Temat: Agroturystyka jako forma przedsiębiorczości w gospodarstwach rolnych położonych w gminach należących do Białowieskiego Parku Narodowego i Biebrzańskiego Parku Narodowego Streszczenie Celem pracy było porównanie działalności turystycznej i produkcji rolniczej w gospodarstwach agroturystycznych położonych w gminach należących do Białowieskiego Parku Narodowego i Biebrzańskiego Parku Narodowego. Badania prowadzono w gospodarstwach agroturystycznych położonych w gminach, na terenie których znajduje się Białowieski Park Narodowy (BPN) i Biebrzański Park Narodowy (BbPN). Wykaz gospodarstw i ich lokalizację uzyskano z Podlaskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Szepietowie. Według uzyskanych danych, w 2010 roku na badanym terenie działało 112 gospodarstw, w tym: Białowieski Park Narodowy (gmina: Białowieża, Narewka) 39 gospodarstw, Biebrzański Park Narodowy (gmina: Lipsk, Sztabin, Bargłów Kościelny, Rajgród, Grajewo, Radziłów, Jedwabne, Wizna, Jaświły, Trzcianne, Goniądz, Nowy Dwór, Suchowola, Dąbrowa Białostocka) 73 gospodarstwa. Badania przeprowadzono w 2010 i uzupełniono w 2011 roku, a uzyskane informacje dotyczyły roku 2010. Materiał źródłowy zebrano techniką wywiadu bezpośredniego. Narzędziem badawczym był kwestionariusz ankietowy skierowany do właścicieli gospodarstw. Prośbę o udzielenie wywiadu skierowano do wszystkich właścicieli gospodarstw agroturystycznych, zlokalizowanych na badanym terenie. Jednakże w gminach należących do Białowieskiego Parku Narodowego zgodę na udzielenie pełnego wywiadu wyraziło 27 właścicieli, a w gminach Biebrzańskiego Parku Narodowego 25. We wszystkich ankietowanych gospodarstwach agroturystycznych badano: zasoby ludzkie pod względem płci, wieku i wykształcenia właścicieli gospodarstwa, liczebności rodziny, zasobów siły roboczej, znajomości języków obcych, posiadania przez osoby zatrudnione w gospodarstwie dodatkowych umiejętności przydatnych w prowadzeniu usług turystycznych; motywacje i inspiracje do prowadzenia usług turystycznych; czasokres prowadzenia działalności turystycznej; zasoby ziemi pod względem powierzchni gruntów rolnych i ich wykorzystania oraz jakości gleb; powierzchnię upraw poszczególnych gatunków i grup roślin rolniczych; liczbę sztuk fizycznych poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich; bazę noclegową pod względem kategorii, rodzaju, powierzchni mieszkalnej przeznaczonej dla turystów, standardu zakwaterowania, liczby pokoi gościnnych i miejsc noclegowych; rodzaj świadczonych usług gastronomicznych; wyposażenie bazy rekreacyjnej i rodzaj świadczonych usług rekreacyjnych; liczbę sprzedanych miejsc noclegowych i usług żywieniowych; koszt reklamy; cenę noclegu, wyżywienia, surowców żywnościowych, środków zużytych w prowadzeniu usług turystycznych i usług koniecznych do świadczenia usług gastronomicznych. Na podstawie uzyskanych w badaniach ankietowych danych wyliczono następujące wskaźniki:
wykorzystanie produkcji rolniczej; współczynnik wykorzystania miejsc noclegowych; udział poszczególnych gospodarstw w badanym rynku; punktową ocenę jakości baz turystycznych; koszt, przychód i nadwyżkę bezpośrednią z usług turystycznych; dochód gospodarstwa na tle popytu i podaży usług; współczynniki korelacji określający związek pomiędzy jakością bazy turystycznej a wykorzystaniem miejsc noclegowych, udziałem gospodarstwa w badanym rynku, wartością nadwyżki bezpośredniej i dochodem przypadającym na sprzedane i dostępne miejsce noclegowe. Uzyskane w pracy dane pozwalają stwierdzić, że w większości badanych gospodarstw działalnością agroturystyczną zajmowały się kobiety. Najliczniejszą grupę (średnio 52%) stanowiły gospodarstwa, których właściciele posiadali 41-50 lat. W ponad połowie ankietowanych gospodarstw właściciele posiadali wykształcenie średnie. Dyplomem ukończenia wyższej uczelni legitymowało się średnio 23% badanych. Na badanym obszarze dominowały gospodarstwa (46,2%) prowadzone przez 2 osoby, chociaż co piąte gospodarstwo w gminie Białowieża i Narewka i co szóste w gminach należących do Biebrzańskiego Parku Narodowego było prowadzone przez jedną osobę. Natomiast gospodarstwa, w których pracowały 4 i więcej osób stanowiły średnio około 19%. Respondenci deklarowali najczęściej znajomość języka rosyjskiego. W następnej kolejności wymieniany był język angielski i niemiecki. Należy także zauważyć, że odsetek gospodarstw, w których deklarowano znajomość języka angielskiego był bez mała dwukrotnie większy w Biebrzańskim Parku Narodowym. Również w gospodarstwach z tego terenu częściej wskazywano znajomość języka niemieckiego. Czas prowadzenia działalności agroturystycznej w badanych gospodarstwach wynosił od 3 do 20 lat (średnio 11 lat). Najwięcej gospodarstw prowadziło tę działalność od 7 do 15 lat. Areał ankietowanych gospodarstw agroturystycznych był bardzo zróżnicowany. W gminie Białowieża i Narewka powierzchnia badanych gospodarstw zawierała się w przedziale od 1,32 ha do 20,40 ha, przy czym w prawie 90% gospodarstw areał nie przekraczał 10 ha, w tym 74,0% to gospodarstwa do 5 ha. Średnia powierzchnia gospodarstwa agroturystycznego wyniosła 4,81 ha. Powierzchnia gruntów rolnych w gospodarstwach położonych na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego mieściła się w przedziale 1,50-76,70 ha. Gospodarstwa o powierzchni mniejszej niż 10 ha stanowiły 32%, jednakże 28% w tej grupie to gospodarstwa do 5 ha. Taki sam udział (32%) miały gospodarstwa o areale od 10,10 do 20 ha. Na podkreślenie zasługuje fakt, że agroturystyką na tym terenie zajmowały się również gospodarstwa duże, powyżej 20 ha. Ich liczba była największa (9) i stanowiły one 36%. Średni areał gruntów rolnych w gospodarstwie agroturystycznym (Biebrzański Park Narodowy) wyniósł 18,47 ha. W strukturze użytków rolnych należących do badanych gospodarstw agroturystycznych dominowały użytki zielone. Ich udział w gospodarstwach z gmin Białowieża i Narewka wynosił 67,5%. Natomiast w gospodarstwach z obszaru Biebrzańskiego Parku Narodowego użytki te stanowiły 53,0%. Jednakże w niektórych
gospodarstwach nie były one wykorzystywane zgodnie z ich przeznaczeniem. Grunty orne zajmowały w strukturze użytków rolnych 31,0 % (BPN) i 46,8% (BbPN). W badanych gospodarstwach agroturystycznych dominowały gleby IV i V klasy bonitacyjnej. W gospodarstwach położonych w gminie Białowieża i Narewka najwięcej było gleb klasy V (48,3%). Natomiast w gospodarstwach położonych na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego największy udział miały gleby klasy IV (41,2%). Ponadto, biorąc pod uwagę cały teren badań należy stwierdzić, że prawie 1/5 gleb w ankietowanych gospodarstwach należała do VI klasy bonitacyjnej. Odsetek gospodarstw niezajmujących się uprawą roślin rolniczych w gminie Białowieża i Narewka wynosił 29,6% i był o 9,6% wyższy niż w gminach Biebrzańskiego Parku Narodowego. W 39 badanych gospodarstwach (75%) uprawiano rośliny rolnicze. Jakość gleb oraz opłacalność produkcji i zapotrzebowanie na surowce wykorzystywane w żywieniu turystów i rodziny decydowały w głównej mierze o doborze gatunku rośliny i powierzchni jej uprawy. Największy areał (80%) zajmowały zboża (żyto i mieszanki zbożowe). Udział roślin okopowych w strukturze upraw w gospodarstwach położonych w gminie Białowieża i Narewka wynosił 3,0%, a w gospodarstwach położonych na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego - 5,3%. Znikomy procent w strukturze upraw zajmowały rośliny sadownicze i warzywnicze. Zwierzęta gospodarskie nie były utrzymywane w ponad połowie (51,8%) ankietowanych gospodarstw agroturystycznych położonych w gminie Białowieża i Narewka. Chowem bydła na tym terenie nie zajmował się żaden z badanych rolników, a bardzo nieliczne stado kóz i nieco większą liczbę sztuk fizycznych trzody chlewnej (8-10) odnotowano tylko w dwóch gospodarstwach. Najwięcej gospodarstw (33,3%) utrzymywało od 1 do 3 sztuk koni. W gospodarstwach położonych na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego odsetek badanych gospodarstw agroturystycznych, niezajmujących się chowem zwierząt gospodarskich wynosił 28%. W 40,0% gospodarstw na tym terenie utrzymywano bydło mleczne, a w 32,0% bydło rzeźne. Udział gospodarstw utrzymujących kozy i króliki wynosił 24%. Nie we wszystkich badanych gospodarstwach agroturystycznych były produkowane podstawowe surowce potrzebne w żywieniu człowieka. Najmniejszą ich ilość produkowano w gospodarstwach położonych w gminie Białowieża i Narewka, bowiem tylko w 55% gospodarstw uprawiano niektóre rośliny rolnicze, wykorzystywane jako surowiec spożywczy, a w 23% gospodarstw utrzymywano zwierzęta gospodarskie dostarczające surowców żywnościowych. Jednakże w tych gospodarstwach na potrzeby żywienia rodziny i turystów wykorzystano średnio 53% produkowanych surowców, natomiast na sprzedaż przeznaczono 34,2% produkcji. Pozostałą część (12,8%) zużyto na potrzeby prowadzenia produkcji rolniczej. Znacznie lepiej z gospodarczego punktu widzenia kształtowało się wykorzystanie surowców spożywczych w gospodarstwach położonych na terenie Biebrzańskiego
Parku Narodowego. W tych gospodarstwach na potrzeby żywienia rodziny i turystów zużyto średnio 40,7% produkcji. Produkcja towarowa wynosiła średnio 46,3%. Baza noclegowa we wszystkich badanych gospodarstwa nie przekraczała 5 pokoi, a średnia ich liczba w gospodarstwie wynosiła 3,81 Białowieski Park Narodowy i 3,84 - Biebrzański Park Narodowy. Liczba miejsc noclegowych przypadająca na jedno badane gospodarstwo w gminie Białowieża i Narewka wynosiła 8,93, a średnia wartość współczynnika wykorzystania tych miejsc 8,69%. Większą liczbę miejsc noclegowych w gospodarstwie (średnio - 9,84) i nieco wyższy współczynnik wykorzystania bazy noclegowej (średnio 9,71%) odnotowano w gminach należących do Biebrzańskiego Parku Narodowego. Rzeczywisty udział miejsc noclegowych market penetration w wielu gospodarstwach był ujemny. Odsetek takich gospodarstw na obu badanych obszarach był taki sam i wynosił 56%. Jakość usług turystycznych w gospodarstwie turystycznym oceniono według opracowanej przez autora pracy skali punktowej. Zgodnie z przyjętymi w tej ocenie kryteriami, za standard zakwaterowania gospodarstwo mogło otrzymać 13 punktów, za usługi gastronomiczne 6 punktów, za bazę rekreacyjną - 534 punkty i więcej oraz za usługi rekreacyjne 158 punktów. W badanych gospodarstwach położonych w gminach Białowieża i Narewka standard zakwaterowania oceniono średnio na 6,52 pkt, usługi gastronomiczne 4,04 pkt, bazę rekreacyjną - 39,7 pkt, usługi rekreacyjne - 20,85 pkt. Średnia liczba punktów za bazę turystyczną w gospodarstwie położonym na tym terenie wynosiła 71,11 punktu. W gospodarstwach położonych na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego bazę noclegową oceniono niżej (5,42 pkt.) niż w gospodarstwach położonych w gminie Białowieża i Narewka, a usługi gastronomiczne, baza rekreacyjna i usługi rekreacyjne otrzymały wyższe noty, które wynosiły odpowiednio 4,48 pkt, 87,6 pkt i 26,72 pkt. Odnotowano również dla tego obszaru wyższą ogólną liczbę punktów za usługi turystyczne (średnio dla gospodarstwa - 124,22 pkt). Analiza statystyczna wykazała brak istotnego związku pomiędzy jakością usług turystycznych a wykorzystaniem miejsc noclegowych i wartości wskaźnika market share. Efekty ekonomiczne działalności agroturystycznej mierzone wartością nadwyżki bezpośredniej wykazały, że na usługach noclegowych przeciętne gospodarstwo agroturystyczne położone w gminach należących do BPN w 2010 roku zarobiło 6811,12 zł. Ponadto, gospodarstwo świadczące całodzienne wyżywienie zwiększyło średnio swój dochód o 11202,99 zł, co dało razem 18014,11 zł. Nadwyżka bezpośrednia z usług noclegowych w gospodarstwach położonych na terenie BbPN kształtowała się w przedziale od 25,50 zł do 24397,05 zł i wynosiła średnio (dla gospodarstwa) 6776,74 zł. Natomiast wartość tej nadwyżki z usług całodziennego wyżywienia turystów wynosiła (średnio dla gospodarstwa świadczącego te usługi) 10449,63 zł. W badanych gospodarstwach agroturystycznych dochód (mierzony nadwyżką bezpośrednią) uzyskany z jednego sprzedanego miejsca (POR) wynosił od
2,55 zł do 124,53 zł, przy czym w 22 gospodarstwach (42,3%) był wyższy niż 50 zł, a w 19 gospodarstwach (36,5%) kształtował się w przedziale 20,91-48,03 zł. Najwyższą jego wartość (124,53 zł) uzyskało gospodarstwo położone na terenie BbPN. Również gospodarstwo z tego terenu zajęło pierwsze miejsce pod względem wielkości dochodu przypadającego na jedno dostępne miejsce noclegowe (PAR 15,88 zł). Prawie w połowie badanych gospodarstw wartość wskaźnika PAR nie przekraczała 3 zł, a w 9 gospodarstwach (17,3%) kształtowała się poniżej 1 zł. Badanie związku pomiędzy jakością świadczonych usług turystycznych a wartością nadwyżki bezpośredniej i wartością wskaźników POR i PAR, za pomocą współczynnika korelacji wykazało generalnie istotną zależność pomiędzy tymi cechami. Jednakże związek ten był bardzo słaby, chociaż istotnie dodatni. Wyjątek stanowiło brak istotnego związku pomiędzy jakością świadczonych usług a wartością wskaźnika PAR w gospodarstwach położonych na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego.