FAUNA MIAST Ochronić różnorodność biotyczną w miastach P. Indykiewicz, L. Jerzak, T. Barczak (red.) SAR Pomorze, Bydgoszcz 2008 s.: 178 185 Agnieszka Ważna 1, Jan Cichocki 1 Włodzimierz Cichocki 2, Włodzimierz Chętnicki 3 1 Katedra Biologii, Uniwersytet Zielonogórski ul. prof. Z. Szafrana 1, 65-516 Zielona Góra e-mail: A.Wazna@wnb.uz.zgora.pl 2 Muzeum Tatrzańskie im. dr. Tytusa Chałubińskiego ul. Krupówki 10, 34-500 Zakopane 3 Instytut Biologii, Uniwersytet w Białymstoku ul. Świerkowa 20 b, 15-950 Białystok Teriofauna Zakopanego stan poznania i zagrożenia Mammals fauna of Zakopane state of knowledge and threats Abstract: Composition of mammal s fauna of Zakopane is determinate by town localization in the direct vicinity of the Tatra National Park. In the years 1867-2008 in the area of Zakopane were noted 40 mammals species. Zakopane is the only urban area in Poland, in which were noted big predators: brown bear Ursus arctos, lynx Lynx lynx and wolf Canis lupus. Red foxes Vulpes vulpes and stoates Mustela erminea are observed regularly in the town. In winter red deers Cervus elaphus are noted in urban woods. Water shrew Neomys fodiens and Miller s water shrew Neomys anomalus are noted close to streams. The striped field mouse Apodemus agrarius dominates in the thickets located of the town centre. Main threats to fauna of Zakopane are: fast development and growth of the city area and especially of it is parts neighboring to the national park. Keywords: Mammals, Mammalia, Zakopane, threats Wstęp Zakopane uległo w ostatnich latach poważnym przemianom związanym z rozwojem urbanizacji i zabudową terenów otwartych. Jest to zarazem jedyne tak zurbanizowane polskie miasto, w którego granicach administracyjnych znajduje się znaczny obszar parku narodowego. Ekspansja miasta w kierunku Tatr powoduje, że coraz częściej w Zakopanem obserwowane są zwierzęta leśne, w tym również duże ssaki. Zakopane jest jedynym polskim miastem, w którego granicach spotkać można np. wilka Canis lupus i niedźwiedzia Ursus arctos. Pierwsze informacje o zakopiańskich ssakach pochodzą z obserwacji prowadzonych w drugiej połowie 19. wieku przez Kocyana (1867). Kocyan wymienia z terenu miasta gronostaja Mustela erminea i koszatkę Dryomys nitedula. W odniesieniu do koszatki są to jedyne do tej pory informacje o tym gatunku z rejonu Zakopanego. Pierwsze podsumowanie publikowanych danych oraz własnych obserwacji zakopiańskich ssaków ukazało się na początku lat 90. (Cichocki 1993). Wynikiem monografii było przedstawienie informacji o 37 gatunkach występujących na terenie miasta w okresie ponad stu lat.
Teriofauna Zakopanego stan poznania i zagrożenia 179 Celem prowadzonych badań było uzyskanie aktualnych danych o ssakach Zakopanego i odniesienie ich do danych literaturowych. Szybki rozwój miasta powoduje wiele zagrożeń dla fauny. W powyższym opracowaniu podjęliśmy próbę określenie wpływu zmian w środowisku przyrodniczym miasta na faunę ssaków. Teren badań Zakopane jest położone w Kotlinie Zakopiańskiej, będącej częścią Rowu Podtatrzańskiego. Od południa kotlinę ograniczają Tatry, a od północy stoki Pogórza Gubałowskiego. Zakopane jest obecnie największym ośrodkiem miejskim (liczącym ok. 30 tys. mieszkańców) położonym w bezpośrednim sąsiedztwie Tatr. Cała powierzchnia Zakopanego (8426 ha) posiada status obszaru prawnie chronionego jako park narodowy lub obszar chronionego krajobrazu. Teren badań obejmował obszar zurbanizowany o powierzchni 3560 ha, obejmujący Zakopane wraz z Kuźnicami. Zakopane charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem biotopów na niewielkiej powierzchni. Występują tu siedliska od terenów silnie uwilgotnionych źródlisk, przez lasy do terenów wypasowych i typowo urbanistycznych, jak blokowiska i zabudowane centrum. Najdogodniejsze warunki przyrodnicze znajdują się nad niezabudowanymi brzegami rzek. Metody badań Drobne ssaki odławiane były z wykorzystaniem metody pułapkolinii na trzech powierzchniach badawczych w okresie letnim w latach 2005-2007. Na powierzchni przy Białym Potoku prowadzone były odłowy w pułapki żywołowne typu Sherman (8) i stożki (10). Odłowy prowadzone były przez 10 kolejnych dni. Na powierzchniach: leśnej oraz pomiędzy zabudowaniami (obie na terenie TPN) wykorzystano pułapki żywołowne typu białowieskiego. Na każdej z powierzchni rozstawionych było 20 pułapek. Odłowy prowadzono przez pięć kolejnych dni. Pułapki sprawdzano cztery razy na dobę. Odłowione zwierzęta wypuszczano po oznaczeniu. Żerowiska oraz trasy przelotów nietoperzy wyszukiwano, wykorzystując detektor ultrasoniczny: Pettersson D-100 (Pettersson Elektronik AB; Uppsala, Szwecja). Dane dotyczące średnich i dużych ssaków zbierano na podstawie wywiadów wśród mieszkańców Zakopanego, odnotowywania ofiar kolizji z pojazdami oraz obserwacji zwierząt, ich tropów i śladów. Liczebność populacji jeża wschodniego Erinaceus concolor, szacowana była w latach 1999-2000, wiewiórki Sciurus vulgaris w latach 1995-2007, kuny domowej Martes foina w latach 1999-2000. Powierzchnię badań stanowił obszar około 1000 ha centralnej części miasta. Liczenia prowadzono w okresie wiosennym i jesiennym, raz na dwa tygodnie. Wyniki badań i dyskusja W latach 1867-2008 stwierdzono na terenie Zakopanego występowanie 40 gatunków ssaków (tab. 1). W prowadzonych badaniach oprócz zebrania nowych danych o gatunkach znanych z Zakopanego udało się stwierdzić dwa gatunki nieopisane wcze-
180 Agnieszka Ważna i in. śniej w Kotlinie Zakopiańskiej. Zlokalizowno stanowiska rzęsorka mniejszego Neomys anomalus i zębiełka karliczka Crocidura suaveolens. Tabela 1. Gatunki ssaków stwierdzonych na terenie Zakopanego w latach 1867-2008 Rząd Gatunek Źródło informacji Współczesny status populacji Erinaceus concolor Bartkowska 1973, Ruprecht 1973 +++ Talpa europaea Jońca 1975, Świecimski 1960 +++ Sorex alpinus Mojsisovics von Mojsvàr 1897 H Insectivora Sorex araneus Cichocki 1993 ++ Sorex minutus Cichocki 1993 ++ Neomys fodiens Cichocki 1993 + Neomys anomalus dane tej pracy + Crocidura suaveolens dane tej pracy + Myotis myotis Kowalski i inni 1957 H Plecotus auritus Bartkowska 1973 H Chiroptera Vespertilio murinus Krzanowski 1963 H Barbastella barbastellus Cichocki 1993 ++ Eptesicus nilssoni Cichocki 1993 ++ Nyctalus noctula Cichocki, Łupicki 2007 ++ Lagomorpha Lepus europaeus Cichocki 1993 + Sciurus vulgaris Udziela 1924, Cichocki 1993 +++ Myodes glareolus Cichocki 1993 ++ Microtus subterraneus Cichocki 1993 + Microtus arvalis Cichocki 1993 ++ Microtus agrestis Cichocki 1993 ++ Rodentia Mus musculus Raczyński 1983 +++ Rattus norvegicus Cichocki 1993 + Apodemus agrarius Cichocki 1993 +++ Apodemus flavicollis Cichocki 1993 +++ Apodemus sylvaticus Cichocki 1993 + Dryomys nitedula Kocyan 1867 H Ursus arctos Cichocki 1993 Z Lynx lynx Domaniewski 1930, Marchlewski Z 1949, Podobiński 1976 Canis lupus Podobiński 1975, Cichocki 1993 Z Vulpes vulpes Podobiński 1965, 1975 +++ Carnivora Lutra lutra Podobiński 1967 + Martes foina Podobiński 1967 +++ Martes martes Podobiński 1963 + Mustela putorius Podobiński 1978 + Mustela nivalis Podobiński 1978 ++ Mustela erminea Buchalczyk 1983, Cichocki 1993 + Sus scrofa Podobiński 1975, 1976 + Alces alces Zembrzuski 1967 H Artiodactyla Capreolus capreolus Cichocki 1993 + Cervus elaphus Cichocki 1993 ++ H tylko dane historyczne, Z osobniki zachodzące, + spotykane sporadycznie, ++ spotykane rzadko, +++ spotykane regularnie
Teriofauna Zakopanego stan poznania i zagrożenia 181 W centrum miasta dominują przede wszystkim myszy polne Apodemus agrarius, co w pewien sposób odzwierciedla tendencje obserwowane w innych terenach zurbanizowanych (Andrzejewski i in. 1978). Obecność licznych stanowisk myszy polnej jest ciekawa ze względu na to, że na terenie TPN niezależnie od wysokości n.p.m. nie jest ona stwierdzana. Zaskakuje bardzo nieliczne występowanie ryjówki aksamitnej Sorex araneus i brak ryjówki malutkiej Sorex minutus. Na terenie miasta stwierdzano natomiast rzęsorki, co wiąże się najprawdopodobniej z bogatą siecią rzeczną. W pobliżu budynków przy ul. Chałubińskiego stwierdzono rzęsorka rzeczka Neomys fodiens na powierzchni znacznie oddalonej od potoku (ok. 100 m). Przy nieprzekształconych antropogenicznie fragmentach potoków występuje rzęsorek mniejszy Neomys anomalus. W Zakopanem udało się ustalić jedno stanowisko, w centrum miasta, na skarpie brzegowej Białego Potoku. Na powierzchniach leśnych natomiast dominuje mysz leśna Apodemus flavicollis (tab. 2). Martwy zębiełek karliczek znaleziony został na Kozińcu. Kolejny osobnik obserwowany był w zabudowaniach przy Równi Krupowej (T. Zwijacz-Kozica inf. ustna). Tabela 2. Drobne ssaki z odłowów w Zakopanem w 2007 r. Stara zabudowa Biały Potok Las miejski Gatunek ogród N N N Sorex araneus - 1 - Neomys fodiens 2-1 Neomys anomalus 1 - - Apodemus agrarius 17-1 Apodemus flavicollis - 5 9 Ogółem 20 6 11 Stałym elementem fauny owadożernych jest również kret Talpa europaea, którego kopce spotykane są na wszystkich zakopiańskich łąkach, a czasami i na przydomowych trawnikach. Bardzo licznie występują krety na Dolnej Równi Krupowej koło domów osiedla Słoneczna. W Zakopanem do 2005 r. licznie spotykany był jeż wschodni. W latach 1999-2000 na powierzchni badawczej w centrum miasta stwierdzono co najmniej 32 osobniki tego gatunku. Znane były również miejsca zimowania i wychowywania młodych. Przejawem sporej liczebności jego populacji w mieście były często spotykane rozjechane jeże na ulicach Zakopanego. Od dwóch lat brak takich obserwacji, a żywe osobniki spotykane są sporadycznie. Obecnie najczęściej obserwuje się jeże na obu zakopiańskich cmentarzach i na terenie osiedla przy ul. Słonecznej na Dolnej Równi Krupowej. Na obszarze Zakopanego stwierdzono dotychczas występowanie sześciu gatunków nietoperzy Chiroptera. Większość danych o nietoperzach zawarta została w pracy Cichockiego (1993). Wiosną 2002 r. w trakcie remontu w Muzeum Tatrzańskim stwierdzono dziewięć mroczków posrebrzanych Vespertilio murinus. Nietoperze hibernowały pod deskami odnawianego balkonu (W. Cichocki inf. ustna). Wynikiem badań prowadzonych w lasach reglowych jest stwierdzenie borowców wielkich Nyctalus noctula w rejonie stadionu COS i ronda Kuźnickiego (Cichocki i Łupicki 2007). Liczebność populacji wiewiórki w mieście była wysoka w latach 1995-2000. Na powierzchni badawczej stwierdzono co najmniej 176 osobników w 1997 r. i znaleziono 36 nadrzewnych gniazd tego gatunku. Z nieznanych przyczyn nastąpił gwałtowny spadek liczebności, sięgający do około 30% stanu początkowego. W 2004 r. na tym terenie
182 Agnieszka Ważna i in. obserwowano 38 osobników. Od 2005 r. nastąpiła szybka odbudowa populacji. W 2007 r. populacja osiągnęła ok. 75% liczebności stanu początkowego. W okresie najbardziej licznego występowania powszechnie obserwowano wiewiórki wspinające się po ścianach budynków. Zdarzały się również przypadki penetracji mieszkań przez te gryzonie. W latach 1995-1997 wiewiórka regularnie odwiedzała mieszkanie na trzecim piętrze domu na osiedlu na Lipkach, skąd wyniosła schowane orzechy (T. Jabłońska inf. ustna). Obserwowano osobnika wynoszącego z Domu Wypoczynkowego Kolejarz przy ul. Kościuszki tabliczkę czekolady. Na poddaszu bloku na osiedlu na Lipkach wiewiórki wyprowadzały młode (T. Jabłońska inf. ustna). W Zakopanem i okolicy przeważają osobniki o ciemnym futrze, od ciemnobrązowego, aż po czarne. Typowe, rude osobniki stanowiły w latach 90. ok. 5% populacji (n = 130 osobników). Ostatnio coraz częściej w mieście spotykane są wiewiórki jasnorude typowe dla okolic nizinnych (do 30%, n = 21). W samym mieście spotyka się również zające Lepus europaeus, które są w zimie dokarmiane przez mieszkańców osiedli, na przykład na ul. Piaseckiego. Drewniana zabudowa Zakopanego ze starymi domami i ogrodami stwarza dobre warunki bytowania dla ssaków łasicowatych Mustelidae. Na całym obszarze Zakopanego obserwowana jest kuna domowa Martes foina. W latach 1999-2000 stwierdzono w centrum miasta co najmniej 51 osobników kuny domowej. Populacja osiągnęła zagęszczenie minimum 1,15 os./100 ha. Znaleziono również 12 miejsc, gdzie kuny domowe wyprowadzały swe młode (tab. 3). Tabela 3. Miejsca rozrodu kuny domowej Martes foina w Zakopanem w latach 1999-2000 Lokalizacja stanowiska Liczba stwierdzeń szczeliny pod budynkami 3 strychy budynków 6 nieużytkowana szopa 1 porąbane drewno ułożone przy murze 1 nieużytkowany ul 1 Ogółem 12 Status kuny leśnej Martes martes jest słabiej poznany, ale również jest w mieście widywana. W wielu rejonach miasta obserwowana była łasica Mustela nivalis, podobnie jak gronostaj Mustela erminea, którego w ostatnich latach obserwowano między innymi dwukrotnie na stadionie Centralnego Ośrodka Sportu (COS). Pod koniec lat 90. gronostaj był często widywany w okolicach poczty na Krupówkach (W. Cichocki inf. ustna). Tchórz Mustela putorius obserwowany był w 1997 r. (J. Chmiel inf. ustna). Lis Vulpes vulpes jest gatunkiem regularnie spotykanym w wielu europejskich miastach (Goszczyński 1995). Od kilku lat widywany jest regularnie na całym obszarze Zakopanego, również w centrum. Przez cały rok lisy penetrują okolice ronda Kuźnickiego. Nora lisia zlokalizowana jest pod budynkiem urzędu miasta na Równi Krupowej. Lisy spotykane są także na Nowym Cmentarzu w Zakopanem (M. Brzeczka inf. ustna). Często zapuszczają się nawet do zakopiańskich przydomowych ogródków i na podwórka np. jesienią 2006 r. na Kozińcu (D. Janusz inf. ustna). Na Pardałówce w 2006 r. widziano w ogrodzie bawiące się młode liski i lisicę na leżaku. Na początku sierpnia 2007 r. w sobotni poranek obserwowano lisa na samych Krupówkach (M. Gaj inf. ustna). Najokazalszym zwierzęciem odwiedzającym Zakopane jest niedźwiedź brunatny Ursus arctos. Niedźwiedzie regularnie penetrują niższe partie lasów reglowych. Zakła-
Teriofauna Zakopanego stan poznania i zagrożenia 183 dają również gawry w okolicach Krokwi. W czasie wędrówek niedźwiedzie przechodzą przez drogę z Zakopanego do Kuźnic. W 1991 r. w trakcie takiej wędrówki niedźwiedź zderzył się z jadącym samochodem (Zięba i Zwijacz-Kozica 2005). W latach 90. niedźwiedzie pojawiały na terenach zurbanizowanych, głównie w Kuźnicach. W 1992 r. niedźwiedzie regularnie pojawiały się na Kozińcu. W maju 1992 r. jeden osobnik dotarł do położonego w centrum miasta kina przy ul. Orkana (Cichocki 1993). Niedźwiedzie przemieszczają się również trasami chętnie wykorzystywanymi rekreacyjnie przez mieszkańców Zakopanego. W kwietniu 2006 r. obserwowaliśmy tropy niedźwiedzicy z młodym tuż za płotem stadionu COS. Z lat 80. znane są coroczne przypadki odwiedzania podtatrzańskich okolic przez rysie Lynx lynx. Z tego okresu pochodzą doniesienia o zabitych przez te drapieżniki owcach wypasanych pod Krokwią czy w okolicy Doliny Ku Dziurze. Znana jest obserwacja z 1995 r., kiedy obserwowano rysia w okolicach Walczackiego Wierchu (M. Wesołowska inf. ustna). Ostatnio tropione są rysie głównie w okolicy Drogi pod Reglami u podnóży Krokwi i Łysanek. W 2005 r. odnaleziono sarnę rozszarpaną przez rysia w pobliżu Drogi pod Reglami koło Spadowca, w pobliżu zabudowań (T. Zwijacz-Kozica inf. ustna). Na teren miasta wchodzą również wilki Canis lupus. Informacje o atakach wilków na zwierzęta gospodarskie pochodzą z Olczy, gdzie w 2007 r. wilki zagryzły owcę oraz z Księżego Lasu, gdzie latem tego samego roku zagryzły kilkanaście kóz. W okresie zimowym wilki penetrują rejon Krokwi. W marcu 2008 r. obserwowaliśmy tropy wilków w rejonie kamieniołomów. Układ tropów wskazywał, że wilki miały tu punkt obserwacyjny, z którego obserwowały teren w pobliżu skoczni. Prawdopodobnie penetrowanie przez wilki lasów reglowych spowodowało, że w mieście pojawiły się jelenie Cervus elaphus. Chmara jeleni (12 samic) obserwowana była przez całą dobę na przedwiośniu 2008 r. w lasku w okolicach ronda Kuźnickiego. Z czasem jelenie przemieściły się w głąb miasta do lasku na Antałówce. W tym rejonie jelenie pojawiały się na początku lat 90. (Cichocki 1993). Jesienią 2006 r. zdziczałe psy pogoniły sarnę z Nosala na Koziniec, gdzie oszalała ze strachu wpadła do przydomowego ogródka. Udało się odgonić psy i po schwytaniu sarny wywieziono ją do lasu na Brzezinach (D. Janusz inf. ustna). Informacja ta pokazuje, że nie wszystkie wiadomości o wilkach w mieście dotyczą w rzeczywistości tych zwierząt. W ciągu roku wyłapuje się w Zakopanem około 100 bezpańskich psów (Zalot 2006). Część z nich nauczyła się wspólnie polować, stanowiąc wielkie zagrożenie dla innych zwierząt, a nawet dla ludzi. Nielicznie w Zakopanem pojawiają się dziki Sus scrofa. W marcu 2006 r. obserwowano trzy młode dziki wędrujące po w pełni zabudowanym terenie Pardałówki. Nie bały się ludzi i podchodziły bezpośrednio do furtek i zabudowań. Podsumowanie Zagrożeniem dla fauny Zakopanego jest szybki rozwój miasta związany z jego rozbudową. W ostatnich latach zabudowywane są również obszary przy granicach parku narodowego. Łąki podreglowe są przez właścicieli grodzone i powstają na nich nowe budynki mieszkalne. Tereny te, stanowiące naturalną otulinę TPN, znikają w zastraszającym tempie. Sytuacji sprzyja moda na posiadanie domu pod Tatrami oraz opłacalność inwestycji wśród deweloperów. Zapewne jednym ze skutków zbliżania się zabudowy do lasów reglowych jest pojawianie się coraz bliżej zabudowań dużych ssaków, w tym
184 Agnieszka Ważna i in. drapieżników. Rozbudowa Zakopanego, płynnie łączącego się z sąsiednimi miejscowościami (np. Kościeliskiem) powoduje, że znikają naturalne szlaki migracyjne zwierząt. Problem spotęguje rozbudowa drogi dojazdowej, tzw. Zakopianki. W Zakopanem zachowały się nieliczne naturalne fragmenty potoków. Ekosystemy te jednak w dużym tempie znikają w skutek zabudowy wszelkich enklaw w centrum miasta. Znika w ten sposób środowisko życia rzadkich owadożernych: rzęsorka rzeczka i rzęsorka mniejszego. Rzęsorek mniejszy stwierdzony w 2007 r. w Zakopanem po raz pierwszy, jest nielicznym ssakiem, żyjącym w izolowanych populacjach o zasięgu reliktowym i wpisany jest do Polskiej czerwonej księgi zwierząt (Pucek 2001). Ze względu na swoje walory turystyczno-krajoznawcze miasto odwiedza co roku wielu turystów. W ciągu roku z miejsc noclegowych korzysta ponad 3,5 miliona osób, a ponad 2,5 miliona wchodzi w Tatry (Informator statystyczny 2006). Tak duża liczba turystów nie pozostaje bez wpływu na tatrzańskie ssaki. Obserwowane są głównie przypadki synantropizacji lisów. Inwestycje związane z turystyką są obecnie realizowane również tuż przy granicy TPN (np. w rejonie skoczni). Problemem w zasadzie niespotykanym w innych rejonach kraju jest lokalna moda na eksponowanie w zakopiańskich karczmach wypchanych zwierząt. Ten swoiście rozumiany folklor jest niebezpieczny, ponieważ wśród okazów bardzo często zdarzają się świstaki Marmota marmota, rysie, wilki, głuszce Tetrao urogallus, cietrzewie Tetrao tetrix, sowy Strigiformes, a przede wszystkim ptaki szponiaste Falconiformes. Trudno uwierzyć, że wszystkie te zwierzęta pochodzą z legalnego przywozu spoza granic naszego kraju. Tym bardziej, że np. największa krajowa populacja cietrzewia znajduje się na pobliskich Torfowiskach Orawsko-Nowotarskich. Ochrona bioróżnorodności Zakopanego, przy olbrzymiej presji ze strony człowieka na wszelkie tereny niezagospodarowane, jest bardzo trudna i wymagałaby przede wszystkim dobrych chęci i pewnych samoograniczeń ze strony władz miasta i mieszkańców. W chwili obecnej jest to chyba niemożliwe. Brak planów zagospodarowania miasta to główna przyczyna niszczenia jego walorów przyrodniczych. Presja Zakopanego w kierunku Tatr, oprócz ewidentnych strat przyrodniczych, z pewnością zaowocuje również częstszym pojawianiem się w mieście dzikich zwierząt. Podziękowania Pragniemy wyrazić wdzięczność wszystkim osobom, które udzieliły nam informacji wykorzystanych w niniejszym opracowaniu. Za pomoc w badaniach dziękujemy Panom prof. dr. hab. S. Fedykowi (Białystok), A. Antołowi (Bańska Niżna) i T. Złotkowskiemu (Białystok). Dziękujemy również dr. inż. T. Zwijaczowi-Kozicy (Zakopane) za krytyczną analizę tekstu. Bibliografia Andrzejewski R., Babińska-Werka J., Gliwicz J., Goszczyński J., 1978: Synurbization processes in populations of Apodemus agrarius. I. Characteristic of populations in an urbanization gradient. Acta Theriologica, 23: 341-358. Bartkowska K., 1973: Siphonoptera Tatr Polskich. Fragmenta Faunistica, 19 (10): 227-283. Buchalczyk T., 1983: Mustela erminea Linnaeus, 1758. [w:] Z. Pucek, J. Raczyński (red.) Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce: PWN, Warszawa: 157-158.
Teriofauna Zakopanego stan poznania i zagrożenia 185 Cichocki J., Łupicki D., 2007: Występowanie borowca wielkiego Nyctalus noctula (Schreber, 1774) w polskich Tatrach. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 63 (3): 3-12. Cichocki W., 1993: Ssaki [w:] Z. Mirek, H. Piękoś-Mirkowa (red.) Przyroda Kotliny Zakopiańskiej. Poznanie, przemiany zagrożenia i ochrona. Tatry i Podtatrze, 2. Tatrzański Park Narodowy. Kraków-Zakopane: 221-225. Domaniewski J., 1930: Sprawozdanie z prac nad ochroną przyrody w Tatrach za czas od 1.IV.1927 1.X.1930. Ochr. Przyr., 10: 215-225. Informator statystyczny. Miasto Zakopane. 2006: Urząd Statystyczny w Krakowie. Urząd Miasta Zakopane. Goszczyński J., 1995: Lis. Monografia przyrodniczo-łowiecka. Oikos, Warszawa. Jońca E., 1975: Wpływ zwierząt na rzeźbę powierzchni ziemi. Univ. Wratisl. 263, Geogr., 23: 1-70. Kocyan A., 1867: Zapiski o ssakach tatrzańskich. Sprawozdania Komisji Fizjograficznej 1: 126-129. Kowalski K., Krzanowski A., Wojtusiak R., 1957: Sprawozdanie z akcji obrączkowania nietoperzy w Polsce w latach 1939-1953. Acta Theriologica, 1: 109-158. Krzanowski A., 1963: Kompletna lista nietoperzy Puław: Prz. Zool., 7: 284-286. Marchlewski M., 1949: Rysie w Tatrach. Łowiec Polski, 8 (969): 24. Mojsisovics, von Mojsvàr., 1897: Das Tierleben der Österreichisch ungarischen Tiefebene. Wien. Podobiński L., 1963: Zwierzęta Tatrzańskiego Parku Narodowego w 1961 roku i wiosną 1962. Wierchy, 31: 250-260. Podobiński L., 1965: Zwierzęta Tatrzańskiego Parku Narodowego w 1963 roku i wiosną 1964. Wierchy, 33: 243-247. Podobiński L., 1967: Zwierzęta Tatrzańskiego Parku Narodowego w 1965 roku i wiosną 1966. Wierchy, 35: 261-273. Podobiński L., 1975: Zwierzęta Tatrzańskiego Parku Narodowego w 1973 roku. Wierchy, 43: 212-221. Podobiński L., 1976: Zwierzęta Tatrzańskiego Parku Narodowego w roku 1974. Wierchy, 44: 255-260. Podobiński L., 1978: Zwierzęta Tatrzańskiego Parku Narodowego w roku 1976. Wierchy, 46: 248-255. Pucek Z., 2001: Rzęsorek mniejszy Neomys anomalus (Cabrera, 1907). [w:] Z. Głowaciński (red.) Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa: 42-44. Raczyński J, 1983: Mus musculus Linnaeus, 1758. [w:] Z. Pucek, J. Raczyński (red.) Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa: 118-120. Ruprecht A.L., 1973: O rozmieszczeniu przedstawicieli rodzaju Erinaceus Linnaeus, 1758 w Polsce. Prze. Zool., 17: 81-86. Świecimski J., 1960: Studies on the mole, Talpa europaea L. (Insectivora) in the Polish Tatra Mts. Acta zool. cracov., 5: 1-14. Udziela W., 1924: Odmiany geograficzne wiewiórki w Polsce, jej rozsiedlenie oraz znaczenie gospodarcze. Roczniki Nauk Rolniczych i Leśnych, Poznań, 12: 348-373. Zalot B., 2006: Psi los. Tygodnik Podhalański, 3 (836): 26. Zembrzuski J., 1967: Łoś w Tatrach. Parki Narodowe. Biuletyn Informacyjny 4, 1 (6): 21-22. Zięba F., Zwijacz-Kozica T., 2005: On czyli prawie wszystko o tatrzańskim niedźwiedziu. Tatrzański Park Narodowy, Zakopane.