TECHNOLOGIE SEMANTYCZNE W OBSZARZE E-COMMERCE AGNIESZKA KONYS Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie Streszczenie W niniejszym artykule podj to problem analizy bie cego stanu bada w zakresie zastosowania sieci semantycznych w obszarze e-commerce. We wst pie przybli ono ide sieci semantycznych oraz wskazano obszary jej wykorzystania w handlu elektronicznym. Kolejno zidentyfikowano standardy opisu klasyfikacji produktów i usług w obszarze e-commerce oraz dokonano uogólnienia stanu bada w zakresie dost pnych taksonomii i ontologii w tym obszarze. Cało ko cz wnioski z przeprowadzonych rozwa a. Słowa kluczowe: sie semantyczna, ontologia, e-commerce, UNSPSC, RosettaNet, eotd, e-cl@ss, OWL 1. Wprowadzenie W przeci gu ostatnich latach obserwuje si dynamiczny wzrost rynku elektronicznego (e-commerce). Oparcie Internetu najnowszej generacji na koncepcji Web 3.0 (okre lanym cz sto w literaturze jako Sie Semantyczna) stwarza nowe mo liwo ci standaryzacji i systematyzacji wiedzy o produktach i usługach. Rezultatem tego jest równie wzrost znaczenia samego przetwarzania danych w tym segmencie rynku. Generowanie u ytecznych informacji i in ynieria wiedzy (oparte na heterogenicznych, hipertekstowych zbiorach danych) stanowi przyczynek do powstania szeregu nowych mo liwo ci dla rozwi za e-biznesu. Literatura przedmiotu rozwi zania z zakresu e-commerce posadowione w Web 3.0 okre la mianem e-commerce 3.0. W warstwie technologicznej wymagane jest u ycie ontologii (celem opisu całej dziedziny poj oraz powi za miedzy nimi). Podej cie takie pozwala np. na dostarczenie informacji dotycz cych przedsi biorstwa, lokalizacji towarów, propozycji, opisów produktów i u- sług, cen, rodzajów płatno ci czy warunków dostawy. W warstwie analitycznej przykładow korzy stanowi generowanie automatycznych rekomendacji produktów i usług dla klienta. Uogólniaj c, jako główne wyzwania stawiane przed standardami e-commerce 3.0 wskaza nale y przede wszystkim klasyfikacj produktów, mo liwo sprawnego wyszukiwania produktów przez klientów oraz ich sprzeda y przez sprzedawców (która jest mo liwa dzi ki odpowiednim konwencjom kodowania produktów i usług). Ponadto zastosowanie jednolitego standardu nazewnictwa/słownika usprawnia sam proces wyszukiwania w oparciu o wspóln kategoryzacj. W niniejszym opracowaniu podj to problem analizy bie cego stanu bada w zakresie stosowania technologii semantycznych w obszarze e-commerce. W tym celu dokonano syntezy dost pnych standardów wspieraj cych opis i klasyfikacj produktów oraz usług w tym obszarze. Zaprezentowano równie efekty podj tych bada nad tworzeniem ontologii dla dziedziny e-commerce w postaci analizy porównawczej dost pnych metod i technik.
POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZ DZANIA WIEDZ Seria: Studia i Materiały, nr 28, 2010 125 2. Rola i znaczenie stosowania ontologii w obszarze e-commerce Filozofia okre la ontologi jako nauk o bycie, rodzajach oraz strukturach obiektów i przypisanych im wła ciwo ciach, ci gach wydarze, procesach oraz zachodz cych mi dzy nimi relacjach [22]. Głównym zało eniem ontologii (w oparciu o definicj ontologii w filozofii) jest dostarczenie taksonomii oraz formalnego opisu danego przedsi wzi cia [22]. W informatyce, ontologia jest traktowana jako oprogramowanie (lub opis formalny artefaktów), zaprojektowane z uwzgl dnieniem specjalnego zbioru zastosowa [22]. Z poj ciem ontologii ci le wi e si koncepcja Sieci Semantycznej (Semantic Web). Koncepcja Sieci Semantycznej, zaproponowana przez Berners a-lee [2], bazuje na poj ciu inteligentnej reprezentacji informacji wykorzystuj c do tego celu meta modele danych dostarczanych przez ontologie. Jako główne powody wprowadzenia opisu danych bazuj cego na ontologiach wskaza nale y przede wszystkim zwi kszenie mo liwo ci rozwoju Internetu pod wzgl dem przechowywania i wyszukiwania informacji. Ontologia jest tak e okre lana jako specyfikacja konceptualizacji danej dziedziny, dostarczaj c opisu poj i relacji zachodz cych pomi dzy nimi [6]. W informatyce stosowane s nast puj ce rodzaje ontologii: ontologie ogólne, ontologie dziedzinowe, reprezentacyjne, metadanych, metod i zada. Ontologie ogólne dostarczaj ogólnej wiedzy o wiecie w postaci podstawowych konceptów [6, 8]. Ontologie dziedzinowe zapewniaj opis wiedzy w obr bie konkretnej dziedziny. Z kolei ontologie reprezentacyjne nie dotycz adnej konkretnej dziedziny oraz nie zapewniaj specyfikacji poszczególnych obiektów. Ich celem jest zdefiniowanie jednostek reprezentacyjnych, które mog by nimi reprezentowane. Ontologie metadanych dostarczaj terminologi do opisu zawarto ci informacji umieszczanej w Internecie. Ostatni wymienion grup stanowi ontologie metod i zada, pozwalaj ce na dostarczenie konceptualizacji potrzebnych do opisu konkretnych zada [5]. W przypadku zastosowania ontologii w obszarze e-commerce wymagane jest dokładne sprecyzowanie klas oraz zachodz cych relacji poszczególnych konceptów, wspieraj c jednocze nie gradacj, zale no ci oraz wyst puj ce zwi zki pomi dzy poszczególnymi konceptami. Typologia ontologii w obszarze e-commerce zdaniem: Corcho i Gomez-Perez [3] winna wyró nia : ontologie ogólne, regionalne i lokalne. Ontologie ogólne maj na celu dostarczenie szerokiego i ogólnego obrazu klasyfikacji produktów i usług w obszarze e-commerce. Z kolei zastosowanie ontologii regionalnych zapewnia wy szy stopie szczegółowo ci opisu danej dziedziny, przy czym poszczególne koncepty w ontologiach regionalnych s mapowane do konceptów z ontologii ogólnej. Ontologie lokalne charakteryzuj si najwy szym stopniem szczegółowo ci i mog by utworzone dla ka dego systemu w celu dost pu do cało ciowej struktury wiedzy. Ponadto zawieraj katalogi z produktami (entities) oraz grupami produktów (category), wskazuj ce na istnienie jednego lub wi kszej liczby konceptów dla ka dego poziomu cało ciowej ontologii. 3. Wybrane standardy opisu klasyfikacji produktów i usług w obszarze e-commerce W nast pstwie rozwoju ontologii wykształciły si ró ne standardy opisu klasyfikacji produktów i usług w samej dziedzinie e-commerce. W ród nich mo na wskaza UNSPSC, RosettaNet, ECCMA Open Technical Dictionary oraz e-cl@ss. Standard UNSPSC (The United Nations Standard Products and Services Code) jest rozwijany przez United Nations Development Programme (UNDP) oraz korporacj Dun & Bradstreet (D&B) od 1998 roku [14]. Celem pierwszego z nich, UNSPSC jest dostarczenie otwartego, ogólnego i wielosektorowego standardu. Dodatkowo za-
126 Technologie semantyczne w obszarze e-commerce pewnia on skuteczn klasyfikacj produktów i usług. System kodowania odbywa si za pomoc pi ciopoziomowej taksonomii produktów, przy czym ka dy z poziomów zawiera dwie charakterystyczne warto ci numeryczne oraz opis tekstowy [3, 14]. Wyszczególnia si nast puj ce poziomy: segment, rodzina, klasa, artykuł, funkcja biznesowa [14]. Według Corcho, Gomez-Perez [3] do głównych niedostatków rozwi zania zaliczy nale y brak wertykalnego pokrycia produktów i usług, które wyst puj w klasyfikacji oraz brak atrybutów doł czonych do konceptów wyst puj cych w taksonomii. Ponadto autorzy wskazuj na fakt nieuwzgl dnienia w projekcie klasyfikacji procesu dziedziczenia pomi dzy opisanymi produktami. Podobna sytuacja wyst puje równie w przybli onych kolejno standardach RossetaNet oraz e-cl@ss. Drugi ze standardów opisu, RosettaNet zorientowany jest na dostarczenie organizacjom uniwersalnych podstaw globalnego ła cucha dostaw. W przeciwie stwie do UNSPSC nie jest w nim stosowany system numeracji. RosettaNet opiera si głównie na nazwach produktów, które definiuje Corcho i Gomez-Perez [3, 12]. Proponowana przez RossetaNet klasyfikacja jest powi zana z UNSPSC poprzez dostarczenie kodu UNSPSC dla ka dego ze zdefiniowanych produktów. Wyró ni nale y dwa poziomy wyst puj ce w taksonomii: RN Category grupy produktów oraz RN Product szczegółowe produkty [10, 12]. W przypadku RossetaNet istotnym ograniczeniem jest wyst powanie tylko dwóch poziomów klasyfikacji, co czyni stosunkowo prost struktur całej taksonomii [3]. Kolejnym prezentowanym standardem klasyfikacji produktów i usług jest e-cl@ss, którego celem jest zapewnienie wymiany informacji pomi dzy dostawcami oraz ich klientami. E-cl@ss jest standardem zbli onym do UNSPSC. W przypadku e-cl@ss klasyfikacja składa si z czterech poziomów konceptów (material classes) z wyst puj c podobn numeracj jak UNSPSC, gdzie ka dy poziom ma dwa znaki rozró niaj ce go od innych konceptów [10]. Wyst puj tutaj nast puj ce poziomy: Segment, Grupa główna, Grupa, Klasa artykułu. Ograniczenia tego standardu s zbli one do wskazanych w przypadku standardu UNSPSC. Standardem charakteryzuj cym si najwi ksz liczb kategorii jest ECCMA Open Technical Dictionary (eotd) [10, 13]. eotd składa si z nast puj cych poziomów: class, property, feature, property-value, unit, qualifier. Ponadto, zawiera on zbiór zasad formalnych do tworzenia wytycznych identyfikacji, zapyta, katalogów oraz typów danych. eotd wykorzystuje słownik oparty na definicji schematu Opis poszczególnej klasy dokonywany jest za pomoc uprzednio zdefiniowanych wła ciwo ci (np. szablonu opisuj cego dany przedmiot). Poni sze zestawienie zawiera charakterystyki rozwi za : UNSPSC, RosettaNet, e-cl@ss oraz eotd wraz z uwzgl dnieniem mo liwo ci zapisu danego standardu oraz jego krótk ocen (Tab. 1).
POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZ DZANIA WIEDZ Seria: Studia i Materiały, nr 28, 2010 127 Nazwa standardu UNSPSC RosettaNet Technical Dictionary (RNTD) e-cl@ss ECCMA Open Technical Dictionary (eotd) Tabela 1. Wybrane standardy opisu klasyfikacji produktów i usług w obszarze e-commerce Zastosowanie Ogólny wielosektorowy standard wspieraj cy klasyfikacj produktów i usług; System kodowania odbywa si za pomoc pi ciopoziomowej taksonomii produktów, przy czym ka dy z poziomów zawiera dwie charakterystyczne warto ci numeryczne oraz opis tekstowy. Wyszczególnia si nast puj ce poziomy: segment, family, class, comodity, business functions. Obecna wersja UNSPSC zawiera 12000 produktów zorganizowanych w 54 segmentach. Dostarcza uniwersalnych standardów wspieraj cych globalny ła cuch dostaw; oparcie na nazwach produktów, które s definiowane; klasyfikacja jest powi zana z UNSPSC przez dostarczenie kodu UNSPSC dla ka dego ze zdefiniowanych produktów; ma 2 poziomy w taksonomii: RN Category grupy produktów oraz RN Product szczegółowe produkty. Standard klasyfikacji produktów i usług w celu wymiany informacji pomi dzy dostawcami oraz ich klientami. Cechy wspólne z UNSPSC; e-cl@ss; klasyfikacja składa si z czterech poziomów konceptów (material classes) z podobn numeracj jak UNSPSC; ka dy poziom ma 2 znaki rozró niaj ce go od innych konceptów. Wyst puj nast puj ce poziomy: Segment, Main group, Group, Commodity class. Standaryzowany, zło ony system kodowania, który posiada mo liwo jednoznacznej identyfikacji przedmiotów wykorzystuj c do tego ich szczegółowe wła ciwo ci. Składa si z czterech głównych etapów: klasyfikacji, wyboru zidentyfikowanych wytycznych, ekstrakcji warto ci, wzbogacania tre ci. Format zapisu MS Excel XML syntax ródło: Opracowanie własne na podstawie: [3, 10, 12, 13, 14]. Atrybuty poł czone z konceptami Charakter pokrycia produktów i usług Dziedziczenie pomi dzy produktami i usługami nie poziomy nie nie pionowy nie CSV nie poziomy Nie MS Access, CSV tak poziomy Nie
128 Technologie semantyczne w obszarze e-commerce Semantycznej reprezentacji produktów i usług przypisuje si coraz wi ksze znaczenie. Istnieje wiele ró nych pierwowzorów ontologii pocz wszy od sterowanych ustawie w sektorze B2B a do ogólnych ontologii produktów i usług zarówno dla sektora B2B jak i B2C. Reprezentacja danych odbywa si przy wykorzystaniu oficjalnych standardów ontologii dla sieci semantycznych, mianowicie eclassowl oraz unspscowl [11]. Dost pne standardy do opisu klasyfikacji produktów i usług w obszarze e-commerce stanowiły podstaw dla dalszego rozwoju ontologii w obszarze handlu elektronicznego. Obecnie istniej ce ontologie OWL opieraj si na standardach UNSPSC oraz e-cl@ss. Efektem pochodzenia ontologii OWL z wy ej wskazanych standardów była próba dokonania uogólnienia rzeczywistych znacze (semantyk) relacji taksonomicznych w tych standardach, co zostało przedstawione m.in. przez Hepp a [9]. Istniej ce podej cia i próby budowy ontologii dla obszaru e-commerce przyczyniły si do rozpowszechnienia standaryzacji oraz propozycji zapisów formalnych przy u yciu odpowiednich do tego technologii/j zyków. 4. Uogólnienie do wiadcze metodycznych w zakresie zastosowania sieci semantycznych w obszarze e-commerce Problem utworzenia sieci semantycznej dla potrzeb e-biznesu był podejmowany w wielu badaniach. Liczne dyskusje na ten temat oraz badania podkre laj wag, jak przypisuje si roli sieci semantycznej dla dziedziny e-commerce. Analizuj c dost pn literatur przedmiotu wyszczególni mo na cztery główne etapy, które przyczyniły si do rozwoju ontologii dla potrzeb e-commerce w sektorze B2B i B2C. Pierwszy z etapów wskazuje na genez zastosowania sieci semantycznych dla potrzeb e- biznesu. Jako prekursora bada podj tych w obszarze e-commerce, wskazuje si podej cie zaproponowane w 1992 roku przez Norton a i Kaplan a [19]. Autorzy przyj li zało enie, e sformalizowany model e-biznesu stanowi mo e narz dzie wspieraj ce identyfikacj istotnych miar w celu dopasowania podobie stwa e-biznesu do podej cia Zrównowa onej Karty Wyników. Nast pnie, zaproponowany został przez Ushold i Morecroft [17, 24] proces modelowania ontologii opartej na modelu e-biznesowym jako narz dzie wspieraj ce identyfikacj i zrozumienie zarówno pojedynczych konceptów jak i zachodz cych pomi dzy nimi relacji we wskazanej dziedzinie. Kolejne podej cie zostało zaproponowane przez Fernandez i in. w 1999 roku, proponuj ce ontologi MenthOntology [3]. Głównym jej celem było zapewnienie reprezentacji konceptów oraz ich atrybutów (zarówno klas jak i atrybutów instancji), taksonomii poszczególnych konceptów, wyst puj cych relacji ad-hoc mi dzy konceptami, reprezentacj stałych, aksjomatów oraz instancji. Ponadto, w literaturze przedmiotu wyst puj podej cia proponuj ce poszczególne koncepcje architektury dla Sieci Semantycznej [1, 3]. W kolejnych latach miała miejsce dalsza ewolucja modeli e-biznesowych wspomagaj cych procesy zarz dzania wiedz [10]. W rezultacie podj tych działa, wykształciły si przyszłe podej cia oparte na zastosowaniu ontologii dla potrzeb e-commerce. Jako drugi z etapów dotycz cych bada nad sieci semantyczn w e-commerce, wskaza nale y podej cie zaproponowane w 2001 roku przez Fensel a [5]. Przedstawiono w nim ontologi, jako narz dzie, które mo e przyczyni si do integracji zró nicowanych i rozproszonych informacji w e-commerce, głównie w oparciu o katalogi produktów wykonywalno poszczególnych przedsi wzi. Z kolei, Obrst, Wray i Liu [20] poddali dyskusji główne wyzwania budowania i uszeregowania ontologii dla produktów i usług w rodowisku e-commerce dla B2B.
POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZ DZANIA WIEDZ Seria: Studia i Materiały, nr 28, 2010 129 Ponadto, zaproponowany został przez Zou, Luan, Ivezic, Gruninger i Jones [29] system wieloagentowy MAS dla dziedziny e-commerce, wykorzystuj cy własne, szczegółowe ontologie jako dodatkowe narz dzia wspieraj ce globaln, współdzielon ontologi. Natomiast Corcho i Gomez- Perez [3] wskazali, jak wiele zło onych standardów przeznaczonych do klasyfikacji produktów i usług mo e zosta zintegrowanych przy u yciu mapowania za pomoc ontologii. Autorzy przedstawili równie ogólny zarys wdro enia pierwowzoru w oparciu o platform WebODE oraz model pozyskiwania wiedzy WebPicker. W swoim opracowaniu przedstawili dokładny opis standardów klasyfikacji produktów i usług oraz szczegółowy zarys projektu ontologii w oparciu o architektur wielowarstwow. Na podstawie powy szych podej, został dokonany pocz tkowy opis klasyfikacji produktów i usług za pomoc standardów UNSPCS i ecl@ss na j zyk ontologii [9]. Podj te dalsze próby bada wskazywały na istnienie wielu potencjalnych problemów zwi zanych z rosn c liczb danych, szybko ci zachodz cych zmian na rynku, a tak e konieczno ci przystosowania istniej cych ju standardów do ponownego u ycia. W trzecim etapie został tak e rozwa ony ogromny wpływ technologii sieci semantycznej na e-commerce B2C m.in. przez Tolksdorf, Bizer, Eckstein oraz Hesse [9, 23]. W innym podej ciu, zaproponowanym m.in. przez Zahao i Sandahl [28] oraz Zahao i Lovdahl [27] rozwa ono uwarunkowania techniczne zwi zane z sieci semantyczn dla e-commerce oraz wskazano mo liwe do wyst pienia trudno ci zwi zane z procesem reusingu standardów podczas rozwijania ontologii dla e-commerce. Zło ono procesu zestawiania ze sob ofert na rynku elektronicznym oparta na opisie formalnym została poddana analizie przez Donini, Mongiello, Di Noia i Di Sciascino w 2003 roku [9]. Ponadto, zidentyfikowano problem mapowania ontologii pomi dzy standardem ecl@ss oraz UNSCPSC (United Nations Standard Products and Services Code System), co przedstawione zostało przez Benevantano, Guerra, Magnani i Vincini [1]. Stworzyli oni równie pierwowzór zarz dzania wła ciwym uszeregowaniem relacji wyst puj cych w e-commerce. Zaproponowane przez autorów rozwi zanie system MOMIS (Mediator environment for Multiple Information Sources) ma na celu integracj danych ze strukturalnych i semi-strukturalnych ródeł danych. Czwarty etap otwiera zaproponowana w 2005 roku przez Morgenstern i Riecken [18] ontologia dla obszaru e-commerce. Autorzy zaprezentowali rozwi zanie SNAP (Situations, Needs, Actions, and Products), oparte na zautomatyzowanym systemie rekomendacji produktów i usług w dziedzinach: bankowo ci, ubezpiecze oraz telekomunikacji. Ontologia SNAP oparta jest na dwóch rodzajach relacji: podstawowych i pochodnych. W ontologii zastosowany został sprawny algorytm wnioskuj cy odwołuj cy si do logiki pierwszego rz du. Przedstawiona ontologia SNAP przez Morgenstern i Riecken [18] oraz podej cia proponowane przez Fasli i Lee i Shim [15] stanowiły pierwowzory dla ontologii opartych na zarz dzaniu danymi i systemami rekomenduj cymi. Rozwijane dotychczas ontologie dla produktów i usług wywodz si ze wspólnych standardów klasyfikacji eclassowl, co zostało opisane szczegółowo przez Hepp a [10]. W oparciu o przeprowadzone badania, zaproponował on zastosowanie ontologii GoodRelations bazuj cej na ogólnie dost pnych standardach sieci semantycznej, narz dziach oraz infrastrukturze. GoodRelations dopełnia ontologi eclassowl, któr nale y traktowa jako pierwowzór rozwi zania wspomagaj cego wyszukiwanie produktów i usług. Ponadto, zaproponowane zostały przez Douglas L. Dean [4] podej cia ontologiczne stosowane do oceny istniej cych standardów platform e-commerce. Jako dalsze badania wskaza nale y równie propozycj frameworka wspomagaj cego oparty na ontologii system wyszukiwania informacji o produkcie e-commerce oraz zapewnienie adaptacji opartej na ontologii klasycznego modelu przestrzeni wektorowej z uwzgl dnieniem wag atrybutów produktu, co zostało przedstawione w 2009 roku przez Liyi
130 Technologie semantyczne w obszarze e-commerce Zhang, Mingzhu Zhu, Wei Huang [16]. Innym rozwi zaniem było zaproponowane przez Yong Feng, Hongyan Xu, Xin Fang [25] wdro enie technologii ontologicznej w procesie inteligentnej rekomendacji e-commerce. Dodatkowo, autorzy przedstawili propozycj nowej metody inteligentnej rekomendacji w celu usprawnienia skuteczno ci wyszukiwania produktu i satysfakcji klienta. Poni sza tabela, opracowana na podstawie [4, 5, 7, 10, 11, 17, 19, 21, 23, 24, 26], szereguje podejmowane próby bada nad zastosowaniem sieci semantycznej w obszarze e-commerce oraz dodatkowo wybrane podej cia dotycz ce rozwoju modeli ontologii e-biznesowych (Tab. 2). Tabela 2. Analiza podej do budowy ontologii/sieci semantycznej dla e-commerce Autor podej cia Norton i in., 1992 Ushold i in., 1995; Morecroft, 1994 Fernandez i in., 1999 Ambroszkiewicz, 2000 Corcho, Gomez-Perez, Leger, Rey, Toumani, 2000 Sternman, 2000 Melnik, 2000 Fensel, 2001 Petrovic i in., 2001 Obrst, Wray, Liu, 2001 Yun Peng, Youyong Zou, Xiaocheng Luan, Nenad Ivezic, Gruninger, Jones, 2002 Benetti, Beneventano, Bergamaschi, Guerra, Vincini, 2002 Gupta i Quasem, 2002 Corcho i Gomez-Perez, 2002 Klein, 2002; McGuiness, 2001; Bizeri Wolk, 2003 Tolskdorf, Bizer, Eckstein i Heese, 2003 Główne zało enia proponowanego podej cia Sformalizowany model e-biznesu jako narz dzie wspieraj ce identyfikacj istotnych miar w celu dopasowania podobie stwa e-biznesu do podej cia Zrównowa onej Karty Wyników. Proces modelowania ontologii opartej na modelu e-biznesowym. Reprezentacja konceptów oraz ich atrybutów, taksonomii poszczególnych konceptów oraz wyst puj cych relacji ad-hoc mi dzy konceptami. Zastosowanie architektury opartej na sieci semantycznej w celu rozwi zania semantycznej mi dzyoperacyjno ci. Wieloj zyczny system po rednicz cy oparty na wiedzy kodowanej przy u yciu ontologii. Wsparcie podmiotów zarz dzaj cych w procesie symulacji e-biznesu przy u yciu modeli e-biznesowych. Zastosowanie warstwowej architektury opartej na sieci semantycznej. Zastosowanie ontologii jako narz dzia integruj cego zró nicowane i rozproszone informacje w e-commerce w oparciu o katalogi produktów. Mapowanie oraz u ycie modeli e-biznesowych. Przedstawienie głównych zało e odno nie budowy i uszeregowania ontologii dla produktów i usług w rodowisku e-commerce dla segmentu B2B. System wieloagentowy dla e-commerce. System integracji danych ze strukturalnych i semi-strukturalnych ródeł danych. Zastosowanie sieci semantycznej w celu zmniejszenia rozproszenia cenowego w ró nych segmentach rynku. Mapowanie przy u yciu ontologii w celu integracji standardów klasyfikacji produktów i usług w oparciu o platform WebODE. Wst pny opis klasyfikacji produktów i usług (UNSPCS i ecl@ss). Podj ta dyskusja nt. braku ontologii biznesowej, jednomy lnych schematów identyfikacyjnych oraz jednoznacznych wymaga odno nie zastosowania sieci
POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZ DZANIA WIEDZ Seria: Studia i Materiały, nr 28, 2010 131 Autor podej cia Główne zało enia proponowanego podej cia Zahao i Sandahl, 2003 Zahao i Lovdahl, 2003 Di Noia, Di Sciascino, Donini, Mongiello, 2003 ECIMF Project, 2003 Benevantano, Guerra, Magnani i Vincini, 2004 Morgenstern i Doug Riecken, 2005 Hepp, 2006 Lee, Chun, Shim i Lee, 2006; Lee i in., 2006 Hepp, 2006 Lee i Shim, 2007 Schwall, 2007 Hepp, 2008 Douglas L. Dean, 2009 Liyi Zhang, Mingzhu Zhu, Wei Huang, 2009 Yong Feng, Hongyan Xu, Xin Fang, 2009 ródło: Opracowanie własne. semantycznej dla potrzeb e-biznesu. Propozycja narz dzi oraz struktur dla ró nych procesów elektronicznego zaopatrywania. Wskazanie konieczno ci stosowania reusingu standardów podczas rozwijania ontologii dla e-commerce oraz trudno ci z tym zwi zanych. Zestawienia ofert w oparciu o na opis formalny na rynku elektronicznym. E-Commerce Integration Meta-Framework oferuj cy metodologi, j zyk modelowania oraz narz dzia stanowi ce prototypy dla u ytkowników e-commerce. Dyskusja nt. trudno ci zwi zanych z mapowaniem pomi dzy ecl@ss oraz UNSPSC. Ontologia oparta na zautomatyzowanym systemie rekomendacji produktów i usług dla dziedziny: bankowo ci, ubezpiecze oraz telekomunikacji. Wskazanie wspólnego standardu klasyfikacji eclassowl dla ontologii e-commerce. Propozycja pierwowzorów ontologii opartych na zarz dzaniu danymi i systemami rekomenduj cymi. Reprezentacja produktów i usług przy u yciu oficjalnych j zyków ontologii dla sieci semantycznych (eclassowl, unspscowl). Kontynuacja bada nad pierwowzorami ontologii opartmi na zarz dzaniu danymi i systemami rekomenduj cymi. Wieloj zyczny słownik oparty na ontologii dla e-commerce. Ontologia GoodRelations. Podej cie ontologiczne do oceny standardów platform e-commerce. Oparty na ontologii system wyszukiwania informacji o produkcie w obszarze e-commerce. Zastosowanie ontologii w procesie inteligentnej rekomendacji produktów w obszarze e-commerce. Na bazie przedstawionych bada mo na przedstawi uogólniony zbiór zało e, które powinna spełnia ontologia dla obszaru e-commerce. Niezb dnym jest aby ontologia opierała si na standardach sieci semantycznej z mechanizmami wnioskowania zgodnymi ze standardem W3C. Koniecznym jest ponadto, aby ontologia wskazywała ró nice pomi dzy jednostkami biznesowymi, propozycjami, markami i modelami, a tak e rzeczywistymi instancjami produktów b d usług. Z punktu widzenia klienta istotnym jest dokładne sprecyzowanie obszaru dostawy danego produktu czy usługi oraz wskazanie mo liwych typów odbiorców. Wa nym jest te, aby ontologia dostarczała niezb dnego słownika uwzgl dniaj cego okre lone funkcje biznesowe, kreuj ce mo liwe do przyj cia warto ci np. sprzeda, wynajem, czy naprawa. W przypadku tworzenia ontologii dla e-commerce, podobnie jak w przypadku ka dej innej ontologii, musi ona w odpowiedzi na
132 Technologie semantyczne w obszarze e-commerce zapytania u ytkownika zwróci odpowiednie pozycje zarówno zidentyfikowanych instancji produktów jak i propozycji odpowiadaj cych anonimowym instancjom, przy czym musi by mo liwo utworzenia sprecyzowanych zapyta dla ka dej z nich. Kolejny wa ny czynnik stanowi mo liwo przedstawienia ró nych interwałów warto ci podczas generowanych zapyta. Ponadto, dla modeli ilo ciowych, musi istnie mo liwo reprezentacji jednostek miar. Rozwa aj c istnienie innych ontologii na rynku, koniecznym jest zapewnienie kompatybilno ci rozwi zania z istniej cymi ontologiami produktów i usług za pomoc okre lonego standardu eclassowl. 4. Wnioski W artykule przedstawiono analiz bie cego stanu bada w zakresie technologii semantycznych wspieraj cych zarz dzanie wiedz w obszarze e-commerce. W tym celu, w oparciu o dost pn literatur przedmiotu, zidentyfikowano standardy wspieraj ce opis i klasyfikacj produktów oraz usług w obszarze e-commerce, jak równie zaprezentowano efekty podj tych bada nad tworzeniem ontologii dla dziedziny e-commerce w postaci analizy porównawczej dost pnych metod i technik. Powy sze rozwa ania wskazuj na celowo u ycia ontologii jako narz dzia wspomagaj cego zarz dzanie wiedz w obszarze e-commerce. Na bazie przeprowadzonej dyskusji mo na zauwa- y, e zarówno dost pne rozwi zania wspieraj ce kategoryzacje produktów czy usług jak i istniej ce standardy w zakresie budowy oraz wykorzystania ontologii dla e-commerce stanowi płaszczyzn systematyzacji dost pnej wiedzy o produktach lub usługach oraz stwarzaj szerokie mo liwo ci analityczne. Zwa ywszy jednak fakt, e sama Sie Semantyczna nie ma zast pi tradycyjnej sieci WWW a jest raczej rozwijana niezale nie nie jest mo liwa do okre lenia skala rozwoju wskazanych rozwi za. W zako czeniu warto jednak zaznaczy, e rozwi zania technologiczne wspieraj ce e-commerce 3.0 znalazły ju odzwierciedlenie w wielu rozwi zania komercyjnych. Mo na tutaj wskaza wsparcie mechanizmów tworzenia ontologii w aplikacjach do obsługi sklepów elektronicznych czy niektórych rozwi zaniach CMS. [1] Beneventano D., Guerra F., Magnani S., Vincini M.,: A Web Service based framework for the semantic mapping amongst product classification. Journal of Electronic Commerce Research, Vol. 5(2), 2004, s. 114 127. [2] Berners-Lee T., Hendler J., Lassila O.,: The semantic web. Scientific American, Web Ontology Language OWL Guide Version; May 2001, http://www.w3.org/tr/owlguide/. [3] Corcho O., Gomez-Perez A.,: Solving Integration Problems of Ecommerce Standards and Initiatives through Ontological Mappings, Proceedings of the Workshop on E-Business and Intelligent Web at the Seventeenth International Joint Conference on Artificial Intelligence (IJCAI 2001), 5 sierpnia 2001, Seattle, USA, s. 1 10. [4] Douglas L. Dean.,: An Ontological Approach to Evaluating Standards in Ecommerce Platforms, IEEE Transactions on Man, Systems, and Cybernetics, Part C Applications and Reviews, Vol. 37, No. 5, 2009, s. 846 859. [5] Fensel, D., Ding, Y., Omelayenko, B., Schulten, E., Botquin, G., Brown, M. i in.,: Product Data Integration in B2B E-Commerce, IEEE Intelligent Systems, 16(4), 2001, s. 54 59.
POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZ DZANIA WIEDZ Seria: Studia i Materiały, nr 28, 2010 133 [6] Gruber T.S.,: A translation approach to portable ontology specifications, In Knowledge Acquisition, Vol. 5, 1993, s. 199 220. [7] Gupta, T., Qasem,: A. Reduction of price dispersion through Semantic Ecommerce: A Position Paper, Proceedings of the Semantic Web Workshop 2002, Hawai, USA 2002, s. 1 2. [8] Hepp M.,: Possible Ontologies. How Reality Constrains the Development of Relevant Ontologies, w: IEEE Internet Computing, Charles Petrie (red.) Published by the IEEE Computer Society 1089 7801/07, 2007. [9] Hepp M.,: GoodRelations: An Ontology for Describing Products and Services Offers on the Web, A. Gangemi and J. Euzenat (Red.): EKAW 2008, LNCS 5268, 2008, Springer-Verlag Berlin Heidelberg 2008, s. 329 346. [10] Hepp M., Leukel J., Schmitz V.,; A Quantitative Analysis of Product Categorization Standards: Content, Coverage, and Maintenance of ecl@ss, UNSPSC, eotd, and the RosettaNet Technical Dictionary, Journal of Knowledge and Information Systems, Springer, ISSN 0219 1377 (Print) 0219 3116 (Online); Volume 13, Number 1 / September, 2007. [11] Hepp M.,: Products and Services Ontologies: A Methodology for Deriving OWL Ontologies from Industrial Categorization Standards, Int'l Journal on Semantic Web and Information Systems (IJSWIS), Vol. 2(1), 2006, s. 72 99. [12] http://www.rosettastone.com/. [13] http://www.eccma.org/. [14] http://www.unspsc.org/. [15] Lee, T., Chun, J., Shim, J., Lee, S.,: An Ontology-Based Product Recommender System for B2B Marketplaces, International Journal of Electronic Commerce, 11(2), 2006, s. 125 154. [16] Liyi Zhang, Mingzhu Zhu, Wei Huang,, A Framework for an Ontology-based E- commerce Product Information Retrieval System, JOURNAL OF COMPUTERS, VOL. 4, NO. 6, JUNE 2009, 2009. [17] Morecroft, J.D.,: Executive Knowledge, Models, and Learning, In Morecroft, J.D.; and Sternman, J.D. (red.) Modeling for Learning Organizations, Portland : Productivity Press. Ontological Issues in Knowledge Sharing, held in conjunction with IJCAI-95, Montreal, August 20 25, 1994, s. 3 28. [18] Morgenstern L. and Riecken D.,: SNAP: An Action-Based Ontology for E-commerce Reasoning, IBM T.J. Watson Research Center Hawthorne, NY 10532; FOMI 2005. [19] Norton D., Kaplan, R.,: The balanced scorecard:measures that drive performance, Harvard Business review, Vol. 70 (1), 1992. [20] Obrst, L., Wray, R. E., Liu, H.,: Ontological Engineering for B2B Ecommerce, Proceedings of the International Conference on Formal Ontology in Information Systems (FOIS'01), Ogunquit, Maine, USA, 2001, s. 117 126. [21] Petrovic, O., Kittl, C., Teksten, R.D.,: Developing Business Models for ebusiness, International Conference on Electronic Commerce 2001, Vienna, October 31. November 4, 2001. [22] Smith, B.,: Preprint version of chapter Ontology, in L. Floridi (red.), Blackwell Guide to the Philosophy of Computing and Information, Oxford: Blackwell, 2003, s. 155 166.
134 Technologie semantyczne w obszarze e-commerce [23] Tolksdorf, R., Bizer, C., Eckstein, R., Heese, R..: Business to Consumer Markets on the Semantic Web, Proceedings of the On The Move to Meaningful Internet Systems OTM 2003 Workshops, Catania, Sicily, Italy 2003, s. 816 828. [24] Uschold M., King M., Moralee S., Zorgios Y.,: The Enterprise Ontology, w: The Knowledge Engineering Review, Vol. 13(1), 1998, s. 31 89. [25] Yong Feng, Hongyan Xu, Xin Fang,: An Intelligent Recommendation Method of E- Commerce Based on Ontology, 2009 International Conference on Business Intelligence and Financial Engineering, Beijing, ISBN: 978-0-7695-3705-4, China 2009. [26] Yun Peng, Youyong Zou, and Xiaocheng Luan,: Semantic Resolution for E-Commerce, In Proceedings of the 1st International Joint Conference on Autonomous Agents and Multiagent Systems (AAMAS-02), 2002. [27] Zhao, Y., Lövdahl, J.,: A Reuse-Based Method of Developing the Ontology for E-Procurement, Proceedings of the Nordic Conference on Web Services (NCWS), Växjö, Sweden 2003, s. 101 112. [28] Zhao, Y., Sandahl, K.,: Potential Advantages of Semantic Web for Internet Commerce, Proceedings of the International Conference on Enterprise Information Systems (ICEIS), Angers, France 2003, s. 151 158. [29] Zou, and Xiaocheng Luan,: Semantic Resolution for E-Commerce, In Proceedings of the 1 st International Joint Conference on Autonomous Agents and Multiagent Systems (AAMAS-02), 2002. SEMANTICS TECHNOLOGIES SUPPORTING E-COMMERCE Summary This article presents the problem of analysis the current researches in applying Semantic Web in e-commerce domain. The idea and employment of Semantic Web in electronic commerce was proposed. The next step encompasses the standards of classifications description of products and services in e-commerce. On base of literature review an evolution of available taxonomies and ontologies supporting Semantic Web in e-commerce was proposed. The conclusions finish this article. Keywords: Semantic Web, ontology, e-commerce, UNSPSC, RosettaNet, OTD, e-cl@ss, OWL Wydział Informatyki Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny ul. ołnierska 49, Szczecin e-mail: akonys@wi.ps.pl