówno dla obalenia komunizmu, jak też dla kształtowania się trzeciego sektora w Polsce nie da się zbagatelizować. W okresie stanu wojennego stanowił często schronienie dla opozycjonistów. Gdy do Polski 16