GALICJA WSCHODNIA JAKO PIEMONT UKRAIŃSKIEGO ODRODZENIA NARODOWEGO

УДК 94 (477.83/86) Jarosław NIEŚCIORUK GALICJA WSCHODNIA JAKO PIEMONT UKRAIŃSKIEGO ODRODZENIA NARODOWEGO Wybuch pierwszej wojny światowej zburzył ustalony jeszcze w 1815 r. na Kongresie Wiedeńskim ład polityczny Europy. Wynik działań zbrojnych uwidocznił w pełni koniec pewnej epoki w dziejach świata. W efekcie tego konfliktu mapa polityczna starego kontynentu musiała się zmienić. W ostatniej fazie wojny na obszarze Europy Środkowo-Wschodniej, rozciągającym się z północy na południe, od Bałtyku po Adriatyk, Morze Czarne oraz Egejskie, a ze wschodu na zachód, między Rosją Radziecką a Niemcami, wyłoniły się państwa dotąd nie istniejące. Stało się to możliwe dzięki upadkowi wielkich imperiów europejskich, które poniosły klęskę w tym konflikcie lub przeżyły zmianę ustroju. Jednym z takich imperiów była monarchia Habsburgów, która w tym rejonie Europy odgrywała przed wojną bardzo znaczącą rolę. Była ona jednak złożona z wielu narodów, które egzystowały na jej terytorium. Takie wielonarodowe imperium nie miało szans przetrwania w sytuacji kiedy każdy odłam narodowy budził się do własnego życia. Wśród tych nacji wymienić należy Czechów, Słowaków, Chorwatów, Rumunów i Polaków. Narody te nie posiadające na mapie politycznej Europy swoich państw przystąpiły teraz do ich organizowania. W monarchii austro-węgierskiej egzystowała jeszcze jedna narodowość, a raczej część wielkiego narodu, który wcześniej nie miał żadnych tradycji narodowych. Byli to Ukraińcy zamieszkujący terytorium Galicji Wschodniej i naddnieprzańską część imperium Romanowych. Naród ten egzystujący przez długi okres w dwóch odrębnych systemach politycznych, zdołał wykształcić jednak silne poczucie odrębności narodowej, które pod koniec I wojny światowej było już tak wielkie, że też postanowił utworzyć własne państwo. Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie drogi narodowego ruchu ukraińskiego do stworzenia własnego państwa. Problem kształtowania poczucia narodowego Ukraińców należy rozciągać bardzo szeroko w procesie historycznym. Już XVII i XVIII w. przyniosły pewne symptomy odrębności tego narodu. Przełomowym momentem był jednak rok 1798, kiedy to J. Kotlarewski (1769 1838) dokonał przekładu Eneidy na język ukraiński 1. Większość autorów uważa ten przekład za podstawę rozwoju języka ukraińskiego w formie czysto literackiej. Ukazanie się Eneidy w języku małoruskim, jak wtedy określano język ukraiński, spowodowało szybki rozwój piśmiennictwa ukraińskiego, a także dało początek kształtowaniu się świadomości narodowej oraz pierwszym dążeniom do zaznaczenia odrębności Ukraińców w sferze politycznej. Rozwój ten przebiegał w bardzo specyficznych warunkach, był on związany z ogólną sytuacją polityczną ziem zamieszkałych przez ludność ukraińską. W wyniku II i III rozbioru Polski, jej ukraińskie ziemie zostały podzielone na dwie części. Ten sztuczny podział spowodował także podział ludności ukraińskiej związanej z dwoma ośrodkami. Jako pierwszy ośrodek należy wymienić Ukrainę Naddnieprzańską z Kijowem, należącą do Rosji, jako drugi Galicję Wschodnią i Bukowinę z Lwowem, należące do Austrii 2. Podział ten w bardzo dużym stopniu wpłynął na odrodzenie narodowe Ukraińców. Sytuacja tej 311

Jarosław NIEŚCIORUK ludności w Rosji i Austrii była zupełnie inna, a wynikało to z roli jaką społeczeństwo ukraińskie odgrywało w obrębie tych dwóch państw, a także zupełnie odmiennej polityki, jaką rządy Rosji i Austrii prowadziły w stosunku do ludności ukraińskiej oraz rozbieżności celów i dążeń samych Ukraińców. Historię ruchu ukraińskiego wiąże się w jego początkowym okresie z Ukrainą Naddnieprzańską. Po upadku Hetmańszczyzny dobę odrodzenia Ukrainy zapoczątkowały dwa ośrodki: Charków i Połtawa 3. Właśnie w Charkowie działał wyżej wymieniony Kotlarewski. W Charkowie również rozpoczęła się ukraińska działalność wydawnicza i publicystyczna. Na łamach pism Charkowskij Demokrat, Ukraińskij Żurnał, Ukraińskij Wiestnik, pojawiła się polemika w obronie praw języka ukraińskiego w literaturze oraz podnoszone było piękno poezji ukraińskiej 4. Na rozwój literackiego i politycznego życia Ukrainy ogromny wpływ wywarła historia Ukrainy, napisana przez Grzegorza Połetykę. Historia Rusów w licznych odpisach docierała do dość szerokich rzesz odbiorców, malując ciężką sytuację ludności tego kraju pod panowaniem Moskwy 5. Uwieńczeniem pierwszego etapu kształtowania się nowoczesnego narodu ukraińskiego o uformowanym już w pełni poczuciu odrębności narodowej, było powołanie do życia w latach 1845 1846 Bractwa św. Cyryla i Metodego 6. Była to pierwsza organizacja ukraińska na terenie Ukrainy Naddnieprzańskiej, o ukierunkowanej orientacji narodowej 7. Do organizacji tej należeli głównie studenci i kilka osób z personelu nauczającego w Uniwersytecie Kijowskim i Charkowskim. Najaktywniejszymi działaczami i współzałożycielami byli: historyk M. Kostomarow, literat Pantelejmon Kulisz oraz Taras Szewczenko 8. Podstawowym dokumentem, precyzującym ideowe założenia Bractwa, były Księgi bytu narodu ukraińskiego, których forma została zapożyczona z mickiewiczowskich Ksiąg narodu i pielgrzymstwa polskiego. Autorami tego dokumentu byli: M. Kostomorow i M. Hułak 9. Program przewidywał: 1) utworzenie federacji ogólnosłowiańskiej, w której każdy naród stanowiłby odrębną, niepodległą republikę; 2) na czele każdej republiki miał stanąć prezydent obrany na określony czas; 3) sprawy wspólne federacji miał rozstrzygać sejm ogólno-federacyjny oraz prezydent; 4) zniesienie przywilejów i pańszczyzny oraz wprowadzenie równości wobec prawa; 5) wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego, nauczania w języku ojczystym, wolności słowa, sumienia i wyznania 10. Jednakże w 1847 r. doszło do aresztowań, w wyniku których Bractwo zostało zlikwidowane 11. Na działaczy spadły represje ze strony władz rosyjskich, w wyniku których ucierpiała także ludność ukraińska. Wykrycie działalności Bractwa i jego likwidacja spowodowały wstrzymanie na kilka lat rozwoju świadomości narodowej na Ukrainie Naddnieprzańskiej oraz nasilenie się procesu rusyfikacji i walki z kościołem unickim przez przymusowe nawracanie na prawosławie 12. Działanie to ze strony Rosjan było podyktowane pewnymi interesami. Władze carskie starały się wszelkimi sposobami przeciwdziałać tworzeniu ukraińskiej odrębności narodowej, widząc w niej zagrożenie dla jedności państwa.. Likwidacja Bractwa oraz wzrost represji rosyjskich spowodowały przeniesienie wątku narodowego na teren Galicji Wschodniej. Na terytorium Galicji Wschodniej, jak w XIX wieku zaczęto nazywać Ruś Czerwoną, rozwój narodu ukraińskiego nie napotkał przeciwdziałania władz, przeciwnie dla Austriaków był on korzystny, zarówno dlatego, że hamował panslawistyczną propagandę rosyjską, jak też polonizację wzmacniającą pozycję Polaków w Galicji. W Galicji Wschodniej działała już od dłuższego czasu tzw.: Ruska Trójca, w skład której wchodzili M. Szaszkiewicz, J. Hołowacki i J. Wahilewicz. Była to organizacja o charakterze kółka oświatowego, mającego na celu kultywowanie rodzimego języka i kultury ukraińskiej 13. 312

GALICJA WSCHODNIA JAKO PIEMONT UKRAIŃSKIEGO ODRODZENIA NARODOWEGO Przełomowym okresem dla rozwoju świadomości narodowej Ukraińców galicyjskich były lata 1846 1848, które zupełnie zmieniły obraz ludności ukraińskiej. Wydarzenia 1846 r. zwane rabacją galicyjską uświadomiły Ukraińcom jedną zasadniczą rzecz, a mianowicie, że współpraca z Austrią przeciw Polakom może doprowadzić do uzyskania przez nich pewnych koncesji narodowych, kulturalnych i oświatowych 14. W 1848 r. na fali Wiosny Ludów powstała we Lwowie Hołowna Rada Ruska ( Naczelna Rada Ruska ), która miała być reprezentantem narodu ukraińskiego w Austrii 15. Naczelna Rada wysuwała postulat, by Galicję Wschodnią podzielić na dwie części: polską i ukraińską 16. Jednak działalność Rady nie trwała długo, gdyż tylko do 1851 r. 17. Po zakończeniu Wiosny Ludów na terenie Galicji Wschodniej wykształciło się kilka orientacji politycznych: pierwsza propolska, na czele z Ruskim Soborem, który rywalizował z Radą. Składał się on z polskiej inteligencji o ruskim pochodzeniu. Ruski Sobór uznawał odrębność narodową Ukraińców, kładł również nacisk na współpracę z Ukraińcami. Chociaż były to poglądy bardzo ugodowe, to orientacja Ruskiego Soboru nie miała większego poparcia i znaczenia w środowisku politycznym Galicji; druga orientacja, jaką można wyróżnić na omawianym terenie, to orientacja promoskiewska, ogólnie zwana Moskalofilami. Moskalofile był to ruch związany z Rosją, który wysuwał postulat połączenia Galicji z Rosją. Największe wpływy osiągnął ten ruch w latach 70-ych XIX w. trzecia orientacja to Świętojurcy, ruch związany z kościołem św. Jura we Lwowie i inspirowany przez duchowieństwo unickie. Jego program miał charakter narodowy i antypolski 18. Duży wpływ na rozwój życia narodowego Ukraińców jak wyżej wspomniano miał rozwój kulturalny tych ziem, a przede wszystkim, życie i działalność T. Szewczenki (1818 1861). Urodził się on w rodzinie chłopskiej w kijowskim i dopiero w wieku 24 lat został wykupiony z poddaństwa. W 1860 r. opublikował swój pierwszy zbiór wierszy ukraińskich pt. Kobzar (ukr. Lutnik), nawiązujący zarówno w treści, jak i w formie do twórczości ludowej mieszkańców ziem naddnieprzańskich. Zbiór ten stał się bodaj najważniejszym czynnikiem kształtowania się świadomości nowoczesnego narodu ukraińskiego i po dzień dzisiejszy pozostaje najważniejszym dziełem literatury ukraińskiej 19. Szewczenko stał się dla Ukraińców symbolem ich dążeń wyzwoleńczych. Postulował on hasła jedności Lwowa z Kijowem, jego dumki były podstawą zainteresowania młodzieży ukraińskiej jej językiem narodowym 20. Podobną rolę odegrał także Michał Gogol, a jego powieść Taras Bulba ukształtowała charakter ukraińskiego patriotyzmu i ruchu narodowego 21. Lata 60-te XIX w. to szybki rozwój ukraińskich organizacji w Galicji Wschodniej. Na aktywizację tutejszego ukraińskiego ruchu narodowego wpłynęły zmiany, jakie zaszły w Austrii po 1867 r. 22. Jednakże autonomia galicyjska spowodowała wzmocnienie dominującej roli Polaków w życiu społeczno-politycznym Galicji Wschodniej. Miało to odbicie w stosunkach polsko-ukraińskich, w których coraz bardziej uwidaczniał się i pogłębiał antagonizm między tymi dwoma narodami. Jak już wcześniej wspomniano, likwidacja Bractwa św. Cyryla i Metodego na Ukrainie Naddnieprzańskiej przyczyniła się do ostrzejszych represji w stosunku do ludności ukraińskiej. W latach 60 70 XIX w. w Rosji nastąpiły silne naciski na ukraiński ruch narodowy. Wyrazem takiego stanu rzeczy był ukaz carski, który zakazywał używania języka ukraińskiego oraz sprowadzania z zagranicy druków ukraińskich, wydawania publikacji oraz wystawiania sztuk w języku ukraińskim. Dozwolony był tylko druk dokumentów historycznych w postaci oryginalnej, czyli rosyjskiej 23. 313

Jarosław NIEŚCIORUK W okresie tym działali czynnie w Rosji działacze ruchu narodowego M. Drahomanow (1841 1895) i wspomniany już Kostomarow (1817 1885). Pierwszy z nich opublikował szereg prac o charakterze polityczno-historycznym. Korespondował z takimi postępowymi działaczami galicyjskimi jak J. Franko i M. Pawłyk 24. Sytuacja w Rosji spowodowała, że rolę Piemontu sprawy narodowej przejęła po raz kolejny Galicja. Sytuacja w Galicji była bardzo niejasna, jako kraj autonomiczny miała ona własną reprezentację w postaci sejmu krajowego, jednak udział w życiu politycznym zagwarantowany był przede wszystkim dla Polaków. Na tym tle dochodziło do coraz bardziej pogłębiającego się antagonizmu, o którym już wyżej była mowa. Podejmowane były próby załagodzenia sporów. Trzeba jednak stwierdzić, że w polsko-ukraińskim konflikcie nigdy nie było podłoża rasowego, w wielu przypadkach opcja narodowa była świadomym wyborem, jak choćby w przypadku wnuków Aleksandra Fredry, braci Szeptyckich, z których jeden został polskim generałem, drugi metropolitą kościoła greckokatolickiego 25. Różnic tych nie można rozpatrywać także wyłącznie przez pryzmat różnic językowych. Przez długi czas język nie był wyznacznikiem narodowej przynależności, jako że do połowy stulecia najbardziej nawet zaangażowani patriotycznie Ukraińcy posługiwali się polszczyzną, a dzięki niańkom, służbie oraz wiejskim przyjaciołom, wśród szlachty polskiej powszechna była znajomość języka ukraińskiego 26. W dużej mierze linia podziału przebiegała przez wyznanie: grekokatolicy to Ukraińcy, rzymskokatolicy Polacy. Właśnie według kryterium wyznaniowego sporządzano większość statystyk narodowościowych, które później zostały wykorzystane w trakcie konferencji pokojowych po I wojnie światowej. Próby pojednania podejmowane bardzo często, były wynikiem oddziaływania sytuacji ogólnoświatowej. Napięcie międzynarodowe, możliwość wybuchu zbrojnego konfliktu między Austrią a Rosją sprawiają, że polsko-ukraińskie porozumienie przestaje być sprawą kilku szerzej myślących polityków obu stron. Po raz pierwszy od połowy XVII w. sprawa Ukrainy stawać się zaczyna problemem międzynarodowym. Jest to już okres kiedy ożywiają się kontakty między Lwowem a Kijowem. W atmosferze grożącej wybuchem wojny ukraińscy patrioci nie chcą, jak ujął to W. Antonowicz, by...ukraina została użyta jako drzewce do rosyjskiej siekiery 27. Wolą zbratać się z Polakami czy Austriakami. W 1880 r. z inicjatywy W. Barwińskiego (1850 1883), odbył się we Lwowie narodowy wiec Rusinów. W jego rezolucjach głoszono hasła równouprawnienia języka ukraińskiego, szerszego dostępu do urzędów w życiu politycznym Galicji Wschodniej (Rada Państwa, Sejm, rady powiatowe) 28. Postulaty te nie pozostają bez echa. W wir tych działań włącza się Adam Sapiecha. Dzięki pieniądzom Sapiechy zostaje wznowiona działalność czasopisma pt. Prawda pod redakcją Barwińskiego. Początkowo udaje się wciągnąć młodych radykałów ukraińskich J. Frankę i M. Pawłyka, a nawet uzyskać z Genewy błogosławieństwo od ojca ukraińskiego radykalizmu, Drahomanowa. Jednak i ta próba pojednania kończy się niepowodzeniem 29. W 1890 r. doszło do ponownych prób porozumienia polsko-ukraińskiego, którego orędownikiem był ówczesny namiestnik Galicji hrabia Włodzimierz Badeni (1846 1909). Był on konserwatywnym zwolennikiem rozładowywania narodowościowych napięć. Właśnie z inicjatywy Badeniego opracowano projekt ugody, której istota polegała na zagwarantowaniu, zgodnie zresztą z konstytucją, praw języka ukraińskiego w szkolnictwie, administracji, wprowadzeniu dwujęzycznych napisów na gmachach publicznych, w zamian za zerwanie stronnictw ukraińskich z moskalofilami, lojalność w stosunku do Austrii i kościoła katolickiego, wreszcie współpracę z Kołem Polskim w wiedeńskim parlamencie 30. Projekt ten natrafił jednak na ostrą krytykę konserwatywnych kół polskich, jak i radykalnych działaczy ukraińskich. Tarcia te spowodowały, że ugoda nie weszła w życie, a sam Badeni został wkrótce odwołany 31. 314

GALICJA WSCHODNIA JAKO PIEMONT UKRAIŃSKIEGO ODRODZENIA NARODOWEGO Próba porozumienia z 1890 r. nie pozostała bez echa. Stworzyła ona tzw. Nową Erę, która charakteryzowała się tym, że próbowano na wielu płaszczyznach znaleźć jakieś formy współpracy polsko-ukraińskiej 32. W historiografii ukraińskiej pisze się często o Nowej Erze w tonie lekceważącym, jako o mało znaczącym epizodzie. M. Jaremko nazywa wprost całą inicjatywę kolejną polską intrygą. A jednak Nowa Era przyniosła widoczne rezultaty. Szczególnie istotne dla strony ukraińskiej stało się otwarcie katedry historii Ukrainy na Uniwersytecie Lwowskim. Jej kierownikiem został M. Hruszewski (1866 1934) 33. Przyjazd Hruszewskiego do Lwowa w 1894 r. i jego działalność, zarówno naukowa jak i społeczna, spowodowały nowe przebudzenie wśród Ukraińców 34. Nie mniejsze znaczenie miały i inne koncesje uzyskane przez Ukraińców: dwa nowe gimnazja, zgoda na otwarcie towarzystwa ubezpieczeniowego oraz szybszy rozwój czytelnictwa i oświaty narodowej 35. Bardzo ważną sprawą dla Ukraińców była walka o Uniwersytet. Trwała ona nieprzerwanie od połowy XIX w. Uniwersytet był dla Ukraińców nie tylko ośrodkiem kształcenia kadr własnej inteligencji, ale przede wszystkim sprawą rozwoju tak potrzebnych badań nad własną historią i językiem literackim. Była to też sprawa prestiżu. Zgodnie z patentem cesarskim z 24 lipca 1871 r. na Uniwersytecie Lwowskim zniesiono niemiecki język wykładowy, wprowadzając krajowe polski i ukraiński, a wybór tegoż pozostawiono wykładowcom. Powodowało to, że językiem głównym był polski. Wynikało to z tego, że prowadzącymi zajęcia byli w większości Polacy. Doprowadziło to z czasem do polonizacji Uniwersytetu, a co za tym szło w parze do konfliktów polsko-ukraińskich. Rozpoczynają się tarcia i spory, które czasami kończą się krwawo. Będą one trwały nieprzerwanie do 1914 r., kiedy to zostanie podpisana ugoda w sprawie utworzenia Uniwersytetu Ukraińskiego we Lwowie 36. Okres Nowej Ery to także ożywienie życia politycznego wśród ukraińskiej inteligencji i powstanie nowoczesnych partii politycznych. W 1890 r. powstała ukraińska partia narodowa w Galicji pod nazwą Nowa Era. Podobnie jak legalne partie polityczne w Austro-Węgrzech, mogła korzystać ze znacznych swobód politycznych, działać w parlamencie wiedeńskim i Sejmie Krakowskim. Z końcem 1911 r. partia ta uległa reorganizacji, zmieniono jej nazwę na Chrześcijański Związek Społeczny. Przywódcą tej partii, jak i jej poprzedniczki był A. Barwiński, a organem prasowym codzienna gazeta Rusłan 37. Następną partią, powstałą w 1890 r., był ukraiński ruch radykalno-socjalistyczny, zbliżony swym charakterem do prawicy eserowców rosyjskich, w postaci Rusko-Ukraińskiej Radykalnej Partii (RURP). Wśród założycieli i czołowych działaczy byli M. Pawłyk i J. Franko. Partia ta posiadała własny organ prasowy, początkowo była to gazeta Narod, a od 1895 Hromadskij Hołos 38. Partia ta stała na stanowisku współpracy i szukania porozumienia z Polakami. W 1899 r. na tle programowym nastąpił rozłam w partii, poprzez wydzielenie się dwóch grup. Jedna tworzyła Ukraińską Narodowo-Demokratyczną Partię (UNDP), skupiającą w swoich szeregach ukraińską inteligencję, w tym poważną część duchowieństwa greckokatolickiego. UNDP była najgorliwszym rzecznikiem teorii wschodnio-galicyjskiego Piemontu. UNDP, a właściwie luźna federacja stojących na narodowym gruncie Ukraińców o różnych poglądach i orientacjach politycznych, dzięki autorytetowi jej przywódcy profesora Hruszewskiego, a także społecznemu programowi, który pozwalał na uczestnictwo w pracach partii zarówno osobom duchownym jak i antyklerykałom, stała się wkrótce główną siłą polityczną Ukraińców w Galicji 39. Program partii uchwalony został na zebraniu założycielskim 26 grudnia 1899 r., głosił on: Ostatecznym celem naszych narodowych zmagań jest dążenie do tego, aby cały naród ukraińsko-ruski uzyskał kulturalną, ekonomiczną i polityczną niezależność, a z czasem zjednoczył się w jednolity narodowy organizm 40. Jest to, jak widać, zapowiedź jasno postawionego celu, a mianowicie utworzenia 315

Jarosław NIEŚCIORUK własnego państwa. Narodowi demokraci prowadzili na co dzień także walkę o reformę wyborczą w Galicji Wschodniej i o równouprawnienie w sferze oświaty i kultury. Druga grupa wspomnianej wyżej partii powołała do życia Ukraińską Socjal-Demokratyczną Partię (USDP), opierającą się na programie austriackiej partii socjal-demokratycznej 41. Istniał również wpływowy ruch moskalofilski, na czele którego stała Rusko-Ludowa Partia (RLP). Ruch ten zwracał uwagę na Rosję i tam też szukał poparcia dla swych celów. Głównym jego celem było połączenie Galicji Wschodniej z Rosją 42. Tymczasem za Zbruczem mają miejsce doniosłe wydarzenia. Wojna rosyjsko-japońska i rewolucja 1905 r. przynoszą w całym imperium carskim liberalizację. Jednym z jej przejawów było uchylenie edyktu z 1876 r. Dzięki temu powstały możliwości i warunki swobodnego organizowania się ukraińskich działaczy narodowych. Ruch narodowy na Wielkiej Ukrainie od razu przybrał radykalny charakter, najczęściej o socjalistycznych barwach. Taki charakter tego ruchu spowodowały wspomniane wyżej działania rządu carskiego, uniemożliwiające legalną działalność polityczną Ukraińców 43. Atmosfera rewolucji 1905 r. przyniosła jednak wielkie zmiany na polu kulturalnym i politycznym. W Kijowie powstało Ukraińskie Towarzystwo Naukowe im. T. Szewczenki, a także Towarzystwo Oświatowe Proswita, jak grzyby po deszczu powstają ukraińskie pisma 44. Jednakże upadek rewolucji i fala porewolucyjnych represji położyły kres większości tych działań. Większość radykalnych działaczy ukraińskich przenosi się z Ukrainy Naddnieprzańskiej do Galicji. Lata 1907 1908 przyniosły w Galicji ostry kryzys polityczny związany z reformą prawa wyborczego. Konflikt ten zarysował jeszcze bardziej odwieczny antagonizm polsko-ukraiński. W 1908 r. odbyły się wybory, w wyniku których doszło do zaburzeń. W czasie tych zamieszek zginął, zastrzelony przez policję, student M. Kaganiec 45. Śmierć ta spowodowała oburzenie w środowisku ukraińskim. W odwecie doszło do zabójstwa namiestnika A. Potockiego (1861 1908). 12 kwietnia 1908 r. ukraiński student M. Siczyński dokonał skutecznego zamachu na namiestnika, był to pierwszy akt terroru ze strony ukraińskiej 46. Zabójstwo namiestnika spowodowało masowe protesty ze strony polskiej, a także przyniosło pewne symptomy zmiany stosunku do ludności ukraińskiej. Pozwolono na otwarcie kilku szkół średnich z językiem ukraińskim. Po tych wydarzeniach ukraiński ruch polityczny, mimo podziałów i antagonizmów, wywierał coraz większy wpływ na ludność ukraińską Galicji Wschodniej. Jeszcze w 1900 r. zaczęto wydawać we Lwowie czasopismo pod tytułem Młoda Ukraina, wokół tego wydawnictwa grupowała się ukraińska młodzież narodowa, zwolennicy programu M. Michowskiego wyrażonego w broszurze Samostijna Ukraina (Niepodległa Ukraina). Stała się ona elementarzem ukraińskiego nacjonalizmu. Podstawowe hasło tego programu sprowadzało się do pojęcia Ukraina dla Ukraińców 47. Działalność tego czasopisma oraz innych, a także partii politycznych, osiągnęła znaczący sukces przed wybuchem I wojny światowej, w postaci nowej ordynacji wyborczej do parlamentu w Wiedniu, uchwalonej w 1914 r. 48. W czasie kryzysu bośniackiego 1908 1909 r., strona ukraińska zadeklarowała pełną lojalność wobec Austro-Węgier, a organ największej partii politycznej UNDP Diło stwierdził: Ukraińcy w Austrii są jedynymi, których interes nie będzie kolidować z interesami austriackiej polityki na wypadek konfliktu zbrojnego, z tym, że naród ukraiński musiałby otrzymać w Austrii pewną gwarancję rozwoju 49. Początek XX w. przyniósł umocnienie się poczucia narodowego Ukraińców. Towarzystwo Naukowe im. T. Szewczenki stało się prawdziwą Akademią Nauk narodu ukraińskiego. Prężnie działały ukraińskie Towarzystwa Pedagogiczne. Towarzystwo Ridna Szkoła prowadziła prywatne ukraińskie szkoły podstawowe, zawodowe i średnie 50. Poważny 316

GALICJA WSCHODNIA JAKO PIEMONT UKRAIŃSKIEGO ODRODZENIA NARODOWEGO wpływ na pogłębianie świadomości narodowej Ukraińców, a przede wszystkim chłopów ukraińskich, miała religia grecko-katolicka. Cerkiew była dla chłopa kościołem narodowym, wiązała wyznawców językiem i ceremoniałem liturgicznym. Działalność cerkwi grecko-katolickiej ożywiła się na przełomie XIX i XX w., gdy tron metropolity lwowskiego objął A. Szeptycki. Ukraińcy galicyjscy byli w większości grekokatolikami 51. Potwierdził to spis ludności w 1910 r., który stwierdzał, że najwięcej w Galicji jest Ukraińców. Według kryterium wyznaniowego wyniki tego spisu były następujące 52 : Ukraińcy 74% 4.055.000 ludności Polacy 12,1% 659.000 ludności Żydzi 12.3% 670.000 ludności Niemcy 1.2% 65.000 ludności Inne 0.7% 34.397 ludności Jak już wcześniej wspomniano Ukraińcy galicyjscy byli przede wszystkim chłopami. W dużych miastach istniały skupiska inteligencji miejskiej ukraińskiej, natomiast w zdominowanych przez Żydów miasteczkach Ukraińcy nie odgrywali decydującej roli 53. Od 1910 r. sytuacja międzynarodowa w Europie coraz bardziej się zaostrzała. Perspektywa wojny była bardzo widoczna. W takiej więc sytuacji zarówno Polacy jak i Ukraińcy rozpoczęli przygotowania do czynnego udziału w nadchodzącym konflikcie. Oba te narody rozpoczęły tworzenie organizacji o charakterze paramilitarnym. Polacy Strzelca, Ukraińcy Towarzystw Strzeleckich 54. Organizacje te powstały jednak na bazie istniejących towarzystw gimnastycznych i przeciwpożarowych. Działały one pod nazwami Towarzystwo Gimnastyczne Sokół i Towarzystwo Gimnastyczne Sicz. Działalność tych towarzystw miała duże znaczenie dla szerszego pozyskania młodzieży wiejskiej 55. Cały ten ruch polityczno-społeczny i oświatowy, spełnił poważną rolę w rozwoju poczucia narodowego młodzieży ukraińskiej. Wyżej wymienione towarzystwa wprowadzały pewne elementy wykształcenia wojskowego, także i w terenie. Od 1910 r. z inicjatywy dra O. Tysowskiego organizują się tajne koła ukraińskiego skautingu, zwanego Płast, w których występują także elementy szkolenia wojskowego 56. Do 1912 r. cała działalność paramilitarna sprowadzała się, oprócz szkolenia garstki młodzieży w wyżej wymienionych organizacjach, do uświadamiania ludności na różnego rodzaju wiecach i zlotach Siczy i Sokoła. 9 października 1912 r. wybuchła wojna bałkańska, która w pośredni sposób wpłynęła na przygotowania ukraińskie, związane ze sprawami wyszkolenia wojskowego i narodowego. Chodziło tu o poparcie, jakie wyraziły ukraińskie partie polityczne rządowi cesarskiemu w grudniu 1912 r. Uchwała, którą podjęto wtedy zakładała poparcie, w zamian licząc na pewne zmiany w polityce wewnętrznej Austro-Węgier w stosunku do Ukraińców. Myślano już wtedy o utworzeniu Kraju Koronnego (ukraińskiego) jako trzeciego członu monarchii 57. Również w grudniu tegoż roku odbyło się posiedzenie Ukraińskich Towarzystw Strzeleckich (UTS), których przewodniczącym został J. Czmoła 58. Na posiedzeniu tym opracowano statut, którego wzorem był statut polskiego Strzelca oraz uchwalono plan działalności w najbliższym czasie. Jednak w trakcie obrad doszło do poważnych sporów i rozbieżności na tle prowadzenia walki, wyszkolenia wojskowego i wykorzystania struktur organizacyjnych dla rozwijania świadomości narodowej. Konflikt ten spowodował, że część działaczy UTS utworzyło drugą organizację ze swoim własnym statutem i planem działania 59. Tą organizacją był Ukraiński Związek Siczowy 317

Jarosław NIEŚCIORUK (USS I). W swoim programie Związek zakładał także szkolenie wojskowe i patriotyczne młodzieży ukraińskiej 60. Statuty tych dwóch organizacji nie zostały jednak zatwierdzone przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, gdyż zakładały powstanie organizacji wieloszczeblowych i scentralizowanych 61. Mimo tego organizacje te prowadziły swoją działalność nielegalnie w zakresie musztry, broni strzeleckiej oraz wychowania patriotycznego. Jesienią 1913 r. po rozpoczęciu roku akademickiego Towarzystwo USS wznowiło swoją działalność nie uznając zwierzchnictwa Ukraińskiego Związku Siczowego. Zostaje wtedy powołane do życia Towarzystwo Ukraińskich Strzelców Siczowych II (USS II) 62. W krótkim czasie liczyło ono ok. 200 członków. USS II grupował głównie młodzież robotniczą i rzemieślniczą, która miała stanowić szeregowe kadry wojskowe, natomiast USS I opierał się na studentach, którzy mieli w przyszłości tworzyć kadrę oficerską 63. 28 czerwca 1914 r. doszło w Sarajewie do zamachu na następcę tronu austriackiego, arcyksięcia F. Ferdynanda. Wydarzenie to dało początek wybuchowi I wojny światowej. 27 lipca dochodzi do spotkania przedstawicieli najważniejszych ukraińskich partii oraz organizacji Sokoła, Siczy, a także USS I i USS II 64. Efektem tego spotkania było powołanie do życia Hołownej Ukrajińskiej Rady HUR (Główna Ukraińska Rada), która miała być przedstawicielstwem ponadpartyjnym wszystkich Ukraińców w monarchii habsburskiej 65. Do zadań rady należało : 1) nadawanie kierunków polityki jako jedynej reprezentacji ruchu ukraińskiego; 2) obrona interesów ludności ukraińskiej; 3) sformowanie ukraińskich sił zbrojnych przy boku Austro-Węgier 66. HUR dnia 3 sierpnia 1914 r., jeszcze przed wypowiedzeniem wojny wydaje wiernopoddańczy manifest. Deklaruje w nim lojalność wobec monarchii habsburskiej. Natomiast dnia 6 sierpnia udało się Radzie pogodzić kierownictwa ukraińskich organizacji paramilitarnych USS I i USS II, i powołać kierownictwo do spraw wojskowych pod nazwą Zarząd Wojskowy 67. Miał on za zadanie między innymi zająć się organizacją regularnej ukraińskiej armii. Powstanie HUR-u poparł także kościół greckokatolicki z metropolitą Szeptyckim, przyjmując, że powstanie takiej organizacji doprowadzi do konsolidacji ludności ukraińskiej 68. Aktywność w tym okresie rozwinęła również nieliczna grupa emigrantów ukraińskich z Naddnieprza, którzy przybyli do Galicji. Utworzyli oni 4 sierpnia 1914 r. organizację pod nazwą Sojuz Wyzwolennja Ukrainy (SWU), która stawiała sobie za cel utworzenie na terenie Ukrainy Naddnieprzańskiej niepodległego państwa ukraińskiego w oparciu o państwa centralne 69. Ofensywa rosyjska w Galicji doprowadziła do zajęcia jej przez wojska rosyjskie. Fakt ten spowodował, że działalność HUR-u oraz innych organizacji została zahamowana. Również Zarząd Wojskowy przerwał organizację Legionu USS. Wkraczając do Galicji Wschodniej Rosjanie głosili hasła oswobodzenia narodu ukraińskiego zamieszkałego w Austro-Węgrzech i połączenie go z Ukrainą Naddnieprzańską pod berłem carów 70. W tej sytuacji HUR i SWU zmuszone były ewakuować się z Galicji do Wiednia, by reprezentować tam interesy ukraińsko-galicyjskie. Początkowo Rosjanie zajmowali w stosunku do Ukraińców galicyjskich przychylne stanowisko. Gdy jednak nastąpiła zmiana na stanowisku generał-gubernatora, którym został zawzięty wróg Ukraińców Dymitr Trepow, stosunek ten uległ zmianie 71. Rozpoczęła się akcja rusyfikacyjna przymusowego nawracania na prawosławie. Okupacja rosyjska pociągnęła za sobą także degradację gospodarczą Galicji, ponieważ wycofując się z niej w 1915 r. Rosjanie zniszczyli m.in. około 50% szybów naftowych znajdujących się w Zagłębiu Borysławskim 72. Okupacja rosyjska również negatywnie odbiła się na stosunku polityków austriackich do Ukraińców. Szukając wyjścia z tego impasu, posłowie ukraińscy do parlamentu wiedeńskiego. 15 grudnia 1914 roku zwrócili się do wszystkich partii politycznych, aby powołały do życia nowe 318

GALICJA WSCHODNIA JAKO PIEMONT UKRAIŃSKIEGO ODRODZENIA NARODOWEGO wspólne przedstawicielstwo. Wcześniej jednak, bo w sierpniu, doszło do spotkania delegatów ukraińskich z politykiem austriackim hrabią Egonem Sturgkhem. Celem tego spotkania było omówienie planów związanych z podziałem Galicji Wschodniej na dwie części: polską i ukraińską 73. Delegat uzyskał zapewnienie, że po wojnie zostanie dokonany podział i to, że politycy austriaccy dokonali wstępnych rozmów z Polakami. W rzeczywistości do takich rozmów nigdy nie doszło 74. Po wkroczeniu wojsk austriackich Polacy oskarżyli Ukraińców o ruską zdradę, czyli pomoc Rosjanom i mieli ku temu podstawy (kwestia obrony i upadku Przemyśla) 75. O tendencjach prorosyjskich wśród Ukraińców była już mowa. Teraz doprowadziły do represji wobec prorosyjskich Ukraińców. Ogółem aresztowano ok. 10 000 osób z tego 1 000 zabito 76. Jak już wyżej wspomniano od grudnia 1914 r. toczyły się rozmowy dotyczące stworzenia wspólnej nowej reprezentacji. Efektem tych rozmów było powołanie w maju 1915 r. w Wiedniu Zahalnej (Ogólnej) Ukraińskiej Rady (ZUR) 77. Rada stawiała sobie za cel budowę, przy pomocy państw centralnych, niepodległego państwa ukraińskiego nad Dnieprem oraz utworzenie ukraińskiego kraju koronnego w granicach Austro-Węgier 78. Widoczną zmianą, której dokonano w stosunku do Ukraińców w Wiedniu, były wybory namiestników w Galicji. Posłowie polscy chcieli, by namiestnikiem był Polak, zaś posłowie związani z ZUR-em postulowali, aby stanowisko to powierzyć człowiekowi bezstronnemu, najczęściej był to Austriak w stopniu generała. Kolejnymi namiestnikami byli gen. R. Colland, gen. E. Diller i gen. K. Hun 79. W drugiej połowie 1915 r. ZUR wysunęła postulat w sprawie administracji na terenach Ukrainy Naddnieprzańskiej, opanowanej przez państwa centralne. Domagano się również powołania Ukraińców do administracji terenowej na Chełmszczyźnie i Podlasiu 80. Działalność ZUR nie została też zahamowana ofensywą gen. A. Bursiłowa w 1916 r., w toku której wojska rosyjskie ponownie zajęły Galicję Wschodnią i Bukowinę. Po wyparciu Rosjan w 1917 r. ZUR ponownie objął Galicję Wschodnią swą działalnością na polu politycznym i gospodarczym. Rozwinął też wszechstronną działalność w parlamencie w Wiedniu, na rzecz Ukraińców w Austro-Węgrzech 81. 8 listopada 1916 r. rozwiązano Ukraiński Klub Poselski, powołując na jego miejsce Ogólnoparlamentarną Reprezentację Ukraińską. Prezesem Reprezentacji został J. Romańczuk, a jego zastępcą E. Petrusewicz 82. W Galicji Ukraińcy otrzymali urząd zastępcy namiestnika, co było ich ogromnym sukcesem politycznym, gdyż był to ważny krok na drodze wprowadzania Ukraińców do aparatu państwowego i administracyjnego Austro-Węgier. Jednak akt z 5 listopada 1916 r. spowodował, że część członków ZUR-u wystąpiła na znak protestu. Dlatego też ZUR straciła na poparciu i znaczeniu politycznym, a ruch polityczny objęła Reprezentacja Parlamentarna, wydając oświadczenie, że Ukraińcy nie godzą się na polską dominację w Galicji, nie wyrzekną się starań o ukraiński kraj koronny w Galicji 83. Śmierć cesarza Franciszka Józefa spowodowała wzrost nadziei wśród Ukraińców, ponieważ następcą tronu został arcyksiążę Karol, który popierał dążenia narodowe Ukraińców 84. Wybuch rewolucji w Rosji i obalenie caratu spowodowało z kolei zmianę spojrzenia na kwestie narodowe. 15 listopada 1917 r. została ogłoszona Deklaracja Praw Narodów Rosji, która proklamowała prawo do samostanowienia się 85. Na Ukrainie wybuch rewolucji spowodował ożywienie działalności ukraińskich polityków. 20 marca 1918 r. powstała Ukraińska Centralna Rada (CUR) przedstawicielstwo polityczne Ukrainy Naddnieprzańskiej. Na czele Rady stał Hruszewski 86. Wraz z powstaniem CUR liczono na powstanie niepodległego państwa ukraińskiego, ponieważ widziano już klęskę państw centralnych. Wybuch Rewolucji Październikowej oraz powstanie CUR odbiło się szerokim echem na terenie Galicji Wschodniej. Część wojsko- 319

Jarosław NIEŚCIORUK wych z Legionu USS wystąpiła z projektem zjednoczenia wszystkich ziem ukraińskich w jedną Wielką Ukrainę 87. UCR w 1918 r. proklamowała Ukraińską Republikę Ludową jako niezależne państwo. Głównym jego celem stało się połączenie wszystkich ziem ukraińskich w wielki i niepodległy kraj. Niepodległość miała być zagwarantowana przez państwa centralne. Jednak URL nie spełniła roli zjednoczeniowej, gdyż w Galicji Wschodniej stworzono w 1918 roku drugie państwo ukraińskie, tzn. Zachodnio-Ukraińską Republikę Ludową 88. Powstanie tych dwóch państw może świadczyć tylko o jednym, a mianowicie o w pełni wykształconym poczuciu narodowym, które dało asumpt do dążeń niepodległościowych. Dlatego też państwa te były maksymalnym wyznacznikiem wielowiekowych dążeń ukraińskich. Późniejsze okoliczności zniweczyły wszelkie próby niepodległościowe Ukraińców, ponieważ losy ziem Galicji oraz Ukrainy Naddnieprzańskiej zostały związane po I wojnie z innymi państwami (Polska, Rumunia, Czechosłowacja, ZSRR) 89. 1 Olszański T. Historia Ukrainy XX w. Warszawa, 1993. S. 19. 2 S. 17. 3 Docenko A. Ukraina w dobie nowoczesnej // Biuletyn Polsko-Ukraiński. R. IV. 16-17. 1935. S. 189. 4 5 6 Serczyk W. Historia Ukrainy. Wrocław, 1990. S. 229. 7 Maciak D. Ukraiński ruch narodowy w Galicji Wschodniej przed I wojną światową // Więź. 9. 1987. S. 119. 8 Docenko A. Ukraina w dobie nowoczesnej... S. 190. 9 Serczyk W. Historia Ukrainy... S. 228. 10 Docenko A. Ukraina w dobie nowoczesnej... S. 190. 11 Serczyk W. Historia Ukrainy... S. 229. 12 Maciak D. Ukraiński ruch narodowy w Galicji Wschodniej... S. 120. 13 14 Wereszczycki H. Pod berłem Habsburgów. Kraków, 1975. S. 50. 15 Olszański T. Historia Ukrainy XX w.... S. 22. 16 Wereszczycki H. Pod berłem Habsburgów... S. 116. 17 S. 117. 18 Maciak D. Ukraiński ruch narodowy w Galicji Wschodniej... S. 121. 19 Olszański T. Historia Ukrainy XX w.... S. 19. 20 S. 20 21 Serczyk W. Historia Ukrainy... S. 250. 22 W 1867 roku nastąpiła liberalizacja życia politycznego. Galicja jako kraj koronny otrzymała szeroką autonomię terytorialno-narodową, co oznaczało, że w kraju tym językiem urzędowym miał być właśnie język polski.; Olszański T. Historia Ukrainy XX w.... S. 19. 23 Wereszczycki H. Pod berłem Habsburgów... S. 115. 24 Dąbkowski T. Ukraiński ruch narodowy w Galicji Wschodniej 1912 1923. Warszawa, 1985. S. 51-52. 25 Kozłowski M. Między Sanem a Zbruczem. Walki o Lwów i Galicję Wschodnią 1918 1919. Kraków, 1990. S. 53. 26 320

GALICJA WSCHODNIA JAKO PIEMONT UKRAIŃSKIEGO ODRODZENIA NARODOWEGO 27 S. 55. 28 Maciak D. Ukraiński ruch narodowy w Galicji Wschodniej... S. 122. 29 Kozłowski M. Między Sanem a Zbruczem... S. 55. 30 S. 56 31 Olszański T. Historia Ukrainy XX w.... S. 24. 32 Maciak D. Ukraiński ruch narodowy w Galicji Wschodniej... S. 124-125. 33 Kozłowski M. Między Sanem a Zbruczem... S. 56. 34 35 S. 57. 36 S. 62-63. 37 Dąbkowski T. Ukraiński ruch narodowy w Galicji Wschodniej... S. 33. 38 S. 34. 39 Kozłowski M. Między Sanem a Zbruczem... S. 58. 40 Łewyćkyji K. Istoria połytycznoji dumki hałyćkich Ukrajinciw 1846 1919. Lwów, 1926. S. 327. 41 Dąbkowski T. Ukraiński ruch narodowy w Galicji Wschodniej... S. 34. 42 Kozłowski M. Między Sanem a Zbruczem... S. 58-59. 43 S. 64. 44 S. 65. 45 S. 68. 46 Dąbkowski T. Ukraiński ruch narodowy w Galicji Wschodniej... S. 35. 47 S. 34 48 Maciak D. Ukraiński ruch narodowy w Galicji Wschodniej... S. 128. 49 S. 129. 50 Dąbkowski T. Ukraiński ruch narodowy w Galicji Wschodniej... S. 42. 51 S. 43. 52 Kozłowski M. Między Sanem a Zbruczem... S. 70 53 Waldenberg M. Kwestie narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej. Warszawa, 1992. S. 56-66. 54 Kozłowski M. Między Sanem a Zbruczem... S. 78-79. 55 Dąbkowski T. Ukraiński ruch narodowy w Galicji Wschodniej... S. 55. 56 S. 57. 57 Maciak D. Ukraiński ruch narodowy w Galicji Wschodniej... S. 128. 58 Dąbkowski T. Ukraiński ruch narodowy w Galicji Wschodniej... S. 61. 59 60 S. 62. 61 S. 61. 62 S. 65. 63 64 Skrzypek J. Ukraińcy w Austrii podczas I wojny, geneza zamachu na Lwów. Warszawa, 1939. S. 14. 65 S. 16. 66 S. 17. 67 Dąbkowski T. Ukraiński ruch narodowy w Galicji Wschodniej... S. 71. 68 Prus E. Władyka Świętojurski. Warszawa, 1985. S. 45. 69 Dąbkowski T. Ukraiński ruch narodowy w Galicji Wschodniej... S. 72. 321

Jarosław NIEŚCIORUK 70 Wasilewski L. Kwestia ukraińska jako zagadnienie międzynarodowe. Warszawa, 1934. S. 100-101. 71 Skrzypek J. Ukraińcy w Austrii podczas I wojny... S. 29-32. 72 Łajdus W. Położenie klasy robotniczej w Galicji w latach 1914 1918 // Polska Klasa Robotnicza. 1. 1970. S. 288. 73 Wasilewski L. Sprawa podziału Galicji na tle stosunków austriacko-ukraińskich // Przegląd Współczesny. 4. 1925. S. 459. 74 S. 460. 75 S. 471-473. 76 Wasilewski L. Kwestia ukraińska jako zagadnienie międzynarodowe... S. 28-33. 77 Dąbkowski T. Ukraiński ruch narodowy w Galicji Wschodniej... S. 73. 78 79 Holzer J., Molenda J. Polska w czasie I wojny światowej. Warszawa, 1963. S. 58-59. 80 Wasilewski L. Kwestia ukraińska jako zagadnienie międzynarodowe... S. 195-196. 81 Serczyk W. Historia Ukrainy... S. 321-323. 82 Dąbkowski T. Ukraiński ruch narodowy w Galicji Wschodniej... S. 79. 83 S. 80. 84 85 S. 81. 86 Wasilewski L. Kwestia ukraińska jako zagadnienie międzynarodowe... S. 133. 87 S. 134. 88 Olszański T. Historia Ukrainy XX w.... S. 89. 89 S. 90-96. Ярослав Несцьорук. Східна Галичина як П ємонт українського національного відродження. У статті оглядаються основні віхи українського національного відродження в ХІХ ст., процес зародження політичних партій в Галичині, а також розвиток громадських організацій українців у складі Австро-Угорщини. Кульмінаційним моментом національного руху галичан було утворення Західно-Української Народної Республіки. Yaroslaw Nestsyoruk. Eastern Halychyna as Pyemont of the Ukrainian National Revival. The article deals with the main periods of the Ukrainian national revival in the XIX-th century, the process of forming political parties in Halychyna as well as the development of Ukrainian public organisations in Austro-Hungary. The culmination of Halych national movement was the formation of Western Ukrainian People s Republic. 322